Digital Sanskrit Buddhist Canon

Sphuṭārthā Abhidharmakośa Vyākhyā (Vol 1)

Technical Details
  • Text Version:
    Romanized
  • Input Personnel:
    Bibek Shakya
  • Input Date:
    2019
  • Proof Reader:
    Miroj Shakya
  • Supplier:
    Nagarjuna Institute of Buddhist Studies
  • Sponsor:
    University of the West
  • Other Version
    N/A

sfuTaarthaabhidharmakoshavyaakhyaayaam

pratgamaM koshasthaanam

namo maarabalapramathanaaya .

mahaabalo Gyaanasamaadhidanto yaH pa~njaraM janmamayaM vidaarya.
vivesha nirvRRityaTavIM prashaantaaM taM shaastRRinaagaM shirasaa namaami . .

paramaarthashaastrakRRityaa kurvaaragaM shaastRRikRRityamiva loke .
yaM buddhimataamagya dwitIyamiva buddhamityaahuH . .

tena vasubandhunaamnaa bhaviShya##-##paramaarthabandhunaa jagataH .
bhidharmapratyaasaH kRRito.ayamabhidharmakoshaakhyaH . .

abhidharmabhaaShyasaagarasamuddhRRitasyaasya shaastraratnasya .
vyaakhyaa mayaa kRRiteyaM yathaarthanaamaa sfuTaartheti . .

guragamati##-##vasumitraadyairvyaakhyaakaaraiH padaartha##-##vivRRitiryaa .
sukRRitaa saabhimataa me likhitaa cha tathaayamartha iti . .

siddhaantaarthaapasRRitaa kwachit kwachidyaa tu taiH kRRitaa vyaakhyaa .
taamudbhaavya yathaavadwihiteha mayaanyathaa vyaakhyaa . .

abhidharmavibhaaShaayaaM kRRitashramaa ye.abhidharmakoshe cha .
pravichaaryataamiyaM tairvyaakhyaa yuktaa na vaa yuktaa . .

yukraa chedgaahyeyaM na chedapohyaanyathaa vidhaatavyaa .
na hi viShame.arthe skhalituM na sambhavenmaadRRishaaM buddhiH . .

yaH sarvathaasarvahataandhakaaraH saMsaarapa~Nkaajjagadujjahaara .
tasmai namaskRRitya yathaarthashaastre shaastraM pravakShyaamyabhidharmakosham . .

ityasya shrlokasyaartha vivRRiraavaana aachaarya aaha . shaastra praNetukaamaH svasya shaasturmaahaatmyaGYaapanaarthaM guNaakhyaanapUrvakaM tasmai namaskaaramaarabhata iti . shaastram abhidharmakosham . praragetukaamaH kartukaamaH . svasya shaastuH atmIyasya shaastuH . sa hi bhagavaanaachaaryasyaatmIyaH shaastaa tachChaasanapratipannatvaat . tena vaa shaastraa mahaakarUNaaparatantreNa sakalo lokaH svatvena parigRRihotaH tasmaadaachaaryasyaapi svatvena gRRihItasya sa bhagavaansvaH shaastaa bhavati . maahaatmyaGYaapanaarthamiti mahaatmatvaM mahaatmyaM svaparaarthapratipattisampat##'## tajGYaapanaartha tadavabodhaartham . guNaakhyaanapUrvakaM guNakathanapUrvakam . tasmai namaskaaramaarabhate tasmai praNaamaM karotItyarthaH . atItakaalatvaadaarabdhavaaniti vaktavye vartamaanakaale padaprayogaH adyaapi namaskaaraarambhaabhipraayaat shiShyaparamparayaa vaa namaskaaraarambhaaviraamaat . shabdashaastre .apIdRRisha eva shabdaprayogo dRRishyate##'## atha shabdaanushaasanam atha ityayaM shabdo.adhikaaraarthaH prayujyata iti . guNaakhyaanamaatreNa maahaatmyaavabodho na namaskaareNeti chet ##'## na ##'## tasya tatsUchakatvaat##'## namaskaareNa hi maahaatmyaM sUchyate . athavaa guNaakhyaanenaiva maahaatmyaM GYaapyate na namaskaareNa ##'## namaskaaraarambhastu svapuNayaprasavaartha sadaachaaraanuvRRittipradarshanaartha vaa kRRitaabhimatadevataapUjaastutinamaskaaraa hi santaH kiyaamaarabhata iti sataamaachaaraat . tatra mahaatmyaGYaapanaM kimarthamityaachakShmahe tadgauravotpaadanaartham gauravotpaadanaM punastatpravachana satkRRityashravaNaartham satkRRityashravaNaM krameNa shruta##-##chintaa##-##bhaavanaamayapraGYotpaadanaartham tadutpaadanaM kleshaprahaaNaartham##'## tatpunaH sarvaduHkhopashamalakShaNanirvaaNapraapaNaarthamiti prayojananiShThaa . mahaatmyaGYaapanaM tvekamaachaaryeNa prayojanamuktam##'## saakShaatprayojanatvaat . taditaraaNi tvabhyUhitu shakyaanIti noktaani .

ya iti buddhaM bhagavantamadhikRRityaaha iti . saamaanyashabdo.api yachChabdo vihitavisheShaNatvaadwisheShavRRittirbhavati ##'## tadyathaa ya eShaaM braahyaNaanaaM gauraH shuklavaasaaH sa devasharmeti . tadwadihaapi

yaH sarvathaasarvahataandhakaaraH saMsaarapa~Nkaajjagadujjahaara .
tasmai namaskRRitya

iti buddha eva bhagavati yachChabdo vartate . na hi buddhaadanya evaMguNavishiShTaH saMbhavatItyato vyaachaShTe . ya iti buddhaM bhagavantamadhikRRitaaheti . buddha iti kartari ktavidhaanam . buddhervikasanaadwaddhaH . vibuddha ityarthaH . vivuddhaM padyamiti yathaa . avidhaanidraadwayaapagamaadwuddhaH prabuddha ityarthaH . prabuddhapurUSha iti yathaa . karmakartari ktavidhaanamityapare svayaM budhyata iti buddha ityarthaH . karNayapi ktavidhaanamapyadoShaM pashyaamaH sarvaguNasampatyasampannatayaa sarvadoShavinirmuktatayaa cha buddhairanyairvaa buddho GYaata ityarthaH . bhagavantam iti dwitIyapadopaadaanamanaadarasambhaavanaanivRRittayartham . nirUpapadaanaamabhidhaanaanaaM hi loke .anaadaro dRRishyate . devadatto datta iti . vinayavibhaaShaakaaraastu chatuShkoTikaM kurvanti . asti buddho na bhagavaan . pratyekabuddhaH svayaMbhUtvaadwuddha iti shakyate vaktum na tu bhagavaanaparipUrNadaanaadisambhaaratvaat . yo hi maahaatmyavaan sa bhagavaanuchyate . asti bhagavaanna buddhashcharamabhaviko bodhisattvaH paripUrNadaanaadipaaramitatvaadanabhisambuddhatvaachcha . astyubhayathaa buddho bhagavaan . asti nobhayathaa . etaanaakaaraansthaapayitveti . ato buddhaM bhagavantamityubhayavisheNam .

hatamasyaandhakaaramanena veti hataandhakaaraH . ShaShThIbahubrIhI maargeNa hatamiti kartRRibhUto maargo.adhyaahaaryaH . tRRitIyaabahuvrIhau tu maargeNeti karaNamadhyaahaaryam . apara aaha . vigrahadwayapradarshanaM hana hiMsaagatyoriti hanyarthadwayaparigrahaartham . yadaa hatamasyaandhakaaramiti vigrahastadaa gatyartho hantirgRRihyate gatamasyaandhakaaramityarthaH . yadaa punastRRitIyaabahuvrIhistadaa hiMsaartho hantirgRRihyate hiMsitamanenaandhakaaramityarthaH . evamuttarayoH padayoraikapadya kRRitvaa pashchaat saptamItatpurUShaM karoti . sarvasmin hataandhakaaraH sarvahataandhakaara iti . tathaa cha sati hatashabdo.atra na pUrvaM nipatati . saptamIsamaasastviha kena lakShaNena bhavatIti chintyam . saptamI shoNaDairiti samaasaH . hataandhakaarashabdaH shauNaDaadiShu paThyate . shauNaDaadInaamaakRRitIkRRitatvaattatraasyaanupravesho.avagantavyaH . saptamIti yogavibhaagaadwaa . utsargeNa vaa samaasaH . saha supeti subiti vartamaane subantaM subantena saha samasyate yatreShTamiti akRRitalakShaNo vaa tatpurUSho mayUravyasaMkaadiShu draShTavya ityanena vaa . kathamupasarjanIbhUtamandhakaaraM sarvasminnityanenaabhisambadhyate satyam naandhakaaramanenaabhisambadhyate andhakaaraghaatastvanenaabhisambadhyate yena hyandhakaaraghaatena yogaadbhagavaanhataandhakaaraH sa tasyaandhakaaraghaataH sarvaadhaaro.avagantavyaH . yathaakSheShu dhUrta iti yena dhaurtyalakShaNena guNena yogaadasau dUrtaH so.akShaadhaaraH evamihaapyavagantavyam . anyathaapi cheha sambhavantaM samaasaM pashyaamaH . sarvasmin hataM sarvahatam sarveNa prakaareNa sarvahataM sarvathaasarvahatam sarvathaasarvahatamasyaandhakaaram anena veti sarvathaasarvahataandhakaaraH . evaM hatashabdasyaandhakaareNa saamaanaadhikaraNayaM na cha pUrvanipaata iti . sarveNa prakaareNeti kliShTakliShTaandhakaaravigamataH . sarvasmin GYeye dwaadashaayatanalakShaNe . sarva sarvamiti braahyaNa yaavadeva dwaadashaayatanaanIti sUtre vachanaat . kimatra sharvaraM tamo.andhakaarashabdenochyate . netyaaha . aGYaanaM hi bhUtaarthadarshanapratibandhaadandhakaaram itya vagantavyam . andhakaarashabdo hi naishe tamasi prasiddhaH . andhamiva janaM karotItyandhakaaram . sadbhUtaghaTapaTaadirUpadarshanapratibandhaattatsaadharmyaadaGYaanamapyandhakaaraakhyaaM labhate . bhUtaarthaduHkhaadisatyadarshanapratibandhaat . tachcha iti tadaGYaanam . pratipakShalaabhenetyaaryamaargalaabhena . vipakShaH kleshaH . vipakShapratighaataaya pakShaH pratipakSha iti kRRitvaa . athavaa GYaanamanaasravamaGYaanapratipakShaH tasya laabhena . atyantaM sarvathaa . sarvatra GYeye . punaranutpattidharmatvaaddhatamasamudaachaaraprahaaNIkRRitamityarthaH . ato.asau iti bhagavaan . pratyekabuddhashraavakaa api . abhyarhitatvaatpratyekabuddhashabdapUrvanipaataH . kaamam ityanuGYaayaam . na tu sarvathaa ityakliShTasaMmohaanatyantavigamaat . nanu cha sarvaM saasravavastu shraavakapratyekabuddhaanaamapi buddhavatprahINam . kimidamuchyate . kliShTasaMmohasya teShaamatyantavigama iti . tathaa hyuktam naahamekadharmamapyanabhiGYaayaapariGYaaya duHkhasyaantakriyaaM vadaamIti . tathaa naahamekadharmamapyapariGYaayaaprahaaya duHkhasyaantakriyaaM vadaamIti . tasmaachChaavakapratyekabuddhaanaamapi tadakliShTamaGYaanaM chakShuraadivachChandaraagaprahaaNaat prahINameva . anyathaa hi shraavakapratyekabuddhaanaaM duHkhaantakriyaa na bhavet . satyam . astyetadevam . prahINameva teShaaM kliShTavadakliShTamapyaGYaanam . tattu teShaaM chakShuraadivatprahINamapi samudaacharati . buddhasya tu prahINaM sanna samudaacharati . ata eva cha visheShitam punaranutpattidharmatvaaddhatamiti . anyathaa tat sarvathaa sarvatra GYeye prahINamityevaavakShyat . ye tu vyaachakShate shraavaka pratyekabuddhaanaaM kliShTasaMmohamaatravigamaatsaMkleshavinivRRittiriti tadapavyaakhyaanameShaaM yathoktamiti pratyaachakShyate 

tathaa hyeShamiti vistaraH . tathaa hIti yasmaadityarthaH . athavaa tatheti yathaa na sarvathaa tatheti . hishabdo hetau . eShaamiti shraavakapratyekabuddhaanaam . buddhadharmeShu aaveNikaadiShu . ativiprakRRiShTadeshakaaleShu chaartheShu ativiprakRRiShTadesheShvativiprakRRiShTakaaleShu cha . anantaprabhedeShu cha abuddhadharmasvabhaaveShvapi rUpaadiShvartheShu . bhavatyevaakliShTamGYaanam samudaacharatyeva tadityarthaH . tatra ye buddhadharmaa aaveNikaadayasteShu svabhaavaparamasUkShmarambhIratvaadwuddhaadanyeShaamaGYaanam . yathoklam jaanIShetvaM shaariputra tathaagatasya shIlaskandhaM samaadhiskandhaM praGYaaskandhaM vimuktiGYaanadarshanaskandhamiti bhagavataa pRRiShTena sthavirashaaradwatIputreNoktam . no hIdaM bhagavanniti . ye tvanye.arthaa rUpiNaH paramaaNusaMchitaaste.ativiprakRRiShTadeshaa yadi bhavanti ye.apyaviGyatyarUpiNaste.api yadyativiprakRRiShTadeshaadhaaratvaadativiprakRRiShTadeshaa bhavanti teShvapi teShaamaGYaanam anekalokadhaatvantaritadeshatvaat . shrUyate hi sthaviramaudgalyaayanasyaativiprakRRiShTadeshamarIchi lokadhaatujaatasvamaatRRideshaapariGYaanam . ativiprakRRiShTakaaleShvapyatItepvanaagateShu vaa teShvartheShvatibahukalpaantaraantaritavinaashapraadurbhaavatvaatteShaaM bhavatyevaaGYaanam . shrUyate hi sthavirashaariputreNa mokShabhaagIyakushalamUlaadarshanaat pravrajyaapekShyapurUShapratyaakhyaanam . bhagavataa tu tasya mokShabhaagIyaM dRRiShTamuktaM cha .

 mokShabIjamahaM hyasya susUkShmamupalakShaye .
dhaatupaapaaNavivare nilInamiva kaa~nchanam . . iti .

sa cha purUShaH pravaajita iti . anantaprabhedeShviti dhaatugatiyonyupapattyaadiprabhede durbodheShvartheShu . teShaamaGYaanaM bhavatyeva . tathaa hyaaha

sarvaakaaraM kaaraNamekasya mayUrachandrakasyaapi .
naasarvaGYairGYeyaM sarvaGYaGYaanabalaM hi tajGYaanam . . iti .

taanyetaani chatvaaryaGYaanakaaraNaani bhavanti . teShaaM kwachidekaM kwachidadwakwachittrINi kwachichchatvaarIti sambhavato yojyaani .

ityaatmahitapratipattisaMpad iti vistaraH . aatmahitaaya pratipattiraatmahitapratipattiH aatmahitapratipatteH sampadaatmahitapratipattisampat falaniShpattirityarthaH . saa cheya sampad GYaanaprahaaNasampatsvabhaavaa veditavyaa . parahitapratipattisampad api tathaiva vachanIyaa . apare vyaachakShate aatmahitapratipattiraatmahitapratipaadanamaatmahitopagraha ityarthaH tasyaaH sampadaatmahitapratipattisampat . evaM parahitapratipattisampadapi vyaakhyeyaa . saa punaH sarvaduHkhopashamanirvaaNaparipraapaNasvabhaavaa .

saMsaarapa~Nkaajjagadujjahaara

iti vachanaat . saMsaraNaM saMsaara aajavaMjavIbhaavo janmamaraNaparamparaMtyarthaH . athavaa saMsarantyasminsattvaa iti saMsaarastraidhaatukam . saMsaaraH pa~Nka iva saMsaarapa~Nka pa~Nkasaadharmyaat . ata aaha saMsaaro hi jagadaasa~NgasthaanatvaaddurUttaratvaachcha pa~NkabhUtaiti . pa~Nko hi loke.avasaadaatmakatvaadaasa~Ngasya sthaanam . ata eva cha durUttaraH . cha~nchalatvaadwaa paraashrayottaraNIyatvaadwaa durUttaraH  . saMsaaro.api hi tRRiShNaabhiShyanditatvaadaasa~Ngasthaanam . durUttarashcha dRRiShTivichikitsaaviShpanditena . buddhaapaashrayottaraNIyatvena vaa durUttaraH . tatraavamagna taadaatmyaanupraveshataH samudaayaavayavarUpato vaa . jagat sattvalokaH . atraaNam anaakrandam . anukampamaanaH karUNaayamaano bhagavaan . saddharmadeshanaahastapradaanaiH . saddharmadeshanaiva hastaaH teShaaM pradaanaani uttaaraNIyavahutvaadwahuvachanam taiH yathaabhavyamabhyuddhatavaan . yathaabhavyamityanuchyamaanamapi gamyate loke tathaa dRRiShTatvaat . tadyathaa braahyaNaanaanIya bhojayaamaasetyukte ye tatra bhojayitu shaktaa graame nagare vaa sannihitaastaaneva bhojayaamaaseti gamyate sarvalokabraahyaNaanaaM bhojayitumashakyatvaat evamihaapi yo jano bhavyo.abhyuddhartuM tamevaabhyuddhRRitavaa niti . ato yathaabhavyamiti vyaachaShTe .

tasmai namaskRRitya

iti shirasaa praNipatya kriyaaspadIbhUtatvaannamaHshabdasya praNipatyaartho namaskRRityashabdo bhavati . praNipaatashcha loke shirasaa pratIta iti shirasetyaaha . vaa~Nmanonamaskaaro.apyatraanuktasiddho guNaakhyaanapUrvakatvaanmanaskarmapUrvakatvaachcha kaayakarmaNaH .

tasmai iti kiM lakShaNeyaM chaturthI . atra vahavo vyaakhyaanakaaraa muhyanti . aachaaryaguNamatistachChiShyashchaachaaryavasumitra aahatuH . namaH shabdayoge chaturthI namaH svastisvaahaasvadhaalaMvaShaDyogaachcha iti . tadetadayukram . svatantrasya namaH shabdasya yoge saa chaturthI bhavati . asvatantrashchaayaM namaH shabdaH kriyaaspadIbhUtatvaat . ata eva chaanenaivaachaaryeNa vyaakhyaayuktau

namaskRRitya muniM mUrdhnaa

iti karmalakShaNaa dwitIyaa prayuktaa . tasmaanna namaH shabdayoge chaturthIti . dwitIyaayaaH sthaane chaturthI prayuktetyapare . tadidameShaamichChaamaatram . na hi lakShaNamasyaastIti . kena tahIyaM chaturthI . sampradaanalakShaNeyaM chaturthIti vyaachakShmahe . kathaM sampradaanasaMGYaa . karmaNaa yamabhipraitisa sampradaanam iti . chUNikaareNa karmashabda ubhayathaa varNayate paaribhaaShikaM karma laukikaM cheti . tatra yadaa karturIpsitatamaM karma iti paaribhaaShikaM karmaashrIyate tadaa karturIpsitatamena yamabhipraiti sa saMpradaanasaMGYo bhavati braahyaNaaya gaaM prayachChatItyetatsiddhaM bhavati . yadaa tu karma kriyeti laukikaM karmaashrIyate tadaa kriyayaa yamabhipraiti sa sampradaanasaMGYo bhavatIti tadetatsiddhaM bhavati yuddhaaya saMnahyati patye sheta iti . saMnahanakriyayaa yuddhamabhipraiti kartaa shayanakriyayaa patimiti yuddhaadInaaM sampradaanasaMGYaa siddhaa bhavati . tathehaapi namaskaarakriyayaa shaastaaramabhipraityaachaaryaH . tasmaachChaastari saMpradaanasaMGYaa sampradaanasaMGYaayaaM satyaaM saMpradaane chaturthI iti chaturthI bhavati . evaM cha kRRitvaa

pUrvaM praNamya vadataaM pravaraaya shaastre .
pramaaNabhUtaaya jagaddhitaiShiNe praNamya shaastre sugataaya taayine . .

ityevamaadIni kaavyashaastraantaroktaani shabdarUpaaNi sunItaani bhavanti . yadi tahi sampradaanasaMGYaiveShyate

namaskRRitya muni mUrdhnaa

ityatra dwitIyaa na praapnoti . naiSha doShaH . vivakShaataH kaarakaaNi bhavanti , yadaa karmavivakShaa tadaa dwitIyaa yadaa saMpradaanavivakShaa tadaa chaturthItyubhayamapi siddhaM bhavati .

yathaarthashaastre

iti shaastrityaaNaadikaH shabdastRRintRRichau shaMsikShadaadibhyaH saMGYaayaaM chaaniTaaviti tRRinpratyayaanto.aniT shaasteti bhavati . nanu cha saMGYaayaaM shaasteti bhavati na cheyaM saMGYaa . saMGYaveyam . dwividhaa hi saMGYaa visheShasaMGYaa saamaanyasaMGYaa cha . visheShasaMGYaa devadatto yaGYadatta iti saamaanyasaMGYaa maataa pitetyevamaadikaa . maatraadaayo.api hi tatra saMGYaayaameva nipaatyante . naptRRineShTRRitvaShTRRikShattRRihotRRipotRRibhraatRRijamaatRRimaatRRipitRRiduhitriti . tena yathaa sarvaasaaM maatRRINaamiyaM saMGYaa maateti sarveShaaM cha pitRRINaaM piteti evaM sarveShaaM cha shaastRRINaamiyaM saMGYaa shaasteti . sa tu shaastaa dwividho bhavati ayathaartho . ayathaarthashcha pUraNaadiH . yathaarthashcha tathaagata iti . ato vishinaShTi yathaarthamaviparItaM shaastIti yathaarthashaastaa . etachcha visheShaNaM parahitapratipattyupaayasUchanaartham . ata evaaha parahitapratipattyupaayamasyaaviShkaroti ityavemaadi . na tvRRiddhivarapradaanaprabhaaveNa iti prabhaavashabdaH pratyekamabhisambdhyate RRiddhiprabhaaveNa varapradaanaprabhaaveNeti . RRiddhiprabhaavastadyathaa viShNorvishvarUpasaMdarshanam . varapradaanaprabhaavastadyathaa maheshvaro varaM prayachChatIti pravaadaH . athavaa tripado dwandwaH RRiddhishcha varapradaana~ncha prabhaavashcheti . prabhaavaH shaktivisheShaH . nanu cha buddhaa api kadaachiTTaddhipraatihaarya vineyaanaamupadarshayanti . astyetadevam api tvaavarjanamaatra tu teShaam . anushaasanIpraatihaaryeNa tu raagaadipratipakShabhaavanaakrameNa saMsaarottaraNaM bhavati .

kiM kariShyatIti prashnaH . namaskRRityeti ktvaavidheH kriyaantaraapekShatvaat . samaanakartRRikayorhi pUrvakaale ktvaavidhirbhavati .

shaastra pravakShyaami

iti . arthavisheShaabhidyotako naamasamUhaH shaastram . kShaNikatvaatsamUhaanupapattiriti chet na tadgaahakabuddhirUpasamUhakalpanaat . shiShyashaasanaachChaastram iti . kiM shaastram iti . kiM naamadheyamityabhipraayaH .

abhidharmakosham

ityasya nirvachanaM vakShyate . aastaaM taavadetat . . 1 . .

avayavaarthaavabodhapUrvakaH samudaayaarthaavabodha ityavayavaartha taavat pRRichChati . ko.ayamabhidharmo naama iti .

##[## praGYaamalaa saanucharaabhidharmastatpraaptaye yaapi cha yachcha shaastram .
tasyaarthato.asmin samanupraveshaat so vaashrayo.asyetyabhidharmakoshaH . . 2 . . ##]##

praGYaamalaa saanucharaabhidhamaH

iti . dharmapravichayakaale praGYaa pradhaanamiti mukhyavRRittyaa praGYaagrahaNam . amaletyanaasravaa malaanaamaasravaparyaayatvaat . saanuchareti saparivaaraa . raaGYaa samaM charannapi bhRRityo raajaanuchara ityuchyate tadunuvRRittikaaritvaat tathehaapi samakaalaM charanto.api tatsahabhuvo dharmaa anucharaa evochyante . ke punaste chittachaittaa anaasravasaMvaraa jaatyaadayashcha chittaviprayuktaa iti . nanu cha chittaM chaittebhyaH pradhaanam . tathaa hi chittasyeme chitte vaa bhavaashchaittaa iti . tena praGYaiva chittasya parivaaro.rhati na tu chittaM praGYaayaaH chaitasikatvaat . astyetat api tu dharmapratichayakaale praGYaa chaittasyaapi sarvasya kalaapasya raajaayate . kwachitkashchiddharmaH praadhaanyamaaskandati . tadyathaa abhisaMpratyayakaale shraddhetyevamaadi .

anaasravaH pa~nchaskandhaka iti . anaasravasaMvarastasminkalaape rUpaskandhaH . yaa vedanaa sa vedanaaskandhaH . yaa saMGYaa sa saMGYaaskandhaH . chetanaadijaatyaadayaH saMskaaraskandhaH viGYaanaM chaatra viGYaanaskandhaH .

eSha taavat iti taavachChandaH kramaarthaH . paaramaarthika iti paramaartha eva paaramaarthikaH paramaarthe vaa bhavaH paaramaarthikaH paramaarthena vaa dIvyati charatIti vaa paaramaarthikaH saaMkatikastu saaMvyavahaarikaH .

tatpraaptaye yaapi cha

iti praGYaa saanucharaa so.abhidharma iti chaatraadhikRRitam . tasyaa anaasravaayaaH praGYaayaaH praaptyartha saakShaatpaaramparyeNa vaa yaa shrutamayI chintaamayI cha bhaavanaamayI cha praGYaa saasravaa yaa chopapattipratilambhikaa saanucharaa saapi saaMketiko.abhidharmaH . tatra shrutaprayogajaa shrutamayI yuktanidhyaanaprayogajaa chintaamayI bhaavanaaprayogajaa bhaavanaamayI upapattipratilambhajopapattipratilambhikaa upapattipratilambho.asyaastIti ata iniThanaaviti Thanvidhaanaanna vRRiddhiH . shrutachintaamayI upapattipratilambhikaa bhaavanaamayI chaarUpyaavacharI chatuskandho.abhidharmo.anuparivartakarUpaabhaavaat . rUpaavacharI tu dhyaanasaMvarasadbhaavaat pa~nchaskandhako.abhidharmaH .

yachcha shaastram

ityabhidharmashaastramabhipretam . tattu saanucharaM na saanucharamiti vyaakhyaabhedaH . kechittaavadachittachaitasikakalaaparUpatvaat saanucharamiti naanuvartayanti . jaatyaadisaMbhavaat kechidanuvartayanti ekaskandho hyasaavabhidharmo dwiskandho vaa tasya cha jaatyaadayaH santIti . anye vyaachakShate shaastramiti GYaanaprasthaanam tasya sharIrabhUtasya ShaT paadaaH prakaraNapaado viGYaanakaayo dharmaskandhaH praGYaptishaastraM dhaatukaayaH saMgItiparyaaya iti . atastadapi shaastra saanucharameva paaraparyeNa paaramaarthikaabhidharmapraaptaye saaMketiko.abhidharma ityuchyate . upapattipratilambhikaa hi praGYaa shaastrashravaNattadarthamanusarati . tasyaaH shrutamayI shrutamayyaashchintaamayI chintaamayyaaH saasravaa bhaavanaamayI tasyaa anaasravaa praGYaa jaayata ityanukramaH . tadayam iti . taditi vaakyopanyaasaH . ayaM svalakShaNadhaaraNatvena nirUktaH paaramaarthikasaaMketikaabhidharmaH . paramaarthadharmam iti paramasya GYaanasyaarthaH paramaarthaH paramo vaarthaH paramaarthaH sarvadharmaagratvaat paramaarthaH paramaarthashchaasau dharmashcha paramaarthadharmaH . dharmalakShaNaM veti svasaamaanyalakShaNaM khakkhaTalakShaNaH pRRithivIdhaaturanityaM duHkhamityevamaadi . tatpratyabhimukhaH pratilambhaaya prativedhaayaavabodhaaya vaa pratibodhaaya vaabhimukho dharmaH abhidharmaH . kugatipraadaya iti tatpurUShasamaasaH . nanu cha lakShaNenaabhipratI aabhimukhya ityavyayIbhaavaH praapnoti yadaa hyabhirlakShaNena saha samasyate tadaavyayIbhaavaH . tadyathaa abhyagni shalabhaaH patanti shalabhapatanamagninaa lakShyate so.agnirasya lakShaNam . na tvayaM dharmo.anyasya lakShaNam kiM tarhi lakShyaH svayamevaabhimukhyaat . shaastraakhyo.api saaMketiko.abhidharmaH praapaNaayaabhidyotanaaya vaa nirvaaNaM dharmalakShaNaM vaa pratyupaniShadbhaavenaabhimukhaH kima~Nga paaramaarthika ityatastatpurUShasamaasenaabhidharma iti siddhaM bhavati .

ukto hyabhidharma iti . svabhaavaprabhedanirvachanato.avayavaartho.avabuddhaH samudaayaarthastu na taavadityataH samudaayaartha pRRichChati idaM tu shaastraM kathamabhidharmakosham iti .

tasyaarthato.asmin

iti tasyaabhidharmasaMGYakasya shaastrasyaanantaroktatvaadgrahaNam . arthata iti ta vya~njanata iti . arthato.ayamanupravesho na saakalyena . tasmaad yathaapradhaanamityavyayIbhaavaH . antarbhUtaH praviShTa iti . etachChaastra madIyaM tasya arthasya koshasthaanIyaM bhavati koshasadRRisham . etasminnarthe ShaShThItatpurUShasamaasaH . abhidharmasya koshaa.abhidharmakosha iti . yatra hyasiH pravishati sa tasya koshaH . athavaa

saH

abhidharmo GYaanaprasthaanaadiretasya madIyasya shaastrasya aashrayabhUtaH . tato hyarShaadabhidharmodetanmadIyaM shaastraM niraakRRiShTam . arthata ityadhikRRitam . ataH sa evaastha abhidharmaH kosha ityetasminnarthe bahuvrIhisamaasaH . abhidharmaH kosho.asyetyabhidharmakoshaH . yato hyasirniraakRRiShyate sa tasya kosha iti etachChaasramabhidharmakosha iti . samudaayaartho.apyasyaavagamita iti sUchayati . . 2 . .

kimarthaM punarabhidharmopadeshaH kiM prayojanamityarthaH . saprayojanasya hi shaastrasya pratyaasa saadhurbhavati na niShprayojanasya . kena chaayaM prathamata upadiShTaH . kena chaayabhidharma aadito deshitaH . aaptopadiShTasya hi shaastrasya pratyaaso.arharUpaH syaadityabhipraayaH prathamata iti visheShaNam . bhadantakaatyaayanIputraadInaaM piNaDIkaraNena pashchaadupadeshasya siddhatvaat . prathamata upadeshe hi vivaadaH . yata iti vistaraH . yataH kaaraNaat . aachaaryaH shaastrakaaraH . abhidharmakosha pratyaasashaastram . vaktuM praNetum aadriyate aadaraM karotItyarthaH . evaM kRRite prashnadwaye.abhidharmashaastrasya saprayojanataamaaptopadeshataaM cha pradarshayannaaha

##[## dharmaaNaaM pravichayamantareNa naasti kleshaanaaM yata upashaantaye.abhyupaayaH .
kleshaishcha bhramati bhavaarNave.atra lokastaddhetorata uditaH kilaiSha shaastraa . . ##[## 3 ##]##

dharmaaNaaM pravichayam

iti vistaraH . yato vinaa dharmapravichayena . rUpaM vedanaanityaM duHkhamityevamaakaareNa naasti kleshopashamaabhyupaayaH anya iti vaakyasheShaH . sa eva tu kleshopashamaabhyupaaya ityarthaadaapanna bhavati  . tadyathaa naahaareNa vinaa praaNasaMdhaaraNopaaya ityukte sa evaahaaraH praaNasaMdhaaraNopaaya ityarthaadaapanna bhavati tadwadetat . yadi kleshopashamo na syaatkiM syaadityata aaha

kleshashcha bhramati bhavaaNave.atra lokaH

iti . anena kleshopashamasyaavashyakartavyataaM darshayati . bhavaH saMsaara ityeko.arthaH bhava evaarNavo bhavaarNavaH majjanasthaanasaadharmyaat samudrakalpo bhavaH etasin bhavaarNave . atra pratyakShIkRRitapa~nchopaadaanaskandhalakShaNavyatiriktabhavapratiShedhaarthamatragrahaNam . atra loko bhramati taadaatmyaavasthaanaat . taadaatmyaavasthaanato.api hyadhikaraNanirdesho dRRishyate . tadyathaa anyapaadapaanupayogena palaasheShvaaraamaH sthita iti . vRRittau tu hetvarthataaM tRRitIyayaaH sUchayataa hetumaNiNachaa hetvartha uktaH . kleshashcha lokaM bhramayantIti  ata ityuddiShTahetupratyaamnaayaH yata evamata uddiShTo.abhidharma ityarthaH . dharmapravichayaH kleshopashamopaayo naanyo dharma ityabhidharmaapadeshakaH saMbandha iti . ata ukta

taddhetoH

iti . sa eva hetustaddhetuH tasya tasmaadwaa taddhetoriti . tasya dharmapravichasyaarthe hi dharmapravichasyaarthe hi dharmopadeshahetuko dharmapravichayaH . katha naama dharmapravichayaH syaaditi abhidharmaupadiShTaH shaastraa buddhenaat eva . na hi vinaabhidharmopadeshena shiShyaH shakto dharmaan pravichetum iti .

udita

iti vaderniShThaayaaM kRRitasamprasaaraNasyaitadra pam na tviNa utpUrvasya arthaayogaat . udita ityukta upadiShTa ityeko.arthaH .

kila

iti kilashabdaH paraabhipraayaM dyotayati aabhidharmikaaNametanmatam na tvasmaakaM sautraantikaanaamiti bhaavaH . shrUyante hyabhidharmashaastraaNaaM kartaaraH . tadyathaa GYaanaprasthaanasya aaryakaatyaayanIputraH kartaa . prakaraNapaadasya sthaviravasumitraH . viGYaanakaayasya sthaviradevasharmaa . dharmaskandhasya aaryashaariputraH . praGYaptishaastrasya aaryamaudgalyaayanaH . dhaatukaayasya pUrNaH . saMgItaparyaayasya mahaakauShTilaH .

kaHsautraantikaarthaH . ye sUtrapramaaNikaa na tu shaastrapraamaaNikaaste sautraantikaaH . yadi na shaastrapraamaaNikaaH kathaM teShaaM piTakatrayavyasthaa sUtrapiTako vinayapaTiko.abhidharmapiTaka iti . sUtre.api hyabhidharmapiTakaH paThyate traipiTako bhikShuriti . naiSha doShaH . sUtravisheShaa eva hyarthavinishchayaadayo.abhidharmasaMGYaa yeShu dharmalakShaNaM varNayate . etadaasha~NkaanivRRittyarthamaahuH sa tu prakIrNa ukto bhagavateti vintaraH . yathaa sthaviradharmatraatena udaanaa

anityaa vata saMskaaraaH

ityevamaadikaa vineyavashaattatra tatra sUtra uktaa vargIkRRitaa ekasthIkRRitaaH evamabhidharmo.api dharmalakShaNopadeshasvarUpo vineyavashaattatra tatra bhagavatoktaH . sthavirakaatyaayanIputraprabhRRitibhirGYaanaprasthaanaadiShu piNDIkRRitya sthaapita iti aahurvaibhaaShikaaH vibhaaShayaa dIvyanti charanti vaa vaibhaaShikaaH vibhaaShaaM vaa vidanti vaibhaaShikaThak . . 3 . .

##[## saasravaanaasravaa dharmaaH saMskRRitaamaargavarjitaaH .
saasravaa aasravaasteShu yasmaat samanusherate . . 4 . . ##]##

iti . sahaasravaiH saasravaaH na santyaasravaa eShvityanaasravaaH saasravaashchanaasravaashcheti samaasaH . svasaamaanyalakShaNadhaaraNaaddharmaaH . epa sarvadharmaaNaaM samaasanirdesha iti . etaavanto dharmaa yaduta saasravaashchaanaasravaatha . naitavdyatiriktaa dharmaaH santi . tasmaadaaha sarvadharmaaNaamiti samaasanirdesha iti saMkShepanirdeshaH . vistaranirdeshastu pashchaadaa shaastraparisamaapterbhaviShyati . anye.api samaasanirdeshaaH santi . saMskRRitaasaMskRRitaa rUpyarUpiNaH sanidarshanaanidarshanaa ityevamaadayaH . kimarthamayameva samaasanirdesha uktaH . yasminnukte na paryanuyogaH . athavaa saaMkleshikavyaavadaanikapakShapradarshanaartham tadarthatvaachChaastrasya . tatpakShadwayaavabodhe hi saMkleshapakShamapahaaya vyavadaanapakShaasevanaanniHshreyasaavaaptirbhavet .

saMskRRitaa maargavarjitaaH

saasnavaaH

iti saMskRRitaa eva naasaMskRRitaaH . hetupratyayajanitaa rUpaadayaH saMskRRitaaH . kiM sarve netyaaha maargavarjitaaH . maargasatyasya saMskRRitatvaat prasa~Nga ityata eva vishinaShTi . etadukta bhavati maargasatyaM varjayitvaa sarve saMskRRitaaH saasravaa iti .

kathaM punaste saasravaaH . yadyaasravasaMprayogaat kliShTaa eva chittachaittaaH saasravaaH syurnaanye . athaasravasahotpaadaat ekasyaaM saMtatau samudaacharatkleshasya sattvasya yathaasambhavaM pa~nchopaadaanaskandhaaH saasravaaH syuH naasamudaacharatkleshasya naapi baahyaa dharmaaH . athaasravaaNaaM ya aashrayaaste saasravaa iti ShaDevaayatanaanyaadhyaatmikaani saasravaaNi syuH . athaasravaaNaamaalamvanaani saasravaaNi nirodhamaargasatyamapi saasravaM praapnoti Urdhvaa cha bhUmirUrdhvabhUmyaalambanairaasravaiH saasravaa syaaditi . ata aaha

aasravaasteShu yasmaatsamanusherate

iti . tasmaatsaasravaa iti pUrvamevaadhyaahaaryastasmaachChabdaH . anusherata iti puShTiM labhanta ityarthaH pratiShThaaM labhanta ityartho vaa . puShTilaabhe pratiShThaalaabhe vaa te raagaadayaH saMtaayante . apare vyaachakShate yathaanushete mamaayamaahaara iti pathyo.anuguNIbhavatItyarthaH tathaa raagaadayo.api teShu dharmeShvanusherate.anuguNIbhavantItyarthaH . raagaadyabhiShyanditakarmanirvartitaa hi saasravaa dharmaaH

karmajaM lokavaichitryam

iti vachanaat . pratyayaanuguNayenaanusherate puShTiM labhanta ityanushayaaH . anusherate.anuguNaa vartante pratyayaa eShviti vaanushayaaH . anushayanaM chaiShaamaalambanataH saMprayogato vaa draShTavyam . guNamatistvaachaarya iha vyaachaShTe . kiM kaaraNaM yatsarvadharmeShvaasravaaNaamaalamvanIbhavatsu saMskRRitaa eva maargavajitaaH saasravaa uchyanta iti sarve dharmaa aasravaaNaamaalambanamityanaabhidharmikIyametat aakaashaapratisaMkhyaanirodhayoraasravaanaalambanatvaat . ShaDeva hyanushayaa anaasravaalambanaaH paThyante . te cha nirodhamaargaalambanaa eva

mithyaadRRigvimatI taabhyaaM yuktaavidyaatha kevalaa .
nirodhamaargadRRiggheyaaH Sha~unaasravagocharaaH . .

iti vachanaat . tasmaanna sulikhitagetaditi pashyaamaH . kaamamiti yadyapItyarthaH . athavaa kaamamiti nipaato.abhyupagamaarthaH abhyupagamyata eva nirodha maargasatyaalambanaa api aasravaa upajaayanta ityarthaH . tatra nirodhamaargasatyayoH . anushayanirdesha eva GYaapayiShyaama iti

naanaasravordhvaviShayaa asvIkaaraadwipakShataH

ityatra . yaddhi vastvaatmadRRiShTitRRiShNaabhyaaM svIkRRitaM bhavati tatraanye.apyanushayaa anushayitumutsahante aardra iva paTe rajaaMsi saMsthaatum . nachaivamanaasravam naapyUrdhvaa bhUmiH . ato na tadaalambanaasteShvanusherate . vipakShabhUtau cha nirvaaNamaagau tadaalambanaanaaM kleshaanaam Urdhvaa cha bhUmiradharaaNaam . ato.api na teShu pratiShThaaM labhante tapta ivopale talaani paadaanaamiti . . 4 . .

##[## anaasravaa maargasatya trividhaM chaapyasaMskRRitam .
aakaashaM dwau nirodhau cha tatraakaashamanaavRRitiH . . 5 . . ##]##

anaasravaa maargasatya trividhaM chaapyasaMskRRitam

ityarthaapattisiddhatvaanna sUtrayitavyametadityeva chodye aachaaryaguNamatistaavadaaha . vaktavyamevedam . kiM kaaraNam . dwividho hi maargo laukiko lokottarashcha . ato visheShaarthaM punarabhidhIyate . ata eva chaatra maargasatyagrahaNam . prasiddha chaarthaapattyaa gamyate naaprasiddham . aprasiddha chaasaMskRRitamiti . apare vyaachakShate tRRitIyaraashyaasha~NkaanivRRittyarthamarthaapattisiddhamapyetat punarUchyate . yathaa hi tisro vedanaa bhavanti sukhaa duHkhaa aduHkhaasukhaa cheti evaM dharmaa api saMbhaavyeran saasravaa anaasravaaH saasravaanaasravaashcheti . athavaa naiva saasravaa naanaasravaashcheti . tena ye.arthaapattyaa nirastaaH kiM te.anaasravaa eva utaaho saasravaanaasravaa eva aahosvinnobhayatheti saMdihyeta . asti hi saasravaanaasravatvavikalpaavakaashaH . kathamiti . vaibhaaShikaprakriyayaa taavat

dwidhaa saanushayaM kliShTamakliShTamanushayakaiH

iti vachanaadaye chakShuraadayo baahyaa vaa rUpaadayo.akliShTaaste.vaasravaiH saasravaaH naananushayaanaiH . prahINaistairananushayaanairaasravairna saasravaaH aprahINaistvantataH parasaMtaanagatairapi saasravaa eveti . daarShTaantikaprakriyayaapi cha chakShuraadayo.arhatsaMtaanagataa baahyaashcha rUpaadayo.anaasravaaH aasravaaNaamanaashrayatvaat saasravaashcha te aasravaaNaamapratipaShatvaat iti paaryaayikaM saasravaanaasravatvaM chakShuraadInaaM kalpyata iti saMdehaH . tatsaMdehavinivRRittyarthamidamuchyate .

anaasravaa maargasatyaM trividhaM chaapyasaMskRRitam

iti nipparyaayamanaasravaa evaamI na saasravaa yathoktamiti punarvachanam . te tarhaarhachchakShuraadayo vaibhaaShikaiH kwa pakShe nikSheptavyaaH . kiM saasravapakShe athaanaasravapakSha iti . saasravapakSha iti ta aahuH . katha prahINairaasravaiste saasravaa vyavasthaapyante . yeShvaasravaa anusherate.anushayitavanto anushayiShyante vaa te saasravaaH . traikaalikaarthavivakShayaapi hi loke vartamaanakaalaprayogo dRRishyate . yaH prajaa rakShati sa raajeti yo.api rakShitavaan yo.api rakShiShyati sa chaapi raajeti gamyata eveti ata evaM vyaakhyaayate . athavaa yadyapi te prahINairaasravairnasaasravaa aprahINaistvaparimitairaasravairantataH parasaMtaanagatairapi eva bhavanti . nanu cha samaasanirdeshaadeva

saasravaanaastravaa dharmaaH

iti tRRitIyaraashyaprasa~NgaH na tatraikasheShanirdeshasaMbhavaat . saasravaashchaanaasravaashcha saasravaanaasravaashcheti saasravaanaasravaa ityekasheShaH . asarUpaaNamapyekasheSha ipyate guNo ya~Nlukoriti yathaa . apare punaraahuH . arthaapattyaa siddhamevaitat spaShTIkaNaartha tu prapa~ncha uchyate . tadyathaa visheShaNaM visheShyeNa bahulamityanenaiva sarva siddham pUrvakaalaikasarvajaratpuraaNanavakevalaaH samaanaadhikaraNenetyevama diprapa~ncha uchyate . tadwadetat .

katamat trividhamasaMskRRitam ityapratItatvaat pRRichChati , trividhagrahaNamiyattaavadhaaraNaartham . santi hi kechidekamevaasaMskRRitaM nirvaaNamityaahuryathaa vaatsIputrIyaaH . paramaaNavaadayo vahavo.asaMskRRitaa iti vaisheShikaaH . tanmatapratiShedhaarthamiyattaavadhaaraNam . katamau dwau iti pratisaMkhyaa.apratisaMkhyaanirodhaaveva pRRichChati naakasham aakaashasya loke prasiddhatvaat .

tatraakaashamanaavRRitiH

iti . tatreti nirdhaaraNe vaakyopanyaase vaa . avakaashaM dadaa tItyaakaashamiti nirvachanam . bhRRishamasyaantaH kashante bhaavaa ityaakaashamityapare . anaavRRitiranaavaraNam kartRRisaadhanaM karmasaadhanaM vaa . yo dharmo.anyaan dharmaannaavRRiNoti . anyairvaa naavriyate tat anaavaraNasvabhaavamaakraasham . tadapratyakShaviShayatvaadanyadharmaanaavRRityaanumIyate na tvaavaraNabhaavamaatram . ata eva cha vyaakhyaayate yatra rUpasya gatiriti . yadi yannaavRRiNoti naavriyate vaa tadaakaasham apratidhaa api chidaadayaH saMskaarastathaivetyaakaashaM praapnuvanti . na praapnuvanti pareShaamaavaraNabhaavaat . RRiddhimanto hi chittachaittabalena pareShaaM gatiM chittaadIn vaa vibadhanti . pratisaMkhyaa.apratisaMkhyaanirodhau tarhyaavibandhakatvaadaakaashaM praapnutaH na tayoH saMyogadravyaanutpattidharmaaNaaM saMyogapraaptiniyatarodhabhUtatvenotpattiviGharodhabhUtatvena chaavaraNabhUtatvaat . athavaa yasyaanaavaraNameva lakShaNaM naanyallakShaNaM tadaakaasham . tayoshchaanyalakShaNamastIti na tau nirodhaavaakaashaM praapnutaH . asarvagataM tarhyaakaashamanityaM vaa praapnoti . aavaraNabhaave bhaavaattadbhaave chaabhaavaat . kuDyaadiShu hyanyasvarUpasyaavaraNaM bhavatIti atraakaashalakShaNaabhaavaprasa~NgaH kuDyaadyapagame cha punastadbhavatItyanityaM praapnoti . naanityaM praapnoti tatraapi kuDyaadyavakaashadaanaadaakaashamastyeva . yadi hi tatraakaashaM na syaat tasyaiva kuDyaaderanavakaashatvaadavasthaanaM na syaat yattu tatra rUpaantarasyaanavasthaanaM tatkuDyaadyaavaraNaat naakaashaabhaavaat . uktaM hi bhagavataa pRRithavI bho gautama kutra pratiShThitaa pRRithIvaa braahyaNa abmaNDale pratiShThitaa . abmaNDalaM bho gautama kwapratiShThitam vaayau pratiShThitam . vaayurbho gautama kwa pratiShThitaH aakaashe pratiShThitaH . aakaashaM bho gautama kutra pratiShThitam atisarasi mahaabraahyaNa atisarasi mahaabraahyaNa . aakaashaM braahyaNaapratiShThitamanaalambanamiti vistaraH . tasmaadastyaakaashamiti vaibhaaShikaaH . . 5 . .

##[## pratisaMkhyaanirodhau yo visaMyogaH pRRithak pRRithak .
utpaadaatyantaviGho.anyo nirodho.apratisaMkhyayaa . . 6 ##]##

yo visaMyogaH

iti visheShaNenaanityataanirodho.apratisaMkhyaanirodhashcha vyudastau bhavataH . na hi visaMyogalakShaNau tau nirodhau . visaMyuktivisaMyogaH kleshavisaMyuklikShaNaH . saMyogapraaptiniyatarodhabhUto vaa yo dharmaH sa pratisaMkhyaanirodhaH . duHkhaadInaamaaryasatyaanaamiti visheShaNaparigrahaat pratisaMkhyaanam anaasravaiva praGYaa gRRihyate . na hi laukikI praGYaa duHkhasatyaadyaakaaraa kiM tarhi uttaraadharabhUmishaantaadyudaaraadyaakaaraa . praGYavisheSha iti visheShagrahaNaM kleshaprahaaNaanantaryamaargapraGYaagrahaNaartham . tena praGYaavisheSheNa praapyo nirodha iti pratisaMkhyaanirodhaH . madhyapadalopa kRRitvaa iti shakapaarthivaadInaamupasaMkhyaanam . shaakapriyaaH paarthivaaH shaakapaarthivaa itIShTyaa madhyapadalopaH . yadi pratisaMkhyayaanaasravaiva praGYaa gRRihyeta laukikamaargapraapyo nirodho na gRRihIta ityavyaapi lakShaNaM praapnoti . naavyaapi sarvo hi traidhaatukasaasravavastu nirodho.anaasravayaa praGYayaa praapyate . na sa nirodho.asti yo laukikyaiva praGYayaa praapyate naanaasravayeti kiM laukikyaa praGYaa prayojanam . yo hi laukikena maargeNa kashchinnirodhaH praapyate sa eva punarlokottareNa praapyata eveti lokottaraiva praGYaa tatra na laukikI . dravyasan pratisaMkhyaanirodhaH satyachatuShTayanirdeshanirdiShTatvaat maargasatyavaditi vaibhaaShikaaH .

pRRithakpRRithak

iti naanetyarthaH . yaavanti hi saMyogadravyaaNIti . saMyuktiH yogaH . saMyogaaya dravyaaNi sayogadravyaaNi samprayujyate toShviti vaa saMyogaaH saMyogaashcha te dravyaaNi cheti saMyogadravyaaNi saasravadravyaaNIti yaavadukta bhavati . saasravaM hi dravyaM stambhasthaanIyam samprayojanaM rajjusthaanIyam . pudgalastu balIvardasthaanIya iti bhagavatoktam . anyatheti yadyeka ityarthaH . sarvakleshanirodhasaakShaatkriyeti samudayaadidarshanabhaavanaaheyakleshanirodhapraaptirityarthaH . sheShapratipakShabhaavanaavaiyarthyamiti . sheShakleshasamudayaadidarshanabhaavanaaprahaatavyaatmakapratipakShamaargotpaadanaM niShprayojanamityarthaH .

yattarhyuktamasabhaago nirodha iti kwoktam sUtre . pUrvabhartraa vishaakhena gRRihapatinaa pRRiShTayaa dharmadinnayaa bhikShuNayoktam . kiM sabhaaga aarthe nirodhaH . asabhaaga aayuShmanvishaakheti . apratisadRRisho nirodha ityarthamabhisabhIkShya pRRichChati . asya ko.artha iti . bahutve hi sati pratisadRRisho.anyatamo bhavediti parasyaabhipraayaH . naasya kashchitsabhaagaheturiti . sabhaagahetuH sabhaaga ityeko.artho hetushabdalopaat . dRRishyante hi padeShu padaikadeshaan prayu~njanaa vaakyeShu cha vaakyaikadeshaan . tadyathaa satyabhaamaa bhaamaa devadatto dattaH pravisha piNDIm pravisha tarpaNamiti . nityaH khalu pratisaMkhyaanirodhaH . tasya kiM sabhaagahetunaa payojanamityasabhaagaheturasabhaagaH . naasti sabhaago.asyetyasabhaago bahuvrIhisamaasaH . naasau kasyachiditi . naasau pratisaMkhyaanirodhaH kasyachidanyasa dharmasya sabhaagaheturityadhikRRitam . kiM kaaraNam . saMskRRita eveti sabhaagaheturiShyate . tatra na sabhaago.asabhaaga iti tatpurUShaH . na tu naasya kashchitsabhaagostIti na tvasya nirodhasya kashchidanyo nirodhaH sadRRisho na bhavatItyarthaH .

utpaadaatyantaviGho.anyo nirodho.apratisaMkhyayaa

anaagataanaaM dharmaaNaamutpaadasyaatyantaM viGho.atyantaviGho.atyantaniyatarodhaH . anya ityapratisaMkhyaanirodhaH . sa hi pratisaMkhyaanirodhaadanantaroktaadanyaH . apratisaMkhyayeti prasajyapratiShedhe.ayamakaaraH na pratisaMkhyayaa praapya ityarthaH . athavaa paryudaase pratisaMkhyaayaa yadanyatpratyayavaikalyaM saa pratisaMkhyaa tayaa praapyo nirodho.apratisaMkhyaanirodhaH madhyapadalopaat . ayuktametat . pratyayavaikalyaM hyabhaavaH kathamabhaavena sa nirodhaH praapyata iti aupachaarikatvaadadoShaH . athavaapratisaMkhyaanirodha iti na pratisaMkhyaanirodho.apratisaMkhyaanirodhaH . pratisaMkhyaanirodhaadanyatvamaatramevochyate na tu pratyayavaikalyasya vyaapaara iti . utpaadagrahaNamanityataanirodhavyudaasaartham . anityataanirodho hi dharmasthiteratyantaviGho na dharmotpaadasya . atyantagrahaNamasaMGYinirodhasamaapattyasaMGYikavyudaasaartham . taani hyanaagataanaaM chittachaittaanaamutpaadaviGho na tvatyantam taavatkaalikavaattadwiGhabhaavasya .

yathaikarUpavyaasaktachakShurmanasa iti vistaraH . yathetyudaaharaNakathanam . yathakasminnIle rUpe vyaasakta chakShurmanashcha yasya sa ekarUpavyaasaktachakShurmanaaH tasya yaani rUpaantaraaNi gRRihyamaanaannIlaadanyaani nIlaantarapItalohitaavadaataadIni varNarUpaaNi saMsthaanarUpaaNi cha shabdagandharasaspraShTavyaani cha sarvaaNi atyayante pratputpannamadhvaanamatikraamanti atItamadhvaanaM pratipadyanta ityarthaH . tadaalambaneriti taani nIlaantaraadInyanantaroktaanyaalambanaantaraaNi yeShaaM te tadaalambanaaH . ke pa~ncha viGYaanakaayaaH taiH na shakyamutpattumiti bhaavasaadhanametat . na hi te samarthaa iti vistaraH . na hi te pa~ncha viGYaanakaayaa atItaM viShayaM svaalambanamapi shaktaa grahItuM vartamaanaalamvanatvaatpa~nchaanaaM viGYaanakaayaanaam . athaanyadidaanIM nIlantaraadikaM vartamaanamaalambya kasmaannotpadyante . na shakyamevaM bhavitum sarvadharmaaNaaM chatuShke niyatatvaat . hetau fala aashraya aalambane cheti . yasya viGYaanasya yadaalambanaM tadeva tasyaalambanaM bhavet bhavennaanyaditi . aalambanapratyayavaikalyaatte pa~ncha viGYaanakaayaa na punarUtpadyante . ata aaha . sa teShaamapratisaMkhyaanirodha iti vistaraH . teShaaM pa~nchaanaaM viGYaanakaayaanaaM pratyayavaikalyaatpraapyata aalambanapratyayavaikalyaat . chaturbhireva hi pratyayairhetusamanantaraalambanaadhipatipratyayaishchittachaittaa utpadyamaanaa utpadyante . teShaamanyataravaikalye.apyanutpattiH . samanantarapratyayavaikalyaadityapare . samanantarapratyayo hi tadaanIM chittachaittalakShaNa ekasyaiva tasya nIlaviGYaanotpattyasaMbhavaat . udaaharaNamaatra chaitat . evaM kShaantilaabhyaadInaaM pa~nchaanaamapyaapaayikaanaamanaagataanaaM skandhaanaaM tadutpattivirUddhapratyayasaMmukhIbhaavena pratyayavaikalyaadapratisaMkhyaanirodhaH praapyata ityudaahaaryam . apratisaMkhyaanirodhameva vaabhisadhaaya strota~aapanna pudgalamadhikRRityokta bhagavataa nirUddhaa asya narakaastirya~nchaH pretaa iti . tadevaMjaatIyakaanaamanaagataanaaM dharmaaNAM pratyayavaikalyaatpratisaMkhyaamantareNotpaadasya niyatarodhabhUto yo dharmaH so.apratisaMkhyaanirodha ityuchyate . na hi pratyayavaikalyamaatraadatyantaM tadanutpattirUpapadyate punastajjaatIyapratyayasaaMnidhye tadutpattiprasa~Ngaat ko hi tadaa tadutpattau vibandhaH syaaditi vaibhaaShikaaH .

chatuShkoTikaM chaatrota vistaraH . atra pratisaMkhyaa.apratisaMkhyaanirodhalakShaNanirdeshe chatuShkoTikaM chatuShprakaaraM prashnavisarjanam . kimartham vyutpaadanaartham . tadyathaatItapratyutpannotpattidharmaaNaaM saasravaaNaamiti saasravatvaatpratisaMkhyaanirodha eva labhyate . atItapratyutpannaanaamutpaadasya kRRitatvaadutpattidharmaaNaaM vaavashyaMbhaavaannaapratisaMkhyaanirodho labhyate . utpaadaatyantaviGhalakShaNo hyapratisaMkhyaanirodhaH . tadyathaanutpattidharmaaNaamanaasravasaMskRRitaanaamiti . atyantaviGhitotpaadatvaadeShaamanutpattidharmatvam . atashcha teShaamapratisaMkhyaanirodho labhyate tadyathaa ShaD bhUmikaamanaamanaagamyadhyaanaantaradhyaanabhUmikaanaaM shraddhaanusaarimaargaaNaamekasmin saMmukhIbhUte sheShaaNaaM pa~nchanaamapratisaMkhyaanirodho labhyate na tu pratisaMkhyaanirodho.anaasravatvaat . na hi nirdeShaM prahaaNaarha bhavati . anutpattidharmagrahaNamatItapratyutpannotpattidharmaniraasaartham anaasrabagrahaNaM saasravaniraasaartham . saMskRRitagrahaNamasaMskRRita niraasaartham . asaMskRRitamapi hi svabhaavato.anutpattidharmakam atastatprasa~Ngo maa bhUditi tadwisheShaNam . keShaaMchidevaM paaThaH tadyathaanutpattidharmaaNaamanaasravaaNaamiti . teShaaM kathamasaMskRRitaanaaM grahaNaaprasa~NgaH . na bhavati . yeShaaM dharmaaNaaM pratisaMkhyaanirodho.apratisaMkhyaanirodho vaa saMbhavati teShaamadhikaaraH . na chaasaMskRRitaanaaM tau nirodhau saMbhavataH . utpaadaatyantaviGho hyapratisaMkhyaanirodhaH . na chaasaMskRRitaanaamutpaado.asti . kiM chaanutpattidharmaaNaamiti paryudaasena na~nsamaasaH . utpattidharmebhyoye.anye tatsadRRishaashcha dharmaaste.anutpattidharmaaNaH . ke cha taadRRishaaH saMskRRitaa eva naasaMskRRitaa ityaprasa~Ngo.asaMskRRitaanaamiti brUvate . santi yeShaamubhayamiti pratisaMkhyaanirodhashchaapratisaMkhyaanirodhashcha . tadyathaa saasravaaNaamiti vistaraH . saasravatvaatteShaaM pratisaMkhyaanirodhaH praapyate . anutpattidh
armatvaadapratisaMkhyaanirodho.api praapyate yadaa tadaanayoH praaptirabhipreyate naavashyamanayoryugapatpraaptirbhavati . keShaaMchiddhi pUrvaM pratisaMkhyaanirodhaH praapyate pashchaadapratisaMkhyaanirodhaH tadyathaarhata ekarUpavyaasaktachakShurmanasastadanyarUpaadyaalambanaanaaM pa~nchaanaaM viGYaanakaayaanaam . keShaaMchitpUrvamapratisaMkhyaanirodhaH praapyate pashchaatpratisaMkhyaanirodhaH tadyathaa kShaantilaabhino.apaayagatInaam . keShaaMchidyugapat tadyathaa dRRiShTipraaptasyaadhimaatraadhimaatrakleshapratipakShodaye teShaamadhimaatraaNaamanaagataanaaM kleshaanaaM pratisaMkhyaanirodhashchaapratisaMkhyaanirodhashcha yugapatpraapyate . evamanyeShaamapi saMbhavato yojyam .

tadyathaatItapratyutpannotpattidharmaaNaamanaasravaaNaamiti . atItaadInaameShaamutpaadasya viGhayitumashakyatvaadapratisaMkhyaanirodho na labhyate . anaasravatvaachchaiShaaM pratisaMkhyaanirodho.api na labhyate . asaMskRRitaanaaM tUtpaadaabhaavaannaapratisaMkhyaanirodho.asti . utpaadaatyantaviGho hyapratisaMkhyaanirodha ityukta praak . anaasravatvaachcha pratisaMkhyaanirodho.api naasti . . 6 . .

##[## te punaH saMskRRitaa dharmaa rUpaadiskandhapa~nchakam .
ta evaadhvaa kathaavastu saniH saaraa savastukaaH . . 7 ##]##

evamasaMskRRitasyaalpavaktavyatvaatpurastaattatprashraan parisamaapayya saMskRRitaannirdeShTukaama upoddhaatamutthaapayati yaduktaM saMskRRitaa maargavarjitaaH saasravaa iti katame te saMskRRitaa iti .

te punaH saMskRRitaa dharmaaH

punaH shabdaH prabhedaantarapradarshanaarthaH . uktaH pUrvaprabhedaH

saasravaanaasravaaH

iti . ayaM tu punaHprabheda iti . asaMskRRitanirdeshena vyavahitatvaatpunaH saMskRRitagrahaNamasaMskRRitaniraasaartham . ta iti tachChabdaH pUrvaprakRRitaapekShaH . ke cha pUrvaprakRRitaaH avarjitaashcha ye saasravaaH varjitaashcha ye maargasatyasvabhaavaaH ubhaye hyapekShitaaH . kathaM gamyate

ye saasravaa upaadaanaskandhaaste

ityanaasravebhyaH saasravaniShkarShavachanaat . yat

rUpaadiskandhapa~nchakam

vakShyamaaNalakShaNam te.amI saMskRRitaa draShTavyaaH . anyonyameShaaM saMgrahaH . rUpaadigrahaNaM shIlaadiskandhaniraasaartham . anye.api hi pa~ncha skandhaaH santi . shIlaskandhaH samaadhiskandhaH praGYaaskandho vimuktiskandho vimuktiGYaanadarshanaskandhashcheti . skandhagrahaNaM rUpaadiviShayaniraasaartham . sametya saMbhUyeti paryaayaavetau . athavaa sametya samaagamyaanyonyamapekShyetyarthaH . saMbhUya saMjanyetyevaM saMshabdasyaarthaM darshayati . na hyekapratyayajanitamiti sarvaalpapratyayatve.apyavashyaM dwau pratyayau staH .

chaturbhishchittachaittaa hi samaapattidwayaM tribhiH .
dwaabhyaamanye tu jaayante

iti vachanaat . dugdhavaditi saMskRRitashabdasya niShThaantatvaanniShThaantashabdenaiva dRRiShTaantaM darshayati . dugdhavaditi dugdhaM naama kShIram . yat stanaanniShkaasitaM taddugdhamiti nyaayyam yattu niShkaasiShyate yachcha naiva niShkaasiShyate dhenusthameva vartate taddugdhamiti na praaptam ##'## uchyate cha loke dugdhamiti . evamihaapi ye saMskariShyanta utpattidharmaaNo.anaagataa ye.api na saMskariShyante.anutpattidharmaaNaste.api saMskRRitaa ityuchyante tajjaatIyatvaat svalakShaNasaadRRishyaat .

ta evaadhvaa

iti vistaraH . sarvaabhidharmaH sUtraarthaH sUtranikaShaH sUtravyaakhyaanamiti . sUtroktaanaamapyadhvaadInaaM skandhaparyaayarUpaaNamiha vachanam .

gatagachChadgamiShyadbhaavaaditi . loke prasiddhamadhvaanamapekShyaayamadhvaa vyaakhyaataH . tathaa hi loke kathyate . ayamadhvaa graamaM gato.ayamadhvaa gachChatyayamadhvaa gamiShyatIti . evamihaapi gato.adhvaa yo.atIto gachChati yo vartamaano gamiShyati yo.anaagata iti . adyante.anityatayeti vaa adhvaana ityadhikRRitam . nairUkta vidhaanamapekShyaayamartho darshitaH . adyante.anityatayaa bhakShyanta ityadhvaana iti saMskRRitaa evaadhvashabdena bhagavataa deshitaaH .

kathaavastu ##-##

shabdenaapi ta eva saMskRRitaa bhagavataa deshitaaH . trINImaani bhikShavaH kathaavastUnyachaturthaanyapa~nchamaani yaanyaashrityaaryaaH kathaaH kathayantaH kathayanti . katamaani trINi atItaM kathaavastvanaagataM kathaavastu pratyutpanna kathaavastviti . kathaa vaakyamiti vistaraH . kathaa vaakyaM varNaatmakaH shabda ityarthaH . tasyaa vastu naama viShaya ityarthaH . naamnaH punarartho.abhidheyaH . tathaa hi vakShyati vaa~N naamni pravartate naamaartha dyotayatIti . yadi naamaiva kathaavastu naamaiva saMskaaraskandhaikadesha eveti kathaM kRRitvaa kathaavastushabdena saMskRRitaa evoktaa ityata aaha . saarthakavastugrahaNaattu saMskRRitaM kathaavastUchyata iti . anyathaa hIti vistaraH . yadi saarthakaM vastu na gRRihyeta prakaraNagrantho virUdhyeta kathaavastUnyaShTaadashabhirdhaatubhiH saMgRRihItaanIti . kayaa punaryuktayaa saarthakaM vastu gRRihyate . dwividhaaH kathaayaa viShayaH saakShaat paaraparyeNa cha . saakShaadwiShayo naama paaraMparyeNaarthaH . sa hi svaviShayabhUtasya naamno viShaya iti . atastasyaapi viShayo vyavasthaapyate . asaMskRRitaM kasmaanna kathaavastutvenoktam adhvapatitasya naamno.anadhvapatitena sahaarthaayogaat viShayo heturiti vaa arthadwayavaachakavastushabdaparigrahaadwaa . yadi kathaayaa viShayo hetuH pratyayashcha bhavati tatkathaavastu . asaMskRRitaM tu na hetupratyayaH kathaayaa iti na kathaavastu . athavaatItaadInaaM saMskRRitaanaamatibahurUpatvenaakhyaatakaraNayogyatvaat . evaM chaivaM dIpaMkarastathaagato.abhUt . evaM chaivaM cha maitreyastathaagato bhaviShyati . evaM chaivaM cha raajaa kapfiNo bhavatIti . ataH saMskRRitaa eva kathaavastutvenoktaa naasaMskRRitaaH .

sarvasya saMskRRitasya nirvaaNamiti nirUpadhisheShanirvaaNam . yadyevaM saasravasya tadastIti bhavati saasravasya saniH saaratvayogaH maargasatyasya tu katham . kolopamaM dharmaparyaayamaajaanadbhirdharmaa api prahaatavyaaH praagevaadharmaa iti maargasatyasyaapi niHsaraNaM kalpata eveti sarva eva saMskRRitaa saniH saaraa bhavanti .

savastukaa

iti . vasantyasminpraak kaaryaaNi pashchaattata utpattiriti vastuheturityarthaH sa eShaamastIti savastukaaH . pravachane hi vastushabdaH pa~nchasvartheShu dRRishyate . svabhaava aalambane saMyojanIye hetau parigrahe cha . svabhaave taavat yadwastu pratilabdhaM samanvaagataH sa tena vastuneti tena svabhaaveneti gamyate . aalambane GYeyaa dharmaaH katame aaha sarve dharmaa GYaanena GYeyaa yathaavastu yathaalambanamityarthaH . saMyojanIye yasminvastunyanunayasaMyojanena saMyuktaaH pratighasaMyojanenaapi tasminniti . hetau savastukaa dharmaaH katame sarve saMskRRitaa dharmaa iti . parigrahe ##'## kShetravastu gRRihavastvaapaNavastu dhanavastu . parigrahaM prahaaya tataH prativirato bhavatIti . iha hetau vastushabdo veditavyo hetuvachanaH . kileti kilashabdaH paramataM darshayati . svamataM tvasya lakShyate . savastukaaH sasvabhaavaaH saMskRRitaaH . asaMskRRitaastvavastukaaH praGYaptisattvaaditi . . 7 . .

##[## ye saasravaa upaadaanaskandhaaste saraNaa api .
duHkhaM samudayo loko dRRiShTisthaanaM bhavashcha te . . 8 . . ##]##

ta eva punaH saMskRRitaa iti ye saasravaaH anaasravaaH pUrvamuktaa iti darshayati .

ye saasravaa upaadaanaskandhaaste

iti teShaamityatraahaaryam . kiM siddhamiti . yadarthaapanna tadwichaarayati . upaadaanaskandhaadayaH sUtreShUktaaH . teneha te vyaakhyaayante . sarvo.abhidharmaH sUtraartha iti vistareNoktametat . tatsaMbhUtatvaadupaadaanaskandhaa iti . upaadaanasaMbhUtaaH skandhaa upaadaanaskandhaaH madhyapadalopaat . yathaa tRRiNasaMbhUto.agnistRRiNaagniH tuShasaMbhUto.agnistuShaagniriti . upaadaanaanaaM skandhaa upaadaanaskandhaa iti ShaShThIsamaasenaiva madhyapadalopamakRRitvaanye saadhayanti . evaM cha nidarshayanti yathaa tRRiNaanaamagnistRRiNaagniriti . yuktam ye sattvasaMkhyaataasta upaadaanaskandhaaH kleshabhiShyanditakarmahetukatvaat . baahyaastu bhaavaaH kathamupaadaanaskandhaaH . te.apyupaadaananirvRRittaaH

karmajaM lokavaichitryam

iti siddhaantaat . tadwidheyatvaadwaa raajapurUShavaditi . yathaa raaGYo vidheyaH purUSha evamupaadaanaanaaM vidheyaaH skandhaaH tadwashenaalambanagatyantarapravRRitte . upaadaanaani vaa tebhyaH saMbhavantItyarthakathanamaatrametat . padaani tvevaM vaktavyaani . upaadaanaanaaM saMbhavaa hetavo vaa skandhaa upaadaanaskandhaaH puShpafalavRRikShavat . yathaa puShpaaNaaM falaanaaM vaa sambhavo heturvRRikShaH puShpavRRikShaH falavRRikSha iti vaa tadwat . arhatskandhaa api paarasaaMtaanikopaadaanavidheyaaH vikriyaapaadanaat . tebhyo.api paarasaaMtaanikaanyupaadaanaani sambhavantItyavirUddhameShaamupaadaanaskandhatvam .

raNaa hi kleshaa aatmaparavyaabaadhanaaditi . ye hyaatmaanaM paraaMshcha vyaabaadhante te raNaa yuddhaanItyarthaH . tathaiva cha kleshaa raNaa uchyante . tadanushayitatvaaditi . tairanushayitaa upadevitaa ityarthaH . athavaanushayinaH kRRitaastairanushayitaaH tadbhaavastadanushayitatvam tasmaat . tadanushayitatvaat athavaa teShaamanushayitatvam tasmaat .

saraNaaH

saasravavat . saasravatve yadwayaakhyaanaM tadevaasya vaktavyam . aaryaaNaaM pratikUlatvaat

duHkham

iti saMskaaraduHkhatayaaryaaNaaM tatpratikUlam . samudetyasmaadduHkhamiti

samudayaH

iti . hetubhUtaaH skandhaaH samudayaH falabhUtaa duHkhamiti varNayanti . lujyata iti

lokaH

iti . asminneva rohitaashcha vyaamamaatre kalevare lokaM praGYapayaami lokasamudayaM cheti sUtram . lujyate pralujyate tasmaalloka iti cha bhagavataivoktam . lujyate vinashyatItyarthaH . lujiriha gRRihIto na lokiH . nairUktena tu vidhaanena gakaarasya sthaane kakaaraH vakaaraH kRRitaH tasmaalloka iti bhavati . dRRiShTirasmiMstiShThatIti . ye kechidbhikShava aatmata aatmIyatashcha samanupashyanti ta imaaneva pa~nchopaadaanaskandhaanaatmata aatmIyatashcha samanupashyantIti vachanaadupaadaanaskandhaaH

dRRiShTisthaanam .

bhavatIti

bhavaH

iti saasravaa eva dharmaa bhavashabdenoktaaH . bhavaH katamaH pa~nchopaadaanaskandhaa iti vachanaat . ete cha duHsvaadayaH shabdaa maargasatye.api prasajyante . maargasatyamapi hi saMskaaraduHkhatayaa duHkham . samanantarapratyayaadibhaavena chaasmaatsaasravaM vastu samudeti lujyate cha dRRiShTishcha tadaalambate bhavati cha tadutpadyate ityarthaH . naiSha doShaH . rUdiM hyapekShate shabdapravRRittiH  . ye dharmaaH saMskaaraduHkhatayaaryaaNaaM pratikUlaa duHkhaanirodhinaH tadutpaadakaaH prasiddhaa dRRiShTipuShTijanakaa anaadimati cha saMsaare vinashyanti bhavanti teShvevaamI duHkhaadaya aaryaiH sa~NketitaaH na maargasatye . tasmaatsaasravaa eva dharmaa duHkhashabdaadyabhidheyaa bhavanti naanaasravaaH . na hi gachChatIti gaurityukte sarvo gantaa gaurityuchyate . tasmaatsUktam

duHkhaM samudayaH

ityevamaadi . . 8 . .

##[## rUpaM pa~nchednriyaaNyarthaaH pa~nchaaviGYaaptireva cha .
tadwiGYaanaashrayaa rUpaprasaadaashchakShuraadayaH . . 9 . . ##]##

rUpam

iti rUpaskandhaH .

iti mana~indriyavyudaasaartham .

viShayaaH . aryante GYaayanta ityarthaH . punaH

pa~ncha

iti grahaNaM dharmaayatanaviShayaniraasaartham .

tadwiGYaanaashrayaaH

iti . tachChabdo.arthaanapekShate . teShvartheShu teShaaM vaa viGYaanaani tadwiGYaanaani . teShaamaashrayaastadwiGYaanaashrayaaH .

rUpaprasaadaaH

iti . rUpaaNi cha taani prasaadaashcha ta iti rUpaprasaadaaH . anena visheShaNena mana~indriyaM nirastaM bhavati . mano.api hi tadwiGYaanashrayaH

pa~nchaanaaM sahajaashcha taiH

iti siddhaantaat . anushayitaaste na tu mano rUpasvabhaavamityato nirastam . rUpagrahaNaM tviha shraddhaaprasaadaniraasaartham . tadwiGYaanaashrayaa ityanena visheShaNena cha shraddhaayaa aprasa~Nga iti chet##'## na##'## bahivrIhikalpanaayaaM tatprasa~NgasaMbhavaat . rUpagrahaNe tu bahuvrIhikalpanaa nivartate . na hi rUpamayo.asti prasaado yasya tadwiGYaanaanyaashrayatvena kalperan . prasaadagrahaNaM punarindriyagraahyavastuvyatiriktarUpaprasaadavisheShaGYaapanaartham . vaibhaaShikaa hi bruvate bhUtavikaaravisheShaa evendriyaaNIti . pravachane tu naivam . kiM tarhi . rUpaadiviShayavyatiriktaanyachChaanyatIndriyaaNi svaviGYaananumeyaanIndriyaaNi yeShaaM chakShuraadInyadhiShThaanaani dRRishyante .

tadwiGYaanaashrayaaH

iti cha visheShaNamanyonyalakShaNasaa~NkaryanivRRittyartham . yadi hi rUpaprasaadaashchakShuraadaya ityetaavadavakShyachchakShurapi shrotraadi praasaMkShyata . shrotraadi vaa chakShuH . yatastvevaM visheShyate rUpaviGYaanaashrayo yo rUpaprasaadastachchakShurityato lakShaNasaa~NkaryaM na bhavati . na hi shrotramanyadwendriyaM rUpaviGYaanasyaashrayaH . evaM yaavat kaayaviGYaanashrayo yo rUpaprasaadastatkaayendriyamiti vaktavyam . yathoktaM bhagavateti . etavdyaakhyaanaM sUtraanugatamityabhipraayaH . kathamiti . aadhyaatmikamiti viGYaanaashraya ityarthaH . aatmashabdo hi chittamaatbhetyupacharyata iti vakShyate . aatmanyadhi adhyaatmam adhyaatmameva aadhyaatmikam . aatmani chittalakShaNe kartavye heturityayamartha aadhyaatmikashabdenochyate . viGYaanashraya iti yaavadukta bhavati . athavaa yaanIti vistaraH . athavaa ChabdenendriyaaNayabhisambadhyante chakShuviGYaanaM shrotraviGYaanamityevamaadi . pravachane prasiddhametad na tu rUpaviGYaanaM shabdaviGYaanamiti . loke tu kadaachidevaM bhavet . tasmaadidaM vyaakhyaanaantaramaashrIyate . tasmaadaaha . evaM cha kRRitvaa prakaraNagrantho.apyanuvRRitta iti vistaraH . kathamihaasiddhamasiddhena saadhyate . chakShureva hyasiddham . tadasiddhau chakShurviGYaanamapyasiddham . kathaM tattena tadaashrayatayaa saadhyate . siddhaa eva te pa~ncha visheShaaH . parasparavisheShopalakShaNaartha tu vayametaishchakShuraadibhistaanvisheShayanto darshayaamaH . parasparavisheShopalakShaNaarthaM tu vayametaishchakShuraadibhistaanvisheShayanto darshayaamaH . etadukta bhavati etasyaanyasyaikasya svasaMvedyasya viGYaanavisheShasya ya aashrayo rUpaprasaadastachchakShurindriyam . evaM yaavadetasya pa~nchamasya svasaMvedyasya ya aashrayo rUpaprasaadastatkaayendriyamiti naasiddhenaasiddhasya saadhanam . . 9 . .

##[## rUpaM dwidhaa viMshatidhaa shabdastvaShTaavidho rasaH .
Shodaa chatuvidho gandhaH spRRishyamekaadashaatmikam . . 10 . .

iti . chakShuSho.artho varNasaMsthaanabhedaad dwiprakaaraH . lokapratItatvaattasya svalakShaNamanuktaa prabheda eva kathyate varNashchaturvidho nIlaadiriti . nIlalohitapItaavadaataa varNaaH . tadbhedaa naanya ityabhraadayaH . apare vyaachakShate tadbhedaa anya iti nIlaadivarNachatuShTayasaMparkavisheShaatkaakaaNDavarNaadayo.api bhedena bhidyate

viMshatidhaa

iti tadyathaa nIlapItaadi . saMsthaanamaShTavidhaM dIrdhaadivisaataantam . sheSho dwaadashavidho varNa iti viMshatidhaa . nabhashchaikavarNamiti . yaddUrato vaidUryabhittyaakaaraM dRRishyate . vRRittaM vartulam . parimaNDalaM chakralam . unnataM sthUlaadirUpam . avanataM nimnarUpam . yatra rUpaaNaaM darshanamiti vachanaM ChaayaandhakaarayornaanaakaraNapradarshanaartham . na vipa~nchitaM na vibhaktamityarthaH .

idamiha vichaaryate . yadi nIlaadivarNachatuShTayabhedaa evaabhraadayo na tavdyatiriktaa bhavanti yatheha kaakaaNDaadivarNaa noktaastathaabhraadayo.api na vaktavyaa iti . naitadvyaakhyaanakaarairvichaaritam . shakyaM tvevaM bhaNitum . maayaarUpasadRRishatvaannIlaadibhedabhUtaa api te.abhraadayaH pRRIthaguktaaH . tathaa hi te dUrato bhittaya iva lakShyante abhyaashagamane tu na dRRishyante . maa kasyachidevaM bhUt naitat kiMchidasti vimatirvaa kimastyetat uta bhraantimaatramiti . tadwiparyaasasaMshayanivRRittyarthamime.abhraadaya uktaaH santyevaamI rUpaayatanasvabhaavaa iti . dIrghaadInaaM pradesha iti dIghaadivisaataantapradesha ityarthaH . kataro.asau pradesha ityaaha kaayaviGYaptisvabhaava iti . kaayaviGYaptihi kadaachiddIrghaa  kadaachiddhasvaa kadaachidyaavadwisaateti . kIdRRishI puna saavagantavyaa . tadaalambanachittasamutthaapitaM yatkaayakarma . akaayakarmasvabhaavaM tu dIrghaadivisaataantaM nirastaM boddhavyam . astyubhayathaa parishiShTamiti . yannirastaM dIrghaadi abhradhUmarajomahikaashcha . dRRishyate hi nIlaadInaaM dIrghaadiparichCheda iti nIlapItalohitaavadaatachChaayaandhakaaraaNaaM dIrghaadisaMsthaanagrahaNam . tasmaadeShaamapi tRRitIyaayaaM koTyaamantarbhaava ityabhipraayaH .

kathaM punarekaM dravyamubhayathaa vidyata iti kathamekaM dravyaM varNasaMsthaanaatmakaM bhavati . varNarUpaaddhi saMsthaanarUpaM dravyaantaramiti vaH siddhaantaH . ubhayasya tatra praGYaanaat . varNasaMsthaanasya tatra grahaNaat . GYaanaartho hyeSha vidirna sattaartha iti . vida GYaana ityetasya dhaatorlugvikaraNasyaitadrUpaM vidyata iti . na tu vida sattaayaamityetasya dhaatoH shyanvikaraNasyaitadrUpamityarthaH . GYaanaM tatrobhayaakaaraM pravartate na tu dravyamekamubhayalakShaNamiti vaibhaaShikaparihaaraH . kaayaviGYaptaavapi tarhi prasa~Nga ityaachaaryaH . na hi kaayaviGYaptau gRRihyamaaNaayaaM varNagrahaNaM na pravartate . vaibhaaShikaaNaamayamabhipraayaH nIlaadigrahaNamaatapaalokagrahaNaM vaa saMsthaananirapekShaM pravartate . kaayaviGYaptigrahaNaM tu varNanirapekSham . parishiShTarUpaayatanagrahaNaM tu varNasaMsthaanaapekShaM pravartata iti . sautraantikapaakShikastvayamaachaaryo nainamarthaM prayachChatIti . na hi chaakShuShametatsaMsthaanagrahaNam . maanasaM tvetatparikalpitam . varNasaMniveshavisheSha eva hi saMsthaanam . na saMsthaanaM naama dravyaM kiMchidasti varNaagrahaNe saMsthaanagrahaNaa bhaavaat . etachcha karmakoshasthaane parIkShiShyate .

sattvaasattvaakhyashcheti vaarivaGYaptishabdastavdyatiriktashchetyarthaH . sattvaasattva saMkhyaatashcheti kechitpaThanti . ayameva chehaartho.abhipretaH . yadi hi sattvaasattvasaMtaanaja ityayamartho.abhipreto bhavet sattvaakhyo vaagviGYaptishabdo.asattvaakhyo.anya ityevaM vakShyamaaNakaM vivaraNaM niHprayojanameva . tasmaatsattvaasattvakhyashcheti paaThaH sfuTaH paThitavyaH . upaattamahaabhUtahetuka iti . pratyutpannaanIndriyaavinirbhaagaani bhUtaanyupaattaani anyaanyanupaattaani . upaattaani mahaabhUtaani heturasyetyupaattamahaabhUtahetukaH . yathaa hastavaakChabda iti . yadi sattvasaMtaanaja ityabhipreto baahyo.api hi nirmito maanuShaakaaro hastavakChabdaM kuryaat sa chaanupaattamahaabhUtahetukasvabhaavo.avagantavya indriyavinirbhaagavartitvaat . sa cha maanuShImapi vaachaM nirmaatRRivashaadbhaaShet . vakShyati hi

ekasya bhaaShamaaNasya bhaaShante sarvanirmitaaH .
ekasya tUrShNIbhUtasya sarve tUrShNIbhavanti te ..

tasya cha baahyanirmitashabdasyaanupaattamahaabhUtahetuka ityatra grahaNam yathaa vaayuvanaspatinadIshabda iti yathaashabdarayodaaharaNaarthatvaat . sattvaakhyo vaagviGYaptishabdo.asattvaakhyo.anya iti . sattvamaachaShTe sattvaakhyaH . vaagviGYaptishabdena hi sattvo.ayamiti viGYaayate taM vaagviGYaptishabdaM varjayitvaanyaH shabdo hastashabdo.api yaavadasattvaakhya eva kima~Nga asattvasaMtaanaja iti vyaakhyaataM bhavati . tadevamupaattamahaabhUtehetukaH sattvaakhyashchaasattvaakhyashcha bhavati . anupaattamahaabhUtahetuko.api nirmitashabdo vaagviptisvabhaavaH sattvaakhyaH . tasyaiva hastashabdo vaayuvanaspatyaadishabdashchaasattvaakhya iti chaturvidhaH shabdo manoGYaamanoGYabhedaatpunaraShTavidho bhavati . yathaiko varNaparamaaNuriti na bhUtachatuShkadwayamupaadaaya vartate shabdaH upaadaayarUpatvaadwarNaparamaaNuvaditibhaavaH .

rasaH Shodaa

iti paNmUlajaatimadhikRRityaivamuktam . rasaShaTkasyaanyonyasaMparkavisheShaattvatibahuprakaaraa rasaaH saMbhavanti . ekakadwikatrikachatuShkapa~nchakaShaTkasaMparkayogaaddhi charake triShaShTI rasaa upadiShTaaH .

sugandhadurgandhayoH samavipamagandhatvaaditi . anutkaTotkaTagandhatvaadityarthaH . asminpakShe dwividho gandha iShTaH . trividhastu shaastra iti samagandho.anyastRRitIya ityarthaH . apare punarvyaachakShate . samagandha iti tayorevaikadesha iti . sa evaartho bhavati . shabdamaatraM tu bhidyate .

shItamuShNaabhilaaShakRRiditi saMbhavaM pratyevamuchyate . yo dharma uShNaabhilaaSha kuryaattachChItaM naamopaadaayarUpam . grIShme yadyapi tanna kuryaattajjaatIyatvaattu shItameva tadavagantavyam . kaaraNe kaaryopachaaraaditi attumichChaa jighatsaa chaitasiko dharmaH . tasya kaaraNam . antarUdare kaayendriyeNa yaH spRRishyate saa jighatsaa naamopaadaayarUpam . yathaa

buddhaanaaM sukhamutpaadaH

ityaadi . abhyudayaniHshreyasasukhakaaraNaatvaadwaddhotpaadasya sa sukhamityuchyate tadwat . evaM pipaasaapi vaktavyaa . saMchitaani punastulyanta iti sUkShmagurUtvasadbhaavaadityabhipraayaH . atraanumaanam sagurUtvaM rUpaavacharaM vastraadi aadhaaraadheyabhaavaat kuNDabadaravaditi . anugraahakaM kilaastIti kilashabdo vaibhaaShikamatadyotanaartham . svamataM tu samaadhirevaatraanugraahakaH kimatra shItena parikalpiteneti . yadaa tatprakaaravyavachCheda iti yadaa nIlaadiprakaaranimittaabhogaH . evaM shrotraadiviGYaanamiti . ya eSha bahuvidhaH shabda uktaH tatra kadaachidekena dravyeNa shrotraviGYaanamutpadyate yadaa tatprakaaravyavachChedo bhavati kadaachidwahubhiryadaa na vyavachChedaH . tadyathaa tUryashabdasamUhamanekaakaarataaramandrataadishabdarUpaM shRRiNaavataH . evaM ghraaNajihvaaviGYaane api svaviShaye yojye . kaayaviGYaanaM tu paraM pa~nchabhiriti . katham . kadaachidekena dravyeNotpadyate yadaa tatprakaaravyavachChedo bhavati . kadaachiddaabhyaaM yaavatpa~nchabhiryadaa na vyavachChedaH . ekena cha shrlakShNatvaadineti . kimatra kaaraNam . karkashatvaadInaamanyabhUtachatuShkaashritatvaat .

nanu chaivam iti vistaraH . yathaa chakShuHshrotraghraaNajihvaakaayaviGYaanaalambanaanyabhisamasya manoviGYaanaM gRRihaNaatIti kRRitvaa saamaanyalakShaNaviShayaM tadyavasthaapyate tathaa nIlapItalohitaavadaataalambanaanaaM chaturNaa chakShurviGYaanaanaaM taani chatvaari bahutaraaNi chalaambanaanyabhisamasya chakShurviGYaanamekaM gRRihNaatIti saamaanyalakShaNaviShayaM tatpraapnoti rUpaayatanasamaanyalakShaNamasyaalambanamiti kRRitvaa . tathaa shrotraghraaNajihvaakaayaviGYaanaanyapi svaviShayeShu yojyaani . aayatanasvalakShaNaM pratIti . svaM lakShaNaM svalakShaNaN aayatanaanaaM svalakShaNamaayatanasvalakShaNam chakShurviGYaanaviGYeyatvaadi rUpaayatanatvaadi vaa . tatpratyete pa~ncha viGYaanakaayaaH svalakShaNaviShayaa iShyante pravachane . na dravyasvalakShaNaM prati svalakShaNaviShayaa iShyanta iti prakRRitam . dravyaaNaaM nIlaadikaanaaM svalakShaNaM nIlaadyaakaarachakShurviGYaanaadiviGYeyatvaM nIlaakaaraadi vaa . na tatpratyete pa~ncha viGYaanakaayaaH svalakShaNaviShayaa iShyanta ityadoShaH . yugapadwiShayasaMpraaptaaviti . kaayajihvendriyayoryugapadwiShayasaMpraaptiH saMbhavati . dwayoshcha viGYaanayoryugapatpravRRittirna saMbhavati . ataH pRRichChati kataradwiGYaanaM pUrvamutpadyata iti . yasya viShayaH paTIyaan . yadi kaayendriyasya viShayaH paTutaraH kaayaviGYaanaM pUrvamutpadyate . atha jihvendriyasya viShayaH paTIyaa~njihvaaviGYaanaM pUrvamutpadyate . same praapte tu viShaye tulya ityarthaH . jihvaaviGYaanaM pUrvamutpadyate kasmaat . bhoktukaamataavarjitatvaatsaMtaterbhojanechChaapravaNatvaadaatmabhaavasyetyarthaH . pUrvaM jihvaaviGYaanamutpadyata iti vachanaat . pashchaatkaayaviGYaanamutpatsyata ityarthaadukta bhavati tenaatra vichaaryate . kiM yo .asau jihvaaviShayakShaNena saha praaptaH kaayaviShayakShaNa aasIttatra tatkaayaviGYaanamutpadyate aahosvidanyasminkaayaviGYaanaviShayakShaNa iti . anyasminnityaaha . kathamaalambananiyamo na bhidyate . naiSha doShaH . yattadwiShayalambanaM viGYaanaM tadapratisaMkhyaanirodhanirUddham . anyattu tatsadRRishaM kaayaviGYaanamutpadyata iti . ataH pashchaattadutpadyata ityuchyate jaatisamaanyenaikatvopachaaraat . . 10 . .

##[## vikShiptaachittakasyaapi yo.anubandhaH shubhaashubhaH .
mahaabhUtaanyupaadaaya saa hyaviGYaptirUchyate . . 11 . . ##]##

anekakathaaprapa~nchavyavahitatvaannaShTa ivaaviGYapterUddeshaadhikaara ityata idamupanyasyati . uktaaH pa~nchendriyaarthaa yathaa cha teShaaM grahaNamiti . kadaachidekena dravyeNa chakShurviGYaanamutpadyata ityevamaadinaa . teShaaM tu grahaNamiti karmaNi ShaShThI . aviGYaptiridaanIM vaktavyeti .

rUpaM pa~nchendriyaaNayarthaaH pa~nchaaviGYaptireva cha ityaviGYaptirevaavashiShyate . tasyaa lakShaNanirdeshaavasara iti vaktavyaa .

vikShiptaachittakasya

iti kechidevaM vRRittiM paThanti . asminpaaTha evaM sUtravigrahaH . vikShiptaM naasti vaa chittamasyeti vikShiptaachittakaH . athavaa vikShiptaM chittaM naasti vaa chitta masyeti vikShiptaachittakaH . ekasya chittashabdasya lopaH . kechidevaM paThanti vikShiptasyeti . asminpaaTha uttarapadadwayasya bahuvrIhiM kRRitvaa pashchaadevaM vigrahaH vikShiptashchaachittakashcha vikShiptaachittakaH . vikShiptaH pudgalo vikShiptachitta ityarthaH . vikShiptachittasyeti tadanyachittasyaapIti . avikShiptachittaadanyachittasyetyarthaH . tadyathaa kushalaayaa aviGYapteH samutthaapakaM chittaM kushalam tadanyachitto.akushalaavyaakRRitachittaH . sa iha vikShiptachitto.apretaH . akushalaayaastvaviGYapterakushalaM chitta samutthaapakam tadanyachittaH kushalaavyaakRRitachittaH . sa chaapi vikShiptachitto veditavyaH tasya tadanyachittasyaapi . apishabdenaavikShiptasachittakasyaapIti viGYaayata iti . etatpudgaladwayavyatiriktatRRitIyasyaapyarthaH . yo.anubandha iti pravaaha iti . yo dharmme nityapravaahayukta ityarthaH . pravaaheNa pravaahI nirdishyate pravaahopalakShyatvaat . athavaanubadhaatItyanubandhaH . pravaaha iti cha vyaakhyaapadaM kRRitabahuvrIhikam . pravRRittaH prakRRiShTo vaa vaaho.asyeti pravaaho dharmaH sa eva nirdishyate na tatsrotaH . kushalakushala iti kushalaakushala evetyavadhaaraNam . avyaakRRito naastItyarthaH . etena chakShuraadayo vyudastaa veditavyaaH . praaptipravaaho.apyastIdRRisha iti . tatpraaptirapi vikShiptaavikShiptaachittasyaapi pravaahiNI kushalaakushalaiva cheti tadwisheNaarthamuchyate mahaabhUtaanyupaadaayeti mahaabhUtahetuka ityarthaH yathendhanamupaadaayaagnirbhavatItyukte indhanahetuko.agniriti gamyate . jananaadihetubhaavaaditi .

jananaannishrayaatsthaanaadupastambhopavRRihaNaat .

jananahetustebhya utpatteH . nishrayaheturjaatasya bhUtaanuvidhaayitvaadaachaaryaadinishrayavat . pratiShThaaheturaadhaarabhaavaachchitrakuDyavat . upastambhaheturanuchChedahetutvaat . upabRRihaNaheturvRRiddhihetutvaat . katamaani mahaabhUtaanyupaadaaya kimaashrayamahaabhUtaanyutaaho naashrayamahaabhUtaani . aashrayamahaabhUtaanItyaahuH . tannaamakaraNaGYaapanaartha iti . yasmaadrUpakriyaasvabhaavaapi satI viGYaptivat paraM na viGYaapayati tasmaadaviGYaptirityarthaH  . rUpakriyaasvabhaavaapItyubhayavisheShaNaM kimartham . yaddhi vastu rUpasvabhaavameva na kriyaasvabhaavaM tanna paraM gamayati tadyathaa chakShuraadayaH . yadapi kriyaasvabhaavameva na rUpasvabhaavaM tadapi paraM na gamayati tadyathaa chetanaa . yattUbhayasvabhaavaM tat paraM gamayati tadyathaa viGYaptiH . viGYaptirhi svasamutthaapakaM chittaM kushalaakushalavyaakRRitaM saumyaM krUramanubhayamiti vaa paraM viGYaapayati . tena viGYaptivaditi viparItadRRiShTaantaprayogaH . samaasatastviti vistaraH . shiShyasukhaavabodhaartha saMkShepato vaakyena tadaviGYaptirUpaM darshayatyaachaaryaH . viGYaptisamaadhisaMbhUtaM kushalaakushalaM rUpamaviGYaptiriti . yathaasaMbhavametadyojyam kaayavaagviGYaptisaMbhUtaM kushalaM praatimokShasaMvarasaMgRRihItaM naivasaMvaranaasaMvarasaMgRRihItaM cha . akushalaM punarasaMvarasaMgRRihItaM naivasaMvaranaasaMvarasaMgRRihItaM cha . samaadhisaMbhUtaM tu kushalameva . tad dwividhaM saasravasamaadhisaMbhUtaM dhyaanasaMvarasvabhaava, anaasravasamaadhisaMbhUtamanaasravasaMvarasvabhaavam upaadaayarUpasvabhaavaM cha na chittachaitasikaadisvabhaavamityavagantavyam . nanu chaivaM viGYaptirapyaviGYaptiH praapnoti .saapyuttaraa sabhaagahetubhUtapUrvaviGYaptisaMbhUtaa . kushalaakushalamevetyavadhaaraNaadwiGYaptaavaprasa~NgaH . viGYaptirhyavyaakRRitaapi saMbhavati . ata eva divyaM chakShuH shrotraM cha samaadhisaMbhUtamapi sad viGYaptivipaakajaM cha rUpaM naaviGYaptiH prasajati iti .

atraachaaryaH saMghabhadra idamaviGYaptilakShaNaM sUtraM dUShayati .
nyUnaM shaastraapetaM haanira tasyaaH prasajyate tattvam .
apishabdaadhikavachanaM visheShyamavisheShitaM chaatra . .

anubandho hi pravaahastenaiva vyaakhyaataH . na chaadyaH kShaNaH pravaahaH . maa bhUdatiprasa~NgaH . tasmaattasyaatra lakShaNe naastyavarodha iti nyUnam . pravaahasya chaadravyatvaadadravyamaviGYaptiriti shaastraapetam . samaahitaayaashcha naasti vikShiptachittaachittakasyaanubandha iti saa chaaviGYaptirna prasajyata iti haaniH . avikShiptachittkasya tadanubandhaannaiSha doSha iti chet . shubhaashubhaayaa viGYapteraviGYaptilakShaNaprasa~Nga ityatasyaaH prasajyate tattvam . achittkasyaapIti chaapi shabdavaiyarthyam pUrveNaiva kRRitatvaat . vikShiptachittakasyaapItyanena hi sarvasachittakaavasthaagrahaNam . kaa punaranyaavasthaa yaa dwitIyenaapishabdena saMgRRihyetetyashabdaadhikavachanam . achittakaM chaadhikRRitya shubho.aviGYaptyanubandho visheShaNIyaH na cha vyaakhyaane.api visheShita iti visheShyamavisheShitam . idaM chaaparaM visheShyamavisheShitam apratighaM rUpamiti evamanekadoShaduShTatvaanna saMbaddhametallakShaNamiti . atra brUmaH . yattaavadu nyUnam pravaahasyaaviGYaptyupadeshaadaadyaH kShaNo naaviGYaptiH syaaditi idaM taavadasau praShTavyaH ko.ayaM pravaaho naama . bahuShu kShaNeShu pravaaha ityaakhyaa . yadyevamaadyo.api kShaNaH pravaahaH sidhyati . prathamakShaNaprabhRRiti bahuShu kShaNeShu pravaaha iti kRRitvaa . tathaa hyutsaattaDaagaadwaa nirgachChataamudakaanaamaadyodakaavayavaprabhRRitiShu pravaahasaMGYeti naastyavyaapitaa lakShaNasya . yadaa chaanubadhaatItyanubandha ityachpratyayaantena padena dravyameva nirdishyate tadaa nyUnataasha~Nkaapi naasti . ata eva shaastraapetataadoSho.api parihRRito bhavati . athaapyanubandhanamanubandha iti stroto.abhidhIyate tathaapyadoSho rUpaadhikaaraat . pravaahavartitvaattu pravaahashabdena pradarshyate . samaahitaayaa apyaviGYapteragrahaNaM na bhavati . saapi hi yadyapi vikShiptachittaachittakasaMtaanaM naanubadhaatIti . avikShiptachittakasachittakasaMtaanaM tvanubadhaatyeva . aviGYaptijaatisamaanyena tu vikShiptaachittakasyaapi yo.anubandhaH saaviGYaptirityuchyate  . yatpunaretaduktam avikShiptachittakasya tadanubandhaannaiSha doSha iti chediti yadya vikShiptachittakasya kevalasya yo.anubandhaH saapyaviGYaptiriti samaahitaayaa aviGYaptestyaago na bhavatIti bravIShi viGYaptirapi kushalaakushalaa tathaiva bhavatItyaviGYaptiste praapnotIti . sa chaapyadoShaH shubhaashubha evetyavadhaaraNaat . viGYaptirhyavyaakRRitaapi saMbhavatIti na viGYaptiraviGYaptiH prasajyate . athavaa prakarShagatereSha prasa~Ngo na bhaviShyati . prakarSheNa hi yo.anubandha saivaaviGYaptiH . na cha viGYaptiraviGYaptivat prakarSheNaanubandhaatIti aviGYaptyanirodhe.api tannirodhadarshanaat . yadapyuktam apishabdaadhikavachanamiti tadapyuktamuktam . tathaa hyeka eveha sUtre paThito.apishabdaH . vRRittau tu tena pudgaladwayena tadarthaH saMbadhyata iti dwiH punaH paThitaH . tenaikena sUtrapaThitenaapishabdena vikShiptaviparItamavikShiptamachittakaviparItaM cha tameva sachittakaM tRRitIyaM pudgalamaviGYapyaashrayaM bruvannaachaaryaH svamata~ncha vikShiptaachittakapudgaladwayaM jaatisaamaanyenaaviGYaptyaashrayaM pradarshayan viGYaptichittachaittebhyo.arthaantarabhUtaamaviGYaptimaachaShTe . traya eva hi pudgalaa bhavanti viGYaptichittavisabhaagachitto viGYaptichittasabhaagachitto.achittakashcha . tatra viGYaptichittavisabhaagachitto vikShiptachitta ihaabhipretaH . tasya saa vaakkaayaviGYaptinirUddhaa bhavati . achittakasya tu chittachaittaa api nirUddhaa iti . tatra viGYapteshchittachaitasikakalaapaachchaarthaantarabhUteyamaviGYaptiH yata ebhyo.anubandhinItvena vishiShyate . tamevaartha darshayannaaha

vikShiptaachittakasyaapi

iti . avikShiptachittakasyaaviGYaptirvartata iti naatishayaH viGYaptirapi hi tasya vartate . vikShiptachittasyaapi tu vartata ityatishayaH . viGYaptirhi tasya naasti aviGYaptistvanubandhinIti viGYaptervishiShyate . tathaa.avikShiptachittakasyaaviGYaptirvartata iti naatishayaH chittachaittaa api hi tasya vartanta eva . achittakasyaapi tu vartata ityatishayaH . tasya hi chittachaittaa nirUddhaaH aviGYaptistvanubandhinIti chittachaittebhyo vishiShyate . tadevaM dharmaantaravisheShaNaarthamavikShiptachitto vikShiptaachittakatRRitIyabhUtastenaikena apishabdenaabhidhIyate  . ata eva chaapi shabdenaavikShiptasachittakasyaapItyuktamaachaaryeNa tRRitIyabhUtatvaat . itarathaa hyapidhabdenaavikShiptachittakasyaapItyevaavakShyat sachittakasyaapIti vaa . tadyathaa trayo loke manuShyaaH . eko dhanavaanitaraavapi dhanamaatravantau . taavabhisamIkShya viShNumitrasya dhanamastItyekenokto dwitIyo vaktaa bhaved devadattayaGYadattayorapi dhanamastItyapishabdena viShNumitrasyaapyastIti devadattayaGYadattagatena dwaitamivaapannenaapishabdena sa eva viShNumitro lakShyate na tvavasRRijyata ityarthaH . tena naatraapishabdo.adhika eva . tadwadihaapi draShTavyam . yatpunaretaduktam achittakaM chaadhikRRitya shubho.aviGYaptyanubandho visheShaNIya iti tadapi na kichit . aviGYaptijaatimadhikRRityaitallakShaNaM praNItam . saa chaaviGYaptijaatirachittakasya bhavatItyetaavadwivakShitam . kimanena visheShitena . tvadIye.apyaviGYaptilakShaNe shubho.aviGYaptyanubandho.achittakamadhikRRitya na visheShitaH .

kRRite.api visabhaage.api chitte chittaatyaye cha yat .
vyaakRRitaapratigha rUpaM saa hyaviGYaptiriShyate . .

iti . eShaa cha viGYaptisaMbhUtaa kushalaivaaviGYaptirachittakasya saMbhavatIti chaturthe koshasthaane GYaapayiShyate . yachchaapratighamityavisheShitamiti tadapi pashchaaddarshayiShyaamaH sapratighaa dasha .

rUpiNaH

iti . atra dashaiva dhaatavaH sapratighaa ityavadhaaraNadaviGYaptirdharmadhaatuparipaThitaa saa tvapratigheti setsyati . tasmaadidamaasmaakInamevamadoShaduShTaviGYaptilakShaNamiti . tadevaastu . . 11 . .

##[## bhUtaani pRRithivIdhaaturapatejovaayudhaatavaH .
dhRRityaadikarmasaMsiddhaaH kharasnehoShNateraNaaH . . 12 . . ##]##

bhUtaani pRRithivIghaatuH

iti vistaraH . dhaatugrahaNaM varNasaMsthaanaatmakapRRithivyaadiniraasaartham . svalakShaNopaadaayarUpadhaaraNaadwaa dhaatava iti . kaaThinyaadisvalakShaNaM chakShuraadyu paadaayasvarUpaM cha dadhatIti dhaatavaH . aShTaadasha dhaatavastu svasaamaanyalakShaNadhaaraNaat gotraartho vaa dhaatvartho dhaaraNaarthamanapekShya ShaDdhaa dhaatudeshanaayaam . punarbhavabIjaartho vaa dhaatvartho bhavaM puShNantIti kRRitvaa .

 mahattvameShaaM sarvaanyarUpaashrayatvenaudaarikatvaaditi sarvopaadaayarUpaashraytvena mahattvaadityarthaH . tadudbhUtavRRittiShviti . tairmahaabhUtairUdbhUtaa vyaktaa vRRittirdhRRityaadikaa yeShu ta ime tadudbhUtavRRittayaH pRRithivyaptejIvaayuskandhaaH teShu . eShaaM mahaabhUtaanaaM mahaasaMniveshatvaanmahaarachanatvaat . bhUtaM tanvantIti bhUtaani .

dhRRityaadikamasaMsiddhaaH

iti . dhRRityaadikarmanirdeshaH pRRithivyaadiShu sheShaanumaanaartham . upalaadike hi pRRithivIdravye saMgrahapaktivyUhanadarshanaachCheShaaNo jalatejovaayUnaamastitvamanumIyate . apsu nausaMdhaaraNoShNateraNakarmadarshanaatpRRithivItejovaayUnaamastitvam . agnijvaalaayaaM sthairyasaMpiNDanachalanadarshanaat pRRithivyudakavaayUnaamastitvam . vaayau saMdhaaraNashItoShNa sparshadarshanaat pRRithivyaptejasaamastitvamiti vaibhaaShikaaH . vyUhanaM punarvRRiddhiH prasarpaNaM veti . vRRiddhiH saMbandhaadhikaa sharIraa~NkuraadyavayavotpattiH . prasarpaNaM sharIraadInaaM prabandhena deshaantarotpattiH .

uShNataa

iti . svabhaavaabhidhaane.api bhaavapratyayaH . uShNa evoShNateti . deshaantarotpaadanaat pradIperaNavaditi . kShaNikaanaaM naasti deshaantaragamanam . yatraivotpattistatraiva vinaashaH . tenaivamuchyate deshaantarotpaadanasvabhaavaa bhUtasritasa IraNaa kShaNikatvaat pradIpavat . kShaNikaani cha bhUtaani rUpatvaat pradIpavat . pradIpashcha kShaNikaH prasiddha ityudaaharaNam . karmaNaasya svabhaavo.abhivyakta iti . IraNaakarmaNaa laghutvaM vishiShyate . yadIraNaatmakaM laghutvaM sa vaayudhaaturiti . laghusamudIraNo vaayudhaatuH laghveva tu yattadupaadaayarUpam . . 12 . .

pravachane pRRithivIdhaatvaadayaH pRRithivyaadayashchoktaa iti . ataH pRRichChati . kaH punareShaaM visheSha iti .

##[## pRRithivI varNasaMsthaanamuchyate lokasaMGYayaa .
aapastejashcha vaayustu dhaatureva tathaapi cha . . 13 . . ##]##

lokasaMGYayaa

iti . lokasaMvyavahaareNa . vaatyeti . vaataanaaM samUho vaatyaa braahyaNaadibhyo yanniti samUhaartha yanpratyayaH strItvaaTTaappratyayaH . tathaa hyarthavargIyeShaktamiti . arthavargIyaaNi sUtraaNi yaani kShudrake paThyante teShUktam .

tasya chetkaamayaanasya

iti vistaraH . tasya dehinaH kaamayaanasya Chandajaatasya yadi kaamaa viShayaa na samUdhyante na saMpadyante . shalyaviddha iva asau rUpyate baadhyata ityarthaH . baadhanaarthaparichChinnenaanena rUpyateshabdena rUpyata iti bhikShava ityatra sUtre rUpyateshabdo baadhanaartha eva parichChidyate . shalyaviddhaH kaamayaanashcha duHkhavedayitRRitvaadwaadhyata iti yuktam . rUpa tu kathaM baadhyate . ata aaha vipariNaamotpaadaneti vikriyotpaadanetyarthaH . tathaa chehaarthe sati shalyaviddha iva rUpyata ityatraapi yadi vikriyata ityartho gRRihyate sutaraamartho yujyate . pratighaata iti svadeshe parasyotpattipratibaMdhaH . paramaaNurUpaM tarhIti dravyaparamaaNurUpaM na rUpaM praapnoti . kasmaat arUpaNaat . niravayavatve satyarUpaNaadityabhipraayaH . pakShadwaye.apyetachchodyamupanyastam baadhanarUpaNe pratighaatarUpaNe cha dravyaparamaaNurniravayavatvaanna shakyate rUpayitumiti . na va paramaaNarUpamekaM pRRithagbhUtamastIti . ekamiti grahaNaM dravyaparamaaNusaMdarshanaartham . pRRithagbhUtamasaMghaatasthamityarthaH . tadIdRRignaasti . saMghaatasthaM nityaM bhavati .

kaame.aShTadravyako.ashabdaH

ityaadivachanaat . saMghaatasthaM tadrUpayata evetyarthaadetadabhIShTa bhavati taddavyaparamaaNurUpaM saMghaatasthaM rUpyate baadhyate pratihanyate cha .

atItaanaagataM tarhIti vistaraH . atItaanaagatamadeshatvaanna rUpyate . na baadhyate naapi pratihanyate . tadapIti vistaraH . tadapi rUpitamityatItabaadhanapratighaatanaarthena . rUpayiShyamaaNamityutpattidharmakamanaagatam . tenaivaarthadwayena . tajjaatIyaM chetyutpattidharmakajaatIyamanutpattidharmakamanaagatam . indhanavat . yadapIddhaM yadapIndhiShyamaaNaM tajjaatIyaM cha tadapIndhanam . tajjaatIyaM punarindhanaM yadindhanaarthe kalpitamapraapyaivaagnimantaraa naMkShyati . aviGYaptistarhi na rUpaM praapnoti . kasmaat apratighatvaat . apratighatvena hi saa na baadhyate naapi pratihanyate . saapi viGYaptirUpaNaaditi vistaraH . viGYaptiraviGYaptisamutthaapikaa . tasyaaH sapratighaayaa rUpaNaadiviGYaptirapi rUpyate . yathaa Chaayaasamutthaapakasya vRRikShasya prachalanaachChaayaa prachalati tadwat na avikaaraaditi . anena pratiGYaadoSha udgaahyate . pareNa hyevaM pratiGYaatam . svasamutthaapakavikaaraanuvidhaayinI aviGYaptiH samutthaapyatvaat . vRRikShachChaayaavaditi . seyaM pUrvaabhyupagamavirodhinI pratiGYaa . abhyupagato hi viGYaptervikaare.apyaviGYapteravikaaraH . tathaa hya~njaliM bha~Nktaa kapotaM kurvataH kaayaviGYaptirvikriyata ityabhyupagamyate tvavitGYaptiH . tasmaadasaadhanametat . viGYaptinivRRittau chaaviGYaptinivRRittiH syaadityanena dharmivisheShaviparyayo.apyasyaaH  pratiGYaayaa udgaahyate yadi vRRikShachChaayaadharma iShyate . vRRikShanivRRittau ChaayaanivRRittirdRRiShTeti tadwat syaat . atra kashchid na avikaaraaditi na samyagetaduktamiti dUShayati . vikriyata evaaviGYaptirviGYaptivikaare sati . mRRidumadhyaadhimaatratve hi viGYaptermRRidumadhyaadhimaatrataa bhavatyaviGYapteriti . tadetadayuktam . kasmaat utpattirevaaviGYapterevaM bhavati mRRidurmadhyaadhimaatraa vaa . na tu vikaaraH . utpannasya hi dharmasya punaranyathotpaadanaM vikaaraH . tachcha rUpaNamabhipretam . aashrayabhUtarUpaNaadityapara iti vRRiddhaachaaryavasubandhuH . bhUtagrahaNamaashrayabhUtapradarshanaartham . atashchetaraH prasa~njayati . evaM tarhi chakShuvi GYaanaadInaamapIti vistaraH . chakShuraadyaashrayarUpaNaattadwiGYaanaanaamapi rUpatvaprasa~NgaH . viShamo.ayamupanyaasa iti . vRRiddhaachaaryavasubandhudeshIyaH kashchitpariharati . aviGYaptirhIti vistaraH . Chaayaa vRRikShamupashrliShTaashritya vartate . prabhaapi maNi tathaiva . utpattiniShittamaatraM taani teShaamiti nopashrliShTaanIti bhaavaH . tamitaraH pratyaaha . idaM taavadavaibhaaShikIyamiti vistaraH . naitadwaibhaaShikamatam . vaibhaaShikamata tu ChaayaavarNaparamaaNuH svabhUtachatuShkamaashritya vartate . na vRRikSham . tathaa prabhaavarNaparamaaNuH svabhUtachatuShkamaashritya vartate na maNim pRRithagdravyatvaaditi . evamanaashrayakaaraNatvaanmaNivRRikShayorna mahaabhUtaaviGYaptivadupashrliShTe Chaayaaprabhe ityasaamaanyaM dRRiShTaantadaarShTaantikayoH . satyapi cha tadaashritatva iti vistaraH . athaapi paaraparyeNa tadaashritatvamabhyupagamyate Chaayaa svabhUtaashritaa taani tu bhUtaani maNimaashritaan tadanuvidhaayitvaat . tathaapyasaamaanyam nirUddheShvapyaviGYaptyaashrayeShu mahaabhUteShu tasyaa anirodhaabhyupagamaaditi .

kShaNaadUrdhvamaviGYaptiH kaamaaptaatItabhUtajaa

iti siddhaantaat . tasmaanna bhavatyeSha parihaara iti ya ukto.abhUt aviGYaptirhi Chaayeva vRRkShamiti vistareNa .

anye punaratra parihaaramaahuriti . ayamevaachaaryastanmataM samarthayannaaha . aashrayo bheda gata iti . dwividha ityarthaH . kashchidrapyate chakShuraadiH sapratighatvaat kashchinna rUpyate mano viparyayaat . tasmaadasamaanaH prasa~Nga iti . chakShurviGYaanaadInaamapyaashrayabhUtarUpaNaadrUpatvaprasa~Nga iti . rUpaNaadrUpamityaashrayarUpaadityarthaH . ata chodayanti . viGYaptisaMbhUtaayaa aviGYapterevaM parikareNa rUpatvaM bhavadbhavet . samaadhisaMbhUtaayaastu kathaM rUpatvamiti . tajjaatIyatvaattadapi rUpam . kiM punastajjaatIyatvam mahaabhUtaanyupaadaayeti bhaavaH . teShaamupaadaayarUpajananaadihetubhUtatvaaditi . . 13 . .

##[## indriyaarthaasta eveShTaa dashaayatanadhaatavaH .
vedanaanubhavaH saMGYaa nimittodgrahaNaatmikaa . . 14 . . ##]##

indriyaarthaasta eva

iti . bhagavato vineyavashaattistro deshanaaH skandhaayatanadhaatudeshanaaH taasu cha ye skandheShu deshitaa dharmaasta evaayatanadhaatuShu deshitaaH . asaMskRRitaastvatra kevalamatiriktaaH . sarvashchaabhidharmaH sUtravyaakhyaanam . ata idamuktam indriyaarthaasta eveti vistareNa . laaghavikashchaayamaachaaryaH . vedanaadiskandhalakShaNamanuktaiva laaghavena rUpaskandhasvabhaavaan dharmaanaayatanadhaatuShu darshayati . indriyaaNi cha indriyaarthaashcha indriyaarthaaH . ta eveti visheShaNamanyendriyaniraasaarthamanyaarthaniraasaartha cha . aayatanavyavasthaayaaM tu yathaasaMkhyena dashaayatanaani chakShuraayatanaM rUpaayatanaM yaavatkaayaayatanaM spaShTavyaayatanamiti . dhaatuvasthaayaaM ta eva dasha dhaatavaH . chakShurdhaat rUpadhaaturyaavatkaayadhaatuH spaShTavyadhaaturiti .

ukto rUpaskandhastasya chaayatanadhaatuvyavasthaanamiti . na sakalasya rUpaskandhasyaayatanadhaatuvyavasthaanamuktam aviGYaptirUpasya vakShyamaaNatvaat . kathamidamuchyate uktamiti . baahuliko nirdeshaH . baahulyena rUpaskandhasyaayatanadhaatuvyavasthaana muktamityarthaH . katipayamudgagulikaasaMbhave.api maaSharaashivyapadeshavat . trividho.anubhava iti . anubhUtiranubhava upabhogaH . kasya chittasya pudgalasya vaa . sa cha trividhaH sukho duHkho.aduHkhaasukhashcha . vastuno haadaparitaapatadubhayavinirmuktasvarUpasaakShaatkaraNasvabhaavaH . anubhUyate vaanena viShaya ityanubhavaH . anubhavatIti vaanubhavaH . kaayachittopachayaapachayatadubhayavinirmuktaavasthaapravRRittaishchaitasikavisheShasparshaanubhava ityapare . anurlakShaNe sparshachihnaH . sparshanimitto.anubhava ityarthaH . sa vedanaaskandhaH .

nimittodgrahaNaatmikaa

iti . nimittaM vastuno.avasthaavisheSho nIlatvaadi tasyodgrahaNaM parichCheda tadaatmikaa tatsvabhaavaa . duHkhaadItyaadishabdena lohitaadInaaM grahaNam . asau saMGYaaskandhaH . yadi parichChedaatmikaa saMGYaa tatsaMprayoge nimittamudgRRihNantIti pa~nchaapi viGYaanakaayaa vikalpakaaH syuH . na syuH . na hi pa~nchaviGyaanasaMprayogiNI saMGYaa paTI . manoviGYaanakaayasaMprayogiNI tu paTIti tadeva vikalpakamuktam . ShaT saMGYaakaayaa vedanaavaditi . yathaa chakShuHsaMsp[arshajaa vedaneti vistareNokta tathaa chakShuH sparshajaa saMGYeti vistareNa vaktavyam . . 14 . .

##[## chaturbhyo.anye tu saMskaaraskandha ete punastrayaH .
dharmaayatanadhaatvaakhyaaH sahaaviGYaptyasaMskRRiteH . . 15 . . ##]##

chaturbhyo.anye

iti . chaturbhyaH skandhebhyaH skandhaadhikaaraat . rUpaskandhaadibhyastribhya uktebhyo viGYaanaskandhaachchoddiShTavakShyamaaNakaachchaturbhyo.anye saMskaaraaH

saMskaaraskandhaH .

sUtre ShaT chetanaakaayaa ityuktamiti . saMskaaraskandhaH katamaH ShaT chetanaakaayaa iti . abhisaMskaraNe pradhaanaa iti . evaM chaivaM cha syaamityabhisaMskaraNe pradhaanaaH karmahetUpapattaya iti vachanaat . Chandapraaptyaadayastu chetanaanuvidhaayitvaattadaakaarahetubhaavaanuvidhaanataH saMskaaraskandha eva veditavyaaH . tadevaM sati saMskaraNe pravRRitto dharmaraashiH saMskaara ityukta bhavati . apare punaraahuH . saMskRRitaabhisaMskaraNe chetanaayaaH praadhaanyamuktam ataH sUtre chetanaagrahaNam . saMprayuktaviprayuktasaMskRRitadharmasaMgraheNa tu praadhaanyaadayameva skandhaH saMskaaraskandha uktaH . saMskRRitaraashiriti kRRitvaa . saMskRRitamabhisaMskarotIti bhaavinyaa saMGYaanaagataM skandhapa~nchakaM saMskRRitamityuktam . anyathaa hIti vistaraH . yadi yathaasUtranirdeshaM chetanaiva kevalaa saMskaaraskandha iShyate naanye sheShaaNaaM ChandaadInaaM chaitasikaanaaM praaptyaadInaaM cha chittaviprayuktaanaaM skandhaasaMgrahaat rUpaadiShu skandheShu rUpaNaadilakShaNaabhaavenaasaMgrahaat saMskaaraskandhe chaivaM sUtre yathaarUtagrahaNe naasaMgrahaaditi skandheShvasaMgrahaat duHkhasamudayasatyatvaM na syaaditi pariGYaaprahaaNe na syaataam . pariGYaa duHkhasya prahaaNaM samudayasya . anabhiGYaaya laukikena maargeNa apariGYaaya lokottareNa . athavaanabhiGYaaya darshanamaargeNa apariGYaaya bhaavanaamaargeNa . evamaprahaayetyuktamiti sUtraantaram naahamekadharmamapyapariGYaayaaprahaaya duHkhasyaantakriyaaM vadaamIti duHkhanirodhaM vadaamItyarthaH . nanu chaakaashaapratisaMkhyaanirodhau lokottareNa maargeNa na pariGYaayete atha cha duHkhasyaantakriyeShyate . saMkleshavastvabhisaMdhivachanaat sautraantikadarshanena cha praGYaptisattvaadadoShaH . na hi tau saMkleshavastu kimanayoH pariGYeyatvena . nirodhamaargasatye api tarhi na saMkleshavastu iti na pariGYeye syaataam . duHkhasamudaya satyasaMbandhasadbhaavaattayoH pariGYeyatvaM vyavasthaapyate . tathaa hi yogina evaM vichaara yanti . asya sahetukasya duHkhasya ko nirodhaH kena chopaayena sa nirodhaH praapyata iti nirodhamaargasatye api parijaananti . na tvaakaashaapratisaMkhyaanirodhaayorduHkhena saMbandha iti na tau parijaananti . prayogaavasthaayaaM tu laukikena GYaanena taavapi saamaanyarUpeNa sarvadharmaa anaatmaana iti bhaavayanti .

dharmaayatanadhaatvaakhyaaH

iti . aayatanaM cha dhaatushchaayatanadhaatuH dharmashchaasaavaayatanadhaatushcha dharmaayatanadhaatuH tadaakhyaiShaaM ta ime dharmaayatanadhaatvaakhyaaH . ke vedanaasaMGYaasaMskaaraskandhaaH

sahaaviGYaptyasaMskRRitaiH

iti . sahaaviGYaptyaa sahaasaMskRRitaishchaakaashaadibhiH aayatanadeshanaayaaM dharmaayatanamiti dhaatudeshanaayaaM cha dharmadhaaturiti . sapta dravyaaNIti . aviGYaptiH vedanaaskandhaH saMGYaaskandhaH saMskaaraskandhaH aakaasham gratisaMkhyaanirodhaH apratisaMkhyaanirodhashcheti . . 15 . .

##[## viGYaanaM prativiGYaptirmana aayatanaM cha tat .
dhaatavaH sapta cha mataaH ShaDviGYaanaanyatho manaH . . 16 . . ##]##

viGYaanaM prativiGYaptiH

iti . viGYaanaskandhaH prativiGYaptirityarthaH skandhaadhikaaraat . prativaapsaarthaH viShayaM viShayaM pratItyarthaH . upalabdhirvastumaatragrahaNam . vedanaadayastu chaitasaa visheShagrahaNarUpaaH . ShaD viGYaanakaayaa iti ShaD viGYaanasamUhaaH .

ShaD viGYaanaanyatho manaH

iti . ShaD viGYaanadhaatavo yathaasaMkhyena yachchakShuviGYaanaM sa chakShurviGYaandhaatuH evaM yaavadyanmanoviGYaanaM sa manoviGYaanadhaatuH samastaani tvetaani ShaNmanodhaaturiti veditavyam . . 16 . .

##[## ShaNNaamanantaraatItaM viGYaanaM yaddhi tanmanaH .
ShaShThaashrayaprasiddhayartha dhaatavo.aShTaadasha smRRitaaH . . 17 . . ##]##

paNNaamanantaraatItaM viGYaanaM yaddhi tanmanaH

iti . ShaNNaamiti nirdhaaraNe ShaShThI . teShaameva madhye naanyadityarthaH . anantaragrahaNamanyaviGYaanavyavahitanivRRittyartham . yaddhi yasyaanantaramanyaviGYaanaavyavahitaM tattasyaashrayaH . vyavahitaM tu na tasyaashrayaH . anyasyaasaavaashrayo yasya tadavyavahitam . ata evaachittikaavasthaayaaM chiraatItamapi samaapattipraveshachittaM vyutthaanachittasyaashrayo bhavati viGYaanaantaraavyavadhaanaat . atItagrahaNaM pratyupannaniraasaartham manoviGYaanaM hyaashrayi tasyaamavasthaayaaM pratyutpannam atastadatItamiShyate . tadeva chaitaduchyate ShaShThaashrayaprasiddhayarthamiti . viGYaanagrahaNaM vedanaadyanantaraatItanivRRittyartham . yaddhi tanmana iti jaatinirdeshaanna vIpsaaprayogaH . vRRittau tu dravyapadaarthaabhidhitsayaa vIpsaaprayogaH yadyatsamanantaranirUddhaM viGYaanaM tattanmanodhaaturiti . tadyathaa sa eveti vistaraH . tadyathaa sa eva putro.anyasya pitraakhyaaM labhate tadeva falamanyasya bIjaakhyaam . tathehaapi sa eva chakShuraadiviGYaanadhaaturanyasyaashraya iti manodhaatvaakhyaaM labhate .

saptadasha dhaatavo bhavanti dwaadasha veti . ya eva ShaDviGYaanadhaatavaH sa eva manodhaatuH . ya eva cha manodhaatusta eva cha ShaD viGYaanadhaatava itItaretaraantarbhaavaH . yadi ShaD viGYaanadhaatavo gRRihyeran naartho manodhaatuneti saptadasha dhaatavo bhavanti . yadi manodhaaturgRRihyeta naarthaH ShaDviGYaanadhaatubhiriti dwaadasha dhaatavo bhavanti .

ShaShThaashrayaprasiddhayartham

iti . pa~nchaanaaM viGYaanadhaatUnaamaashrayaprasiddhirnaa~NgIkriyate chakShuraadisvaashrayasaMbhavaat . manoviGYaanaashrayo naastIti tadaashrayaprasiddhyartha manodhaaturvyavasthaapyate . aashrayaadiShaTkavyavasthaanena aShTaadasha dhaatavo bhavanti . aashraya ShaTkaM chakShuraadimano.antakam . aashritaShaTkaM chakShurviGYaanaadimanoviGYaanaantam . aalambanaShaTkaM rUpaadidharmaantamiti . yogaachaaradarshanena tu ShaDviGYaanavyatirikto.apyasti manodhaatuH . taamraparaNIyaa api hRRidayavastu manoviGYaanadhaatoraashrayaM kalpayanti . tachchaarUpyadhaataavapi vidyata iti varNayanti . aarUpyadhaataavapi hi teShaaM rUpamabhipretam . aarUpya iti cha IShadarthe aa~N aapi~Ngalavaditi . charamaM chittamiti . nirUpadhisheShanirvaaNakaale . na mano bhaviShyatIti . na manodhaaturbhavipyatItyarthaH . na hi tadastIti notpadyata ityarthaH . na . tasyaapi manobhaaveneti vistaraH naitadevam . kasmaat tasyaapi charamachittasya manobhaavenaashrayatvenaavasthitatvaat . anyakaaraNavaikalyaaditi . paunarvikakarmakleshakaaraNavaikalyaat . nottaraviGYaanasaMbhUtiriti na punarbhavapratisaMdhiviGYaanamityabhipraayaH  .

idamiha vichaaryate . uktametat aashrayaashritaalambanaShaTkavyavasthaanaadaShTaadasha dhaatavo bhavantIti . aashritaShaTkaM taavavdyavasthaapyate chakShurviGYaanadhaaturyaavanmanoviGYaanadhaaturiti . kimasyaashritaShaTkasya yathaasaMkhyaamaashrayaShaTkaM vyavasthaapyate chakShurviGYaanadhaatoraashchakShurdhaaturyaavanmanoviGYaanadhaatormanodhaaturaashraya iti . aomityaaha . yadaa taaha chakShustatsabhaagaM bhavati tat kasyaashrayaH na kasyachit . katha tarhIdamukta chakShurviGYaanadhaatoshchakShurdhaaturaashraya ityaadi . aashraya eva chakShuH yastu kiMchidanaashrayastatsabhaagaM chakShustadapi tajjaatIyatvaachchakShurdhaatutvena vyavasthaapyata eva . evaM yaavatkaayadhaaturvakktavyaH . manodhaaturapi kiM manoviGYaanadhaatorevaashrayaH netyaaha . chakShurviGYaanadhaatvaadInaamapi hi sa aashraya iShyate . tathaa hi vakShyati .

charamasyaashrayo.atItaH pa~nchaanaaM sahajashcha taiH

iti . kiM tahIdamuktam

ShaShThaashrayaprasiddhayarthaM dhaatavo.aShTaadasha smRRitaaH

iti . naanyeShaamaashrayaH sa iti kRRitvaa ShaShThaashrayaprasiddhirna bhavati . ShaShThasyaapyayamaashrayo bhavati saMbhavataH . aalambanaShaTkamapi chakShurviGYaanadhaatoraalambanaM rUpadhaaturyaavanmanoviGYaanadhaatordharmadhaaturaalambanamiti . tadidaM vichaaryate . kiM yathaa chakShurviGYaanadhaatoryaavanti rUpaaNyaalambanaM sa rUpadhaatuH evaM yaavatkaayaviGYaanadhaatoryaavanti spraShTavyaanyaalambanaM sa spraShTavyadhaatuH evaM manoviGYaanadhaatoryaavanto dharmaa aalambanaM sa dharmadhaaturiti . atra sthavira aaha sarvadharmasvabhaavo dharmadhaatuH aShTaadashadhaatusvabhaava ityarthaH . kathamasyaadhyaatmikabaahyadhaatuvyavasthaa sidhyati . chakShuraadayo hi dwaadashaadhyaatmikaa iShyante . ShaD baahyaa iti . yadi hi te.api dharmadhaatavantarbhaavyeran saaMkaryaM praapnoti . sthavira aaha . paaryaayikameShaamaadhyaatmikabaahyatvam . viGYaanaanaamaashrayaaste chakShuraadaya ityaadhyaatmikaaH . manoviGYaanaviShayatvaattu baahyaa iti . tadevaM nechChanti vaibhaaShikaaH sUtravirodhaat . evaM hi sUtra uktam dharmaa bhikSho baahyamaayatanamekaadashabhiraayatanairasaMgRRihItamanidarshanamapratighamiti . tasmaat saptadravyako dharmadhaatureShTavyaH aviGYaptivedanaasaMGYaasaMskaaraskandhaakaashapratisaMkhyaanirodhaapratisaMkhyaanirodhasvabhaavatvaat . aparipUrNastarhi manoviGYaanadhaatoraalambananirdeshaH na cha chakShurviGYaanaadInaamaparipUrNa aalambananirdesha iShyate . astvetadevam . kiM tu chakShuraadInaaM ShaNNaamaashrayatvena nirdeshaat chakShurviGYaanaadInaaM chaashritatvena rUpaadInaaM cha pa~nchaanaaM pa~nchaviGYaanakaayaalambanatvena nirdeshaat na teShaaM manoviGYaanaviShayatve.api dharmadhaatau prakShepa iti varNayanti . . 17 . .

##[## sarvasaMgraha ekena skandhenaayatanena cha .
dhaatunaa cha svabhaavena parabhaavaviyogataH . . 18 . . ##]##

samaasatastu GYaatavyaH sarvasaMgraha iti . aayatanaadibhirapi sarvasaMgrahaH na tu samaasataH kiM tarhi vistarataH . ayaM tu deshanaatrayaanniShkRRiShya samaasata uktaH . rUpaskandhena rUpaskandhaH saMgRRihItaH dasha chendriyaarthasvabhaavaanyaayatanaani dhaatavashcha dharmaayatanadhaatvekadeshashchaaviGYaptiH . mana~aayatananena viGYaanaskandhaH tadeva cha mana~aayatanam . sapta chittadhaatavashcha saMgRRihItaaH . dharmadhaatunaa vedanaasaMGYaasaMskaaraskandhaaH saMgRRihItaa dharmaayatanaM dharmadhaatushcha . aviGYaptiriha dwiH saMgRRihItaa . tadyathaa chakShurindriyamiti . chakShurindriyaM vedanaadiskandhashrotraadyaayatanadhaatunirodhasatyamaargasatyasvabhaavena viyuktam . ata etaduktam chakShurindriyaM rUpaskandhena chakShuraayatanadhaatubhyaaM duHkhasamudayasatyaabhyaaM cha saMgRRihItaM tatsvabhaavatvaat naanyaiH skandhaadibhistadbhaavaviyutatvaaditi . mahataatraalpakaM saMgRRihItam . na tu mahadalpakena . kathamiti . rUpaskandho mahaan sarvarUpasaMgraahakatvaat chakShurindriyamalpakaM rUpaskandhaikadeshatvaat . rUpaskandhena chakShurindriyaM saMgRRihItaM na tu chakShurindriyeNa rUpaskandhaH chakShurindriyavyatiriktarUpaskandhasadbhaavaat . tadyathaa hastipadena pakShipadaM saMgRRihItam na tu pakShipadena hastipadaM saMgRRihItam tadwat . samena tu samamanyonyaM saMgRRihItam . tadyathaa chakShurindriyaM chakShuraayatanena chakShuraayatanamapi chakShurindriyeNetyayamabhidharmanayo veditavyaH . yathaa saMgrahavastubhiH parShadaamiti . chatvaari saMgrahavastUni daanaM priyavaaditaarthacharyaa samaanaarthataa cha . chatasraH parShadaH bhikShubhikShuNyupaasakopaasikaaH taistaasaaM saMgrahaH . sa tu kaadaachitkaH . kadaachidbhavaH kadaachitkaH . kadaachidaasaaM dIyate priyaM chochyate na cha saMgraha iti . saaMketikaH saaMvyavahaarikaH . svabhaavasaMgrahastu paaramarthika ityuktam . . 18 . .

##[## jaatigocharaviGyaanasaamaanyaadekadhaatutaa .
dwitve.api chakShuraadInaaM shobhaarthaM tu dwayodbhavaH . . 19 . . ##]##

jaatigocharaviGYaanasaamaanyaadekadhaatutaa .

dwitve.api chakShuraadInaam

iti . arthaadetaduktam jaatyaadibhedaadyathaasaMbhavaM dhaatubhedavyavasthaanam na tvadhiShThaanabhedaaditi . tatra chakShurdhaatvaadInaamanyonyaM jaatigocharaviGYaanabhedo bhavati . rUpadhaatvaadInaaM jaativiGYaanabhedaH . viGYaanadhaatUnaaM jaatigocharabhedaH . manoviGYaanasyaapi hi dharmadhaaturasaadhaaraNo gocharaH . evaM shrotraghraaNayorapi yojyamiti . jaatisaamaanyamubhayoH shrotrasvabhaavatvaat . gocharasaamaanyamubhayoH shabdaviShayatvaat . viGYaanasaamaanyamubhayorekashrotraviGYaanaashrayatvaat . tasmaadeka eva shrotradhaatuH . evaM ghraaNasyaapi yojyam .

kaaryaantaraabhaavaattarhi dwayaanutpattiprasa~NgaH syaadityata aaha

shobhaartha tudwayo dbhavaH

iti . ekachakShuHshrotraadhiShThaanaikanaasikaabilasaMbhavaanmahadwairUpyaM syaadityekasya chakShuH shrotraadhiShThaanasya ekasya cha naasikaabilasya saMbhavaanmahadwairUpyaM syaat . nanu choShTramaarjaarolUkaprabhRRitInaaM chakShUraadidwayodbhave.api na bhavatyaashrayashobhaa . jaatyantaraapekShayaa na teShaamaashrayashobhaa . svajaatyapekShayaa tu yasya chakShuraadidwayamasti tasya tasyaaM svajaataavaashrayashobhaa . yasya naasti tasya vairUpyamiti adUShyametat . aachaaryasaMghabhadrastvasya sUtrasyaartha viveka shobhaarthamityaadhipatyaartha mityarthaH . aadhipatyasaMpanno hi loke shobhata ityapadishyate . yeShaaM chendriyaaNaamamUnyadhiShThaanaani teShaaM parishuddhadarshanashravaNaghraaNaadyaadhipatyaM syaat . na hi yathaa dwaabhyaaM chakShurbhyaa parishuddhaM darshanaM bhavati tathaikena . evamitarayorapi . evaM chaiShaamindriyatvaM hIyeta tadarthametadukta syaaditi . sfuTopalabdhyarthamityarthaH . ihaapi shakyamevaM vaktum ekameva parisfuTopalabdhyaashrayabhUtaM vistIrNa karmaNotpaadyataam kimaashrayavichChedeneti . vibhaaShaayaaM tu likhitametat pakShadwayam . shobhaartha dwayodbhava ityeko vyaktayarthamityapara ityalaM prasa~Ngena . nanu cha karmavashaadindriyadwayotpattiH kimanyadevochyate shobhaartha vyaktayartha cheti . karmavashaadevaatrendriyadwayodbhava uktaH . kathamiti evaM vibhaktaavayavaashrayeNaanaadikaalaabhyastaH shobhaabhimaanaH sattvaanaaM pravartate . atastdabhilaaShapUrvakeNa sfuTolabdhyabhilaaShapUrvakeNa cha karmaNaa tadindriyadwayamabhinirvartyamaanaM shobhaarthaM vyaktayartha chodbhavatItyuchyate . . 19 . .

##[## raashyaayadwaaragotraarthaaH skandhaayatanadhaatavaH .
mohendriyarUchitraidhaattisraH skandhaadideshanaaH . . 20 . . ##]##

raashyaayadwaaragotraarthaaH skandhaayatanaghaatavaH

iti . yathaakramaM raashiraayadwaaraM gotraM chaartha eShaaM ta ime rashyaayadwaaragotraarthaaH . ke skandhaayatanadhaatushabdaaH . athavaa raashyaayadwaaragotrashabdaanaamarthaaH ke . skandhaayatanadhaatavaH . sUtre vachanaat . sUtre raashyarthaH skandhaartha iti raasheryo.artha sa skandhasyaarthaH . taM sUtreNa darshayati . yatkiMchidrUpamatItaanaagatapratyutpannamiti vistaraH . aikadhyamiti ekadhaivaikadhyam . anityaanirUddhamiti . anityatayaa saMskRRitalakShaNena nirUddhamityarthaH . anityataagrahaNamanyanirodhaniraasaartham . pa~nchavidho hi nirodhaH lakShaNanirodhaH samaapattinirodha upapattinirodhaH pratisaMkhyaanirodho.apratisaMkhyaanirodhashcha . tadyadyatItaM rUpaM nirUddhamityeva brUyaat avisheShitatvaat samaapattinirodhaadInaamapi prasa~Nga syaat . na cha tairatItaarthateShyate . samaapattinirodho hyanaagataanaameva chittchaittaanaam . upapattinirodho.apyeShaameva . pratisaMkhyaanirodhaH saasravaaNaameva . apratisaMkhyaanirodho hyanutpattidharmaaNaamevaanaagataanaam . tasmaallakShaNanirodhagrahaNaarthamidamanityataagrahaNam . anaagatamanutpannamiti . pratyutpannataamasaMpraaptam . pratyutpannamutpannaanirUddhamiti . utpannagrahaNamanaagatavisheShaNaartham anirUddhagrahaNamatItavisheShaNaartham . anaagataM yadyapyanirUddhaM na tUtpannam . atItamapi yadyapyutpanna na tvanirUddhamiti . aadhyaatmikaM svaasaantaanikaamati chakShuraadikaM rUpaadikaM cha . baahyamanyaditi tadeva paarasaantaanikasattvasaMkhyaataM cha . aayatanato veti . aadhyaatmikaM chakShuraadipa~nchakaM svaparasaMtatipatitam .

dwaadashaadhyaatmikaaH

iti vachanaat . baahyamanyad rUpaadikaM viShayapa~nchakaM svaparasaMtatipatitam asattvasaMkhyaataM chaaviGYaptishcha baahyaayatanasvabhaavamiti kRRitvaa . aaudaarikaM sapratighamiti . paramaaNusa~nchayasvabhaavam . sUkShmamapratigham aviGYaptirUpam . aapakShikaM veti . apekShayaa vaudaarikaM sUkShmaM cha bhavati . tadyathaa likShaamapekShyaudaarikI yUkaa . yUkaamapekShya sUkShmaa likSheti . tadevaM sati sapratighamevaudaarikaM cha sUkShmaM bhavati apratigha tu sUkShmamevaasa~nchitatvaat . aapekShikatvaadasiddhamiti . saiva sUkShmaa likShaa vaataayanarajo.apekShyaudaarikI saiva chaudaarikI yUkaamapekShya sUkShmetyavyavasthitamaudaarikasUkShmatvaM paaraapaaravat . kathaM hi naamaudaarikaM sUkShmaM bhavati sUkShmaM chaudaarikamiti . na apekShaabhedaaditi . apekShayaa bhedo.apekShaabhedaH tasmaannasiddham . yadevaapekShyaudaarikaM na jaatu tadapekShya sUkShmam . na kadaachittadevaapekShyamityarthaH . pitRRiputravaditi . tadyathaa devadattasya putro yaGYadattaH . yaGYadattasya putro viShNumitraH . sa yaGYadatto viShNumitramapekShya pitaa devadattamapekShya putraH . na chaapekShikatvaadasya pitRRiputrabhaavo na sidhyati apekShaabhedaat . na hi sa yaGYadattastameva viShNumitramapekShya putro naapi tameva devadattamapekShya piteti tadwat . hInaM kliShTam sadbhistyaktamiti kRRitva . praNItamakliShTam kleshaadUShitatvaat . dUramatItaanaagatam santaanaprachyutatvaat tadasaMpraaptatvaachcha . antikaM pratyutpannam santaanasaMnihitatvaat . evaM yaavadwiGYaanamiti . yaa kaachidwedanaa atItaanaagatapratyutpannaa aadhyaatmikI vaa baahyaa vaa audaarikI vaa sUkShmaa yaa vaa dUre yaa vaa antike taaM sarvaamaikadhyamabhisaMkShipya vedanaaskandha iti saMkhyaaM gachChati . evaM yaavadwiGYaanaM vaktavyam yaavatsarvamaikadhyamabhisaMkShipya viGYaanaskandha iti saMkhyaaM gachChatIti . atItaaditvameShaaM vedanaadInaaM yathaa rUpasya . ayaM tu visheSho vedaadInaam audaarikaM pa~nchendriyaashrayaM vedanaadichatuShkam . amUrtatvaatsvagatamaudaarikatvaM naasti . sUkShmaM maanasam aashrayasyaapyamUrtatvaat . bhUmito veti audaarikaM sUkShmaM cha vedanaadikam . audaarikI kaamaavacharI vedanaa sUkShmaa prathamadhyaanabhUmikaa . audaarikI prathamadhyaanabhUmikaa sUkShmaa dwitIyadhyaanabhUmikaa . evaM yaavadaudaarikyaakiMchanyaayatanabhUmikaa sUkShmaa bhavaagrabhUmiketi . yathaa vedanaa evaM yaavadwiGYaanaM vaktavyam .

bhadanta iti sthaviraH kashchitsautraantikastannaamaa vaa . bhagavadwisheShastvaaha . sthaviradharmatraato.asaaviti . atra vayaM vrUmaH . yadi dharmatraato.atItaanaagataastitvavaadI sa iti na sautraantikaH na daarShTaantika ityarthaH . tathaa hi vakShyati bhaavaanyathiko bhadantadharmatraataH . sakilaaha dharmasyaadhvasu pravartamaanasya bhaavaanyathaatvaM bhavati na dravyasyaanyathaatvamiti . sautraantikadarshanaavalambI chaayaM bhadanto vibhaaShaayaaM likhitaH bhadanta aahetyevamaadi . bhadantadharmatraato.api svanaamnaiva vibhaaShaayaaM likhitaH bhadantadharmatraata aahetyevamaadi . tena lakShyate bhadantadharmatraataadanyo.ayaM sautraantikaH kashchitsthaviro bhikShuriti pa~nchendriyagraahyamiti . rUpaadipa~nchakam . sUkShmamanyachchakShuraadipa~nchakam aviGYaptishcha . manaapamiti . mana aapnotIti mana~aapaM manoGYamityarthaH . punaH saMdhikaraNaM chaatra draShTavyam . pUrvatraasiddhamiti IShadarthe na~nparigrahaatkiMchitsiddhamityekasavarNadIrghatvam . dUramadRRishyadeshamiti aadhaaradeshamaashrayaadhaaradeshaM chaadhikRRitya . draShTuM shakyo dRRishyaH dRRishyo desho.asyeti dRRishyadeshaM dRRishyaadhaaradeshaM dRRishyaashrayaadhaaradeshaM vaa tadyathaa kuNDe badaram chakShuraadi vaa tadantikam . adRRishyadeshaM tu tadwiparItaM dUram . dUramadRRishyamiti noktam . aasannamapi hi kiMchidatisUkShmatvaanna dRRishyate . na cha tadduramiShyate dRRishyadeshatvaat . kimartha punarevaM bhadantena vyaakhyaayate . atItaadInaaM svashabdenaamihitatvaat . anyathaa hi punarUktadoShaH syaat . dUraantikatvaM tu teShaamaashrayavashaaditi . teShaaM vedanaadInaam amUrtatvenaadeshasthatvaat . tasmaadevaM vaktavyam dUre.adRRishyamaanaashrayaa vedanaadayaH antike dRRishyamaanaashrayaa iti . aaudaarikasUkShmatvaM pUrvavaditi audaarikaM pa~nchendriyaashrayam sUkShmaM maanasamiti .

chittachaittaanaamaayamutpattiM tanvantItyaayatanaani . dwayaM pratItya viGYaanasyotpattiriti sarveShaamaayatanatvasiddhiH . ekasminnaashraye saMtaane veti aashraye samudaayalakShaNe sharIre santaane vaa chittaadInaaM pravaahalakShaNe . svasyaa jaateH . kim aakaraa iti prakRRitam . sabhaagahetutvaat pUrvotpanna chakShuH pashchimasya sabhaaga heturityaakaro dhaatuH . yato hi suvarNaadyutpattiste teShaamaakaraaH . asaMskRRIta na dhaatuH syaat . na hyasaMskRRitamasaMskRRitasyaanyasya vaa sabhaagahetuH . chittachaittaanaaM tarhIti . kim aakaraa iti prakRRitam . dwayaM pratItya viGYaanasyotpattiriti sarve dhaatavo viGYaanasya sasaMprayogasya pratyayo.avashyamaalambanamadhipatishchetyaakaraaH .

raashipudgalavaditi . praGYaptisanta skandhaa raashishabdavaachyatvaat dhaanyaraashivat pudgalavadwaa . sa hi praGYaptisanpudgalaH rUpaadipraGYaptikaaraNanirapekShyaagRRihyamaaNasvabhaavatvaat dhaanyaraashivat . kaaryabhaarodwahanaartha iti . kaaryameva bhaaraH kaaryabhaaraH taduhyate tenetyudwahanam kaaryabhaarasyodwahanaM kaarNamaarodwahanam . sharIrapradeshaH sa loke skandha ityuchyate . anenaapi kaaryabhaara uhyate naamarUpapratyayaM ShaDaayatanamityaadivachanaat . tasmaat skandha iva skandha ityaupachaarikashabdaH . prachChedaartho vaa . avadhyartho vetyarthaH . rUpaprachChedo yaavadwiGYaanaprachCheda iti . tadetadutsUtramiti . tadetadubhayaM kaaryabhaarodwahanaarthaH prachChedaarthashcheti . utkraantaM sUtraadutsUtram . sUtraM hIti vistareNa tatpratipaadayati . pratyekamiti vistaraH . kathamityaaha sarvametadatItaadirUpamekasha ekaikaM rUpaskandha iti . samudaayena samduaayidravyamuktam teShaaM hyatItaadInaaM rUpaaNaaM sa raashirityabhipraayaH . sUtre.apyevamevoktam pRRithivIdhaatuH katamaH keshaa romaaNIti vistaraH . ekaikaM keshaadidravyaM pRRidhivIdhaaturiti viGYaayate . ayaM cha parihaaraH kaaryabhaarodwahanaarthaprachChedaarthapakShayorapi shakyate vaktum . na shakyamevamiti vistaraH . aikaShyamabhisaMkShipyeti vachanaatirekaadekaikaM rUpaskandha iti na shakyate viGYaatum . yadi hyevamartho.abhaviShyattatsarva rUpaskandha ityevaavakShyat naartham aikadhyamabhisaMkShipyeti vachanena . tasmaadwaashivadeva skandhaaH praGYaptisata iti sthapanaapakSha aachaaryasya . dravyasadrUpapratipattistu skandhanirdeshe tatsamudaayitvaadityavagantavyam . rUpINyapIti vistaraH . rUpigrahaNamarUpivisheShaNaartham . arUpi hi mana~aayatanamasaMhatamapi kaaraNabhaavaM vibharti . rUpINayapi chakShuraadInyaayatanaani samuditaanyeva chittachaittaayadwaarataaM gachChanti naasamuditaanIti samudaayalakShaNatvaat skandhavatpraGYaptisanti syuH . saMchitaashrayaalambanaa hi pa~ncha viGYaanakaayaa iti . na ekashaH samagraaNaaM kaaraNabhaavaaditi . naitadevam . kasmaat ekashaH pratyekaM samagraaNaaM samuditaanaaM kaaraNatvaat . yasmaadwahUnaameShaaM chakShuraadiparamaaNUnaaM parasparamapekShamaaNaanaamekaikashaH kaaraNabhaavaH na tvasaMhataanaam . tadyathaa daarvaakarShaNe bahUnaamaakraShTRRINaaM pratyekamasaamarthyam samuditaanaaM tu parasparamapekShyamaaNaanaaM saamarthyam . yathaa vaa keshaaH pRRithagpRRithagvasthitaa na samarthaastaimirikachakShurviGYaanakaraNe samuditaastvasaMyuktaa api samarthaaH tadwachchakShuraadIndriyaparamaaNavo rUpaadiviShayaparamaaNavashcha chakShuraadiviGyaanotpaadane pratyekamasamarthaaH samuditaastu samarthaaH . shaktirhi bhaavaanaaM taadRRishyavagantavyaa . viShayasahakaaritvaadweti . yadi bahUnaamaayadwaarabhaava iti samudaayaayatanatvaM syaat na dravyaayatanatvam indriyaviShayaparamaaNUnaaM samuditaanaamaayadwaarabhaava iti tatsamudaayaayatanatvaM syaat na pRRithagaayatanatvaM syaat . iShyate cha pRRithagaayatanatvam dwaadashaayatanaanIti sUtraat . saadhanaM chaatropatiShThate . ye sahakaariNo na taiH saha samudaayaatmakaayatanabhUtaashchakShuraayatanasamudaayadravyaparamaaNavaH chakShurviGYaanakaaraNatvaat chakShuraayatanarUpaayatanasamudaayadravyaparamaaNuvat . yathaa chakSHuraayatanasamudaayadravyaparamaaNava evaM yaavatkaayaayatanasamudaayadravyaparamaaNavo yojyaaH . vibhaaShaayaaM tUchyata iti . anenaapi praGYaptisantaH skandhaa iti vyaachaShTe . ayaM tu visheShaH adravyasanto.api te tatropachaareNa pradarshyanta iti visheShaarthastushabdaH . skandhapraGYaptimapekShata iti . skandha iti praGYaptimapekShate . raashiriti praGYaptimapekShata ityarthaH . paramaaNurekasya dhaatoriti . dashaanaaM chakShuraadInaaM rUpiNaaM dhaatUnaamanyatamasya pradeshaH . evamaayatanaanaameShaamevaanyatamasya rUpaskandhasya cha pradeshaH . kasmaat na hi praGYaptaavapekShitaayaaM pradeshini vRRittaH shabdaH pradeshe vyavasthaapyate . atha naapekShate . kim skandhapraGYaptimityadhikRRitam . sa aaha paramaaNureko dhaaturiti vistaraH . sa ekaikasteShaamaayatanadhaatUnaaM yo.anyatam ukto rUpaskandhashcha . bhavati hi pradeshe.api pradeshivadupachaara iti . pradeshe.api paramaaNaavanyatamarUpaayatanadhaatuvadrU paskandhavachchopachaaraH . tatra tasyeveti vatiH . yathaa paTaikadeshe dagdhai paTo dagdha iti . yathaa paTashabdaH samudaaye pravRRittaH pradeshe.apyupacharyate paTaikadeshe tadwatskandhashabdo.atItaadirUpasamudaaye vRRittaH pradeshe.api paramaaNaavupacharyata iti . skandhaa eva praGYaptisanto naayatanadhaatava iti . rUpaadInaaM skandhaa iti kRRitvaa . yadaa tu rUpaaNyeva skandhaa iti samaasastadaa dravyasantaH skandhaa ityabhipraayaH .

idamiha vichaaryate . kimatra kaaraNaM yadindriyaparamaaNUnaaM viShayaparamaaNUnaaM cha viGYaanotpattaye tulye.apyanyonyasaapekShatve na dwayaanaameShaaM kevalendriyaparamaaNuvadekaayatanatvaM vyavasthaapyate  . yasmaachchakShurindriyadiparamaaNavaH sarve svaviGYaanotpattau saadhaaraNaani kaaraNaani bhavanti . na tu tathaa viShayaparamaaNavaH . tathaa hi chakShurindriyaparamaaNavo nIlaviShayaviGYaanotpattaavapi kaaraNaM bhavanti pItaadiviGYaanotpattaavapi . nIlaviShayaparamaaNavastu svaviGYaanotpattaaveva kaaraNaM bhavanti na pItaadiviGYaanotpattau ityatashchakShurindriyaparamaaNubhistadwiShayaparamaaNUnaamatulyavartitvaat pRRithaksthaanaavasthitatvaat na chakShUrUpaparamaaNUnaamekaayatanatvavyavasthaanatvaM yujyate . evaM yaavatkaayendriyaspraShTavyaparamaaNUnaamekaayatanatvavyavasthaanaM na yujyata iti vaktavyam .,

mohendriyarUchitraidhaat

iti . saMmohapraGYaadhimokShatraidhaadityarthaH . trayaH prakaaraastraidhamiti . tridhaiva traidhamiti svaarthe.aNpratyaya ityeke . tridhaabhaavastraidhamiti bhaave.aNpratyaya ityapare . mohendriyarUchInaaM traidham tasmaaditi . piNDaatmagrahaNata iti kechichchaitaan piNDato gRRihItvaa taanevaatmato gRRihNanti piNDagraahe satyaatmagraahapravRRitteH . teShaaM skandhadeshanaa . tasyaaM hi vedanaasaMGYaasaMskaarabhedena tridhaa chaittaa deshitaaH . naayamekaH piNDaH chaittavisheShaa ihetyaatmagraahaH pratipakShito bhavati . athavaa piNDarUpo.ayamaatmabhaavaH sa chaatmaa vedayitaa saMGYaataa chetayiteti kechit saMmUdaaH . teShaaM skandhadeshanaa . naayamaatmarUpaH piNDaH chaittaa ime vedanaasaMGYaasaMskaaraaH pravartanta ityaatmagraahaH pratipakShito bhavati . kechidrUpa eveti piNDaatmagrahaNataH saMmUdaa ityadhikRRitam . teShaamaayatanadeshanaa . tasyaaM hi rUpaM chakShuraadibhedena bahudhaa vibhaktam chaittaastvekadhaiva dharmaayatanatvena chittaM cha mana aayatanatveneti . kechidrUpachittayoriti saMmUdaaH piNDaatmagrahaNata ityadhikRRitameva . teShaaM dhaatudeshanaa . tasyaaM hi rUpaM chakShuraadibhedena bahudhaa vibhaktam chittaM chakShurviGYaanaadidhaatubhedena . na tu chaittaaH dharmadhaatutvenaiva deshitatvaaditi . tayaa rUpachitapiNDagraahasaMmohaH pratipakShito bhavati .

indriyaaNyapIti vistaraH . trividhaH pudgalastIkShNamadhyamRRidwindriyatvaat . athavaa trividhaH pudgala uddhaTitaGYo.avipa~nchitaGYaH padaparama iti . tava tIkShNendriyaaNaaM skandhadeshanaa . te hi tIkShNendriyatvaat skandhabhedenaivaayatanadhaatubhedaM pratipattuM shaknuvanti . yathoktam . yadbhikSho na tvaM sa te dharmaH prahaatavya iti aaGYaataM bhagavannityaaha . yathaa kathamasya bhikSho saMkShiptenoktasyaarthamaajaanaasi rUpaM bhadanta naaham sa me dharmaH prahaatavya iti vistaraH . madhyendriyaaNaamaayatanadeshanaa . te hi madhyendriyatvaanmadhyenaiva naativistIrNenaayatanaprabhedena dhaatuprabhedaM pratipattuM shaknuvanti . na tu saMkShiptena skandhaprabhedena . mRRidwindriyaaNaaM dhaatudeshanaa . te hi mRRidwindriyatvaannaavibhakta svabuddhisaamarthyena pratipattuM shaknuvanti . rUchirapi trividheti . pUrvaabhyaasayogaadruchestraividhyam . athavaa shamathacharitaanaaM saMkShiptaa rUchiH . shamathavipashyanaacharitaanaaM madhyaa rUchiH . vipashyanaacharitaanaaM vistIrNaa rUchiriti . . 20 . .

##[## vivaadamUlasaMsaarahetutvaat kramakaaraNaat .
chaittebhyo vedanaasaMGYe pRRithak skandhau niveshitau . . 21 . . ##]##

kiM punaH kaaraNamiti vistaraH . nanu cha kaaraNamuktam . piNDaatmagrahNatashchaittasaMmudaanaaM skandhadeshaneti . satyamuktam chaittaasteShaaM vibhaktaa iti .

vedanaasaMGYe

eva tu saMskaaraskandhaat

pRRithak

skandhIkRRite na punaranya iti kimatra kaaraNam kaamaadhyavasaanamiti vistaraH . kaameShu cha dRRiShTiShu chaabhiShva~NgaH . tayovivaadamUlayoradhyavasaanayorvedanaasaMGYe yathaakramaM pradhaanaheturiti . pradhaanagrahaNaadavidyaadayo.apradhaanahetava ityarthata uktaM bhavati . vedanaasvaadavashaaddhi kaamanabhiShvajante gRRihiNaH . viparItasaMGYaavashaachcha dRRiShTiH  kim abhiShvajanta ityadhikRRitam . adharme dharmasaMGYino dharme chaadharmasaMGYino.anaatmaadiShu chaatmasaMGYinastaastaa dRRiShTIH shIlavrataparaamarshaadIrabhiShvajante . ke te praayeNa pravrajitaaH . vedanaagRRiddho hIti vistaraH . vedanaasaktashchaturbhiviparyaasairviparyastaH saMsaare janmaparaparaaM karoti .

kramakaaraNaat

iti . chatvaari kaaraNaani skandhaanukrame vakShyante .

yathaudaarikasaMkleshabhaajanaadyarthadhaatutaH

iti . rUpaM hi sapratighatvaat sarvodaarikam arUpiNaaM vedanaa prachaaraudaarikatayaa . tathaa hi vyapadishanti haste me vedanaa paade me vedaneti . dwaabhyaamaudaarikataraa saMGYaa viGYaanaat saMskaaraa ityato yathaudaarikaM tatpUrvamuktamiti prathamaM kaaraNam . athavaanaadimati saMsaare strIpurUShaa anyonyaM rUpaabhiraamaaH . te cha vedanaasvaadagardhaat . tadgardhaH saMGYaaviparyaasaat . tadwiparyaasaH kleshaiH . chittaM cha tatsaMkliShTamiti yathaasaMkleshaM krama iti dwitIyam . bhaajanaadyarthena vaa bhaajanabhojanavya~njanapaktRRibhoktRRibhUtaa hi rUpaadayaH skandhaa iti tRRitIyam . dhaatuto vaa . kaamaguNarUpaprabhaavito hi kaamadhaatuH . vedanaaprabhaavitaani dhyaanaani . saMGYaaprabhaavitaasraya aarUpyaaH . saMskaaramaatraprabhaavitaM bhavaagram . etaa viGYaanasthitayaH taasu cha pratiShThitaM viGYaanamiti kShetrabIjasaMdarshanaarthaH skandhaanukrama iti chaturtha kaaraNam . ata eva cha kramakaaraNaad vedanaasaMGYe pRRithak skandhIkRRite yata ete audaarikatare saMkleshaanukramahetU bhojanaavya~njanabhUte tatprabhaavitaM cha dhaatudwayamiti . . 21 . .

##[## skandheShvasaMskRRitaM noktamarthaayogaat kramaH punaH .
yathaidaarikasaMkleshabhaajanaadyarthadhaatutaH . . 22 . . ##]##

na taavadeShvevaantarnesuM shakyate

arthaayogaat

iti . rUpaNaaderathasyaayogaadasaMbhavaat . rUpasvabhaavaM yaavadwiGYaanasvabhaavamiti vaa na shakyabheShveva pa~nchaskandheShvantarnetum atatsvabhaavyaat . na chaapi ShaShThaskandho vaktuM shakyate . kutaH arthaayogaat . atItaadyarthaayogaadityarthaH . nanu cha bahutvaadasaMskRRitaanaamasaMskRRitaskandho.anyo yokShyate kimatItaadyartheneti . etachchaayuktam asaMskRRitaanaaM deshasaMnikarShaabhaavenaabhisaMkShepaayogaat . saMkleshavastuGYaapanaarthamiti vistaraH . na saMkleshavastu anaasravatvaat . na vyavadaanavastu prasaMskRRitatvaat . vyavadaanaheturhi vyavadaanavastvityabhipraayaH . athavaa rUpaskandha ityukte yaavadwiGYaanaskandha ityukte saMkleshavastu vyavadaanavastu cha rUpaskandho yaavadwiGYaanaskandha iti viGYaayate . na tvasaMskRRitaskandha ityukte saMkleshavyavadaanavastu viGYaayate iti na saMbhavati asaMskRRitaskandha iti . teShaaM dhaatvaayataneShvapyeSha prasa~Nga iti . teShaamevavaadinaam . yathaa ghaToparamo na GhaTaH evaM dhaatUparamo na dhaatuH aayatanoparamo naayatanamiti dharmadhaatvaayatanayorapyasaMskRRitaM na vyavasthaapitaM syaat . sarvadharmasaMgrahashcha dhaatvaayatanepvabhipreta ityuktametat .

uktaH skandhaanaamanyaH prakaaraH

kramaH punaH

ityanyaprakaaravachanaapekShaH punaHshabdopanyaasa iti darshayati . sarvodaarikamiti . sarvebhyo vedanaadibhya audaarikaM rUpam sanidarshanasapratighatvaadiyogaat . arUpiNaaM vedanaadInaam nirdhaaraNe ShaShThI vedanaa audaarikI prachaaraudaarikatayaa samudaachaaraudaarikatayetyarthaH . dwaabhyaaM saMskaaraviGYaanaabhyaamaudaarikI saMGYaa nimittaparichChedena suGYaatatvaat . viGYaanaatsaMskaara audaarikaH sukhI syaaM na duHkhI syaamityabhisaMskaaralakShaNatvaat . viGYaanaM tu sarvasUkShmam upalabdhimaatralakShaNatvaat . yathaudaarikaM cha vineyaanaamarthapratipaadanaM nyaayyamityevaM skandhaanukamaH . te cha vedanaasvaadagardhaat te cha strIpurUShaa vedanaasvaadasakte ranyonyaM rUpaabhiraamaa bhavanti . tadgardha iti vedanaagardhaH . saMGYaaviSharyaasaaditi nityaadikaannimittodgahaNaat . sukhaapi hi vedanaa saMskaaravipariNaamaduHsvatayaa duHkhaa . bhaajanabhojanamiti vistaraH . rUpaM bhaajanabhUtaM vedanaashrayatvaat . vedanaa bhojanabhUtaa aasvaadyatvaat . saMGYaa vya~njanabhUtaa vedanaaM tannimittodgahaNena ya~njayatIti kRRitvaa . saMGYaavashena vaa vedanaa rochata iti kRRitvaa vya~njanabhUtaa saMGYaa . vedanaakartRRibhUtaa vipaakavedanaamabhisaMskRRityopanayanaat . viGYaanaM bhoktRRibhUtaM tadanugrahaaditi bhaajanaadyarthena vaanukramaH . dhaatuto veti vistaraH . kaamaguNaa eva rUpaaNi . taiH prabhaavitaH prakarShitaH kaamadhaatuH . vedanaaprabhaavitaani dhyaanaani . saumanasyasukhendriyaprabhaavitaM prathamaM dhyaanam . saumanasyendriyaprabhaavitaM dwitIyam . sukhendriyaprabhaavitaM tRRitIyam . upekShendriyaparishuddhiprabhaavitaM chaturthaM dhyaanam . saMGYaaprabhaavitaastraya aarUpyaaH . aakaashasaMGYaaprabhaavitamaakaashaanantyaayatanam . viGYaanasaMGYaaprabhaavitaM viGYaanaanantyaayatanam . aakichanyasaMGYaaprabhaavitamaakiMchanyaayatanam . saMskaaramaatraprabhaavitaM bhavaagram tatra hi chetanaa ashItiM kalpasahasnaaNayaayuraakShipati . viGYaanaM kasmaatsarveShaaM pashchaaduktamityata aaha . etaa viGYaanasthitaya iti vistaraH . chatastro viGYaanasthitayaH . rUpopagaa viGYaanasthitiH kaamadhaatuH . vedanopagaa chatvaari dhyaanaani . saMGYopagaa traya aarUpyaaH . saMskaaropagaa bhavaagram . taasu chatasRRipu viGYaanasthitiShu pratiShThitaM viGYaanam tadaashritatvaat sarvapashchaaduktam . ityevaM kShetrabIjasaMdarshanaarthaH skandhaanukam ukto bhavati ata eva cha pa~ncha skandhaa naalpIyaaMso na bhUyaaMsa iti . yathaadaarikaadibhiH kaaraNairnaalpIyaaMso na bhUyaaMsa ityarthaH . . 22 . .

##[## praak pa~ncha vartamaanaarthyaad bhautikaarthyaachchatuShTayam .
dUraashutaravRRittyaanyad yathaasthaanaM kramo.atha vaa . . 23 . . ##]##

pa~ncha vartamaanaviShayatvaat pUrvamuktaanIti . yaani vartamaanaviShayaaNi taani parisfuTaviShayaaNi . parisfuTaviShayaaNi cha sugamaanIti pUrvamuktaani . vartamaanaviShayktaani  cha pUrvavRRittIni bhavantyevaM cha pUrvamuktaani . manastvaniyataviShayamityaakulaviShayatvaadasugamaM pashchaaddhitta cha praayeNa . kathamityaaha . kiMchidwartamaanaviShayaM kiMchidyaavattyadhvaanadhvaviShayamiti . yaavachChabdena kiMchidatItaviShayaM kiMchidanaagataviShayaM kiMchitrayadhvaviShayam . sarvadharmaa anaatmaana iti yathaa . kiMchidanadhvaviShayamasaMskRRitaviShayamityarthaH . evamaniyataviShayaM manaH . tathaa cha na tatsugamamiti pashchaaduktam . sugamaM hi loke pUrvamupadishyamaanaM dRRishyate .

bhautikaarthyaachchatuShTayam

iti . chakShuraadichatuShTayaM rUpaadyupaadaayarUpaviShayam . tasmaattatkaayaat pUrva muktam . kaayasya tvaniyato viShayaH . kadaachid bhUtaani kadaachid bhautikaM yadi vyavachChedagrahaNam kadaachidubhayaM yadyavyachChedagrahaNam . sheShaM punaritarasmaadyathaayogam

dUraashutaravRRittyaa

pUrvamuktamiti . sheShaM chakShuraadi . taditarasmaatsambhavato dUraashutaravRRittyaa dUravRRittyaa dUrataravRRittyaa aashutaravRRityeti vibhajya dwayaM dwayaat ekaM chaikasmaat punarekaM chaikasmaaditi yojyamityarthaH . kathamityaaha . chakShuHshrotraM hi dUraviShayam tatpUrvamuktaM dwayad ghraaNajihvaataH . tayorapi chakShuHshrotrayoshchakShuSho dUratare vRRittiH . pashyato.api dUraannadIM tachChabdaashravaNaat . atastat pUrvamuktamiti vartate tachchakShuH shrotraatpUrvamuktam . tayoraashutaravRRittitvaaditi . tayorghraaNajihvayorghraaNa pUrvamukta jihvaayaaH . kathamityaaha . apraaptasyaiva jihvaaM bhojyasya gandhagrahaNaaditi .

idamiha vichaaryate . ghraaNajihve praaptaviShayagraahiNyau katham bhojyastho gandhastena ghraaNena gRRihyate na tvabhojyastho gRRihyate vaayostu gandhaantaramudbhavati . bhojyaavayavena vaa sUkShmeNa sahaagato gandho gRRihyate nirUchChaasasya gandhaagrahaNaat na tahIdaM vaktavyam apraaptasyaiva jihvaaM bhojyasya gandhagrahaNaaditi . yattatpiNDarUpaM bhojyaM tajjihvaamapraaptamityabhisaMdhaayavachanaadadoShaH . evaM hyaashutaravRRiti ghraaNaM yadbhojyaavayavasahaagatamapi gandhaM jighrati . jihvaa tu bhojyaavayavasahaagataM rasaM naasvaadayati piNDabhojyasahaagatameva tu rasamaasvaadayatIti na saashutaravRRittirityavagantavyam  . . 23 . .

##[## visheShaNaarthaM praadhaanyaad bahudharmagrahasaMgrahaat .
ekamaayatanaM rUpamekaM dharmaakhmuchyate . . 24 . . ##]##

kathaM

visheShaNaartham

iti . pratipaadayannaaha yathaa gamyeta pratyekamiti vistaraH . yathaa viGYaayeta ekaikasha eShaaM dashaanaamaayatanatvam chakShuraadInaaM pa~nchaanaaM viShayitvena rUpaadInaaM cha pa~nchaanaaM viShayatvena vyavasthaanaat . na samastaanaamaayatanatvam rUpaayatanamityekameveti . tathaa cha parasparato visheShaNaM na syaat . yadi visheShaNaarthaM naamaantaraaNayuchyante navaanaam chakShuraayatanasya yaavatkaayaayatanasya shabdaayatanasya yaavatspraShTavyaayatanasyeti rUpaayatanasyaapi kasmaannaamaantaraM nochyate . ata aaha . chakShuraadibhishcha visheShitairyanna chakShuraadisaMGYakaM rUpaM cha tadrUpaayatanaM GYaasyata ityasya naamaantaraM nochyate . tadyathaa sarvaasu goShva~Nkitaasu yaa gornaa~Nkitaa tasyaa ana~Nkanamevaa~NkanaM bhavati tadwat .

praadhaanyaat

iti . tribhiH kaaraNaiH rUpaayatanasya praadhaanyam . paaNyaadisaMsparshervaadhanaalakShaNaadrUpaNaat . idamihaamutreti deshanidarshanarUpaNaat . idameva rUpamiti lokapratItatvaachcha . visheShaNaarthamekaikaM dharmaayatanamuktamiti . kathaM visheShaNaartham . yathaa gamyeta pratyekameShaaM dwaadashaanaamaayatanatvam viShayiviShayatvena vyavasthaanaad na samastaanaamiti . chakShuraadibhishcha visheShitairyanna chakShuraadisaMGYakaM dharmashcha taddharmaayatanaM GYaasyata iti tasya naamaantaraM nochyate . vedanaamiti aadishabdena saMGYaasaMskaaraaviGYaptyasaMskRRitaanaaM grahaNam . viMshatiprakaaratveneti .

rUpaM dwidhaa viMshatidhaa

iti vachanaat . chakShustrayagocharatvaachcha . maaMsachakShurasmadaadInaam . divyaM chakShurdevaanaam . aaryaM praGYaachakShuraaryaaNaam anaasravaM GYaanaM satyachatuShTayaalambanam . ato rUpameva chakShustrayagocharaM na chakShuraadayaH . tasmaattadeva rUpaayatanamukta naanyaani . . 24 . .

##[## dharmaskandhasahasraaNi yaanyashItiM jagau muniH .
taani vaa~Nnaama vetyeShaaM rUpasaMskaarasaMgrahaH . . 25 . . ##]##

yeShaaM vaaksvabhaavaM buddhavachanamiti . yeShaaM sautraantikaanaaM vaagviGYaptisvabhaavaM teShaaM taani rUpaskandhasaMgRRihItaani shabdaayatanasya rUpaskandhasaMgRRihItatvaat . yeShaaM naamasvabhaavamiti . yeShaaM nikaayaantarIyaaNaaM chittaviprayukta naamaasti teShaaM saMskaaraskandhena saMgRRihItaani saMskaaraskandhasaMgRRihItatvaannamnaH . aabhidhaarmikaaNaaM tUbhayasvabhaavaM buddhavachanamiShTam . tathaa hi GYaanaprasthaa uktam . katamaddhuddhavachanam . tathaagatasya yaa vaag vachanaM vyavahaaro gInirUktirvaakpatho vaagghoSho vaakkarma vaagviGYaptiH . buddhavachanaM kushalaM vaktavyam avyaakRRitaM vaktavyam . syaat kushalam syaadavyaakRRitam . kataratkushalam kushalachittasya tathaagatasya vaachaM bhaaShaamaaNasya yaa vaagyaavadwaagviGYaptiH . kataradavyaakRRisam avyaakRRitachittasya tathaagatasyeti pUrvavat . punastatraivaanantaramuktam . buddhavachanaM naama ka eSha dharmaH . naamakaayapadakaavya~njanakaayaanaaM yaa anupUrvarachanaa anupUrvasthaapanaa anupUrvasamaayoga iti . teShaamaabhidhaarmikaaNaaM rUpaskandhena saMskaaraskandhena cha taanyashItirdharmaskandha sahasraaNi saMgRRihItaani . saatirekaaNi me.ashItirdharmaskandhasahasraaNi bhagavato.antikaatsaMmukhamudgRRihItaanIti sUtravachanam . chaturashItirdharmaskandhasahasraaNIti nikaayaantare sUtrapaaThaH . . 25 . .

##[## shaastrapramaaN ityeke skandhaadInaaM kathaikashaH .
charitapratipakShastu dharmaskandho.anuvarNitaH . . 26 . . ##]##

shaastrapramaaNa ityeke

iti . shaastrasya pramaaNaM shaastrapramaaNam shaastrapramaaNaM pramaaNamasya so.ayaM dharmaskandhaH shaastrapramaaNa ityeke taavadaahuH . tachcha ShaTsahasraaNIti . tachcha shaastra dharmaskandhasaMGYakaM granthapraamaaNayena ShaTsahasraaNIti taani tvashItirdharmaskandhasahasraaNayantarhitaani ekaM tvetadavashiShyata iti kathayanti .

skandhaadInaaM kathaikashaH

apara aahuriti vaakyaadhyaahaaraH . skandhaadInaamekaikaa kathaa dharmaskandhaH shaastrapramaaNa ityeke taavadaahuH . tachcha ShaTsahasraaNIti . tachcha shaastraM dharmaskandhasaMGYakaM granthapraamaaNayena ShaTsahasraaNIti taani tvashItirdharmaskandhasahasraaNayantahitaani ekaM tvetadavashiShyata iti kathayanti .

skandhaadInaaM kathaikashaH

apara aahuriti vaakyaadhyaahaaraH . skandhaadInaamekaikaa kathaa dharmaskandhaH te cha dharmaskandhaa ashItisahasrasaMkhyaa vyaakhyaayante . praNidhiGYaanaaraNaadInaamiti aadigrahaNena saMgrahavastukarmapathaashubhaanaapaanasmRRityaadIni gRRihyante .

charitapratipakShastu dharmaskandho.anuvarNitaH

iti . tushabdaH pUrvoktapakShaniraakaraNaartho.avadhaaraNaartho vaa . raagadweShamohamaanaadicharitabhedeneti . aadishabdena dRRiShTivichikitsaadInaaM grahaNam . kechitsattvaa raagacharitaaH kechiddeShacharitaaH . kechinmohacharitaaH . kechinmaanacharitaaH . kechiddRRiShTicharitaaH . kechidwichikitsaacharitaaH . kechidraagadweShacharitaaH . kechidraagadweShamohacharitaaH . kechidraagaashayaa dweShaprayoga kechchiddeShaashayaa raagaprayogaaH . kechitkRRitrimaraagaa nigRRihyadweShaaH . kechitkRRitrimadweShaa nigRRihyaraagaa iti . teShaaM pratipakSheNa bhagavataa taanyuktaanIti . . 26 . .

##[## tathaanye.api yathaayogaM skandhaayatanadhaatavaH .
pratipaadyaa yathokteShu sampradhaarya svalakShaNam . . 27 . . ##]##

ye.apyanye

skandhaayatanadhaatavaH

iti vistaraH . ye.api skandhaayatanadhaatavaste.apyeShveva skandhaayatanadhaatuShu

pratipaadyaaH

praveshayitavyaaH . svaM svaM svabhaavameShaaM yathaa vyavasthaapitamasmin shaastre vimRRishya skandhaaH skandheShu pratipaadayitavyaaH aayatanaanyaayataneShu dhaatavo dhaatuShu . shIlaskandho rUpaskandhasaMgRRihIta iti kaayavaagviratirUpasvabhaavatvaachChIlaskandhasya . sheShaaH saMskaaraskandheneti samaadhyaadInaaM chaitasikatvaat . vimuktirihaadhimokSho.abhipretaH vimuktiGYaanadarshanaM cha praGYaavisheSha eveti . aShTaavalobhasvabhaavatvaaddharmaayataneneti . katamaanyaShTau . pRRithivyaptejovaayunIlapItalohitaavadaatakRRitsnaayatanaani taani chaalobhasvabhaavaanyapadekShyante

alobho.aShTau

iti . alobhashcha dharmaayatane.antarbhavati . tena tatsaMgrahaH . saparivaaraaNi tu pa~nchaskandhasvabhaavatvaanmanodharmaayatanaabhyaam kim saMgRRihItaani . tasyaalobhasya parivaaro.anuparivarti rUpaM rUpaskandhaH vedanaasaMGYe vedanaasaMGYaaskandhau chetanaa dayaH saMprayuktaa jaatyaadayashcha viprayuktaaH saMskaaraskandhaH viGYaanaM chaatra kalaape viGYaanaskandha iti pa~nchaskandhasvabhaavaani taani bhavanti . navamadashame tvaakaashanatyaayatanaviGYaanaanantyaayatanakRRitsne pashchaadwakShyete . tathaabhibhvaayatanaanIti . taanyalobhasvabhaavatvaaddharmaayatanena saparivaaraaNi tu pa~nchaskandhasvabhaavaatvaanmanodharmaayatanena pUrvavavdyaakhyaatavyaani . aakaashaviGYaanaanantyaayatanakRRitsnechatvaari chaakaashaanantyaayatanaadIni aakaashaviGYaanaakiMchanyanaivasaMGYaanaasaMGYaayatanaani chatuHskandhasvabhaavatvaanmanodharmaabhyaaM saMgRRihItaani . na hi tatra rUpaskandho.asti . pa~ncha vimuktyaayatanaanIti vistaraH . sUtra uktam . pa~nchemaani vimuktayaayatanaani . katamaani pa~ncha . iha bhikSho shaastaa dharma deshayati anyataraanyataro vaa viGYo gurUsthaanIyaH sabrahyachaarI . yathaa yathaasya shaastaa anyataraanyataro vaa viGYo gurUsthaanIyaH sabrahyachaarI dharma deshayati tathaa tathaa teShu dharmeShvarthapratisaMvedI bhavati dharmapratisaMvedI cha . tasyaarthapratisaMvedino dharmapratisaMvedinashchotpadyate praamodyam . pramuditasya prItirjaayate . prItamanasaH kaayaH prasrabhyate . prasrabdhakaayaH sukhaM vedayate . sukhitasya chittaM samaadhIyate . samaahitachitto yathaabhUtaM prajaanaati yathaabhUtaM pashyati . yathaabhUtaM prajaanan yathaabhUtaM pashyannirvidyate . nirviNNo virajyate . virakto vimuchyate . idaM prathamaM vimuktyaayatanam . yatra sthitasya bhikShorvaa bhikShuNayaa vaa anupasthitaa smRRitirUpatiShThate . asamaahitaM chittaM samaadhIyate . aparikShINaashchaasravaaH parikShIyante . ananupraaptaM chaanuttaraM yogakShemaM nirvaaNamanupraapnoti . punaraparaM na haiva bhikSho shaastaa dharmaM deshayati anyataraanyataro vaa viGYo gurUsthaanIyaH sabrahyachaarI api tu yathaashrutaan dharmaan yathopadiShTaan yathaaparyavaaptaan vistareNa svareNa svaadhyaayaM karoti . yathaa yathaa taan yathaashrutaan yathopadiShTaan yathaaparyavaaptaan vistareNa svareNa svaadhyaayaM karoti tathaa tathaa teShu dharmeShu arthapratisaMvedI bhavati pUrvavat . idaM dwitIyaM vimuktyaayatanam . yatra sthitasyeti pUrvavat . punaraparaM na haiva bhikSho shaastaa dharma deshayati anyataraanyataro vaa viGYo gurUsthaanIyaH sabrahyachaarI . naapi yathaashrutaan dharmaan yathopadiShTaan yathaaparyavaaptaan vistareNa svaadhyaayaM karoti api tu yathaashru taan dharmaan yathopadiShTaan yathaaparyavaaptaan vistarena parebhyaH saMprakaashayati . yathaa yathaa yathaashrutaan dharmaan yathopadiShTaan yathaaparyavaaptaan vistareNa parebhyaH saMprakaashayati tathaa tathaa teShu dharmeShvarthapratisaMvedI bhavatIti pUrvavat . idaM tRRitIyaM bimuktyaayatanam . yatra sthitasyeti pUrvavat . punaraparaM na haiva bhikSho shaastaa pUrvavat . naapi svaadhyaayam naapi parebhyaH saMprakaashayati api tu yathaashrutaan yaavadyathaaparyavaaptaaMshchintayati tulayati upaparIkShyate . yathaa yathaa yathaashrutaan yaavadyathaaparyavaaptaaMshchintayati yaavadupaparIkShate tathaa tathaa teShu dharmeShvarthapratisaMvedI pUrvavat . idaM chaturthaM vimuktyaayatana . yatra sthitasyeti pUrvavat . punaraparaM na haiva bhikSho shaasteti pUrvavat . naapi svaadhyaayaM karoti naapi parebhyaH saMprakaashayati naapi chintayati api tvanenaanyatamaM bhadrakaM samaadhinimittaM saadhu  cha suShThu cha sUdgRRihItaM bhavati sumanasikRRitaM subhaavitaM sujuShTa supratividdham tadyathaa vinIlakaM vaa vipUyakaM vaa vyaadhmaatakaM vaa vipaTumakaM vaa vilohitaM vaa vikhaaditakaM vaa vikShiptakaM vaa asthi vaa asthisaMkalikaa vaa . yathaa yathaa khalvanenaanyatamaanyatamaM bhadrakaM samaadhinimittaM pUrvavadyaavatsupratividdham tathaa tathaa teShu dharmeShvarthapratisaMvedI bhavati pUrvavat . idaM pa~nchamaM vimuktyaayatanam . yatra sthitasyeti pUrvavat . vimukteraayadwaaraM praGYaavisheShaH . praGYaa cha dharmaayatanena saMgRRihItaa . saparivaaraaNi shabdamanodharmaayatanaiH . deshanaasvaadhyaayaparasaMprakaashaneShu shabdagrahaNaachChabdaayatanamasti . manodharmaayatane tu praGYaaparivaarabhUte sarvatrasthe iti tribhiH saMgrahaH . dwayoraayatanayoriti . sUtra uktam rUpiNaH santi sattvaa asaMGYino.apratisaMGYinaH . tadyathaa devaa asaMGYisattvaa idaM prathamamaayatanam . arUpiNaH santi sattvaaH sarvasha aakiMchanyaayatanaM samatikramya naivasaMGYaanaasaMGYaayatanamupasaMpadya viharanti . tadyathaa devaa naivasaMGYaanaasaMGYaayatanopagaaH . idaM dwitIyamaayatanamiti anayordwayoraayatanayorasaMGYisattvaa dashabhiraayatanaiH saMgRRihItaaH gandharasaayatanayoreva tatraabhaavaat . bhavati hi chyutyupapattikaalayosteShaaM mana aayatanamiti . naivasaMGYaanaasaMGYaayatanopagaa manodharmayatanaabhyaaM saMgRRihItaa ityadhikRRitam teShaamarUpitvaat . bahudhaatuke.api dwaaShaShTirdhaatava iti . sUtra uktam . aayuShmaanaanando bhagavantametadavochat kiyataa bhadanta piNDito dhaatukushalo bhavati . bhagavanaaha . paNDita aShTaadasha dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . chakShurdhaatuM rUpadhaatuM chakShurviGYaanadhaatum evaM yaavanmanodhaatuM dharmadhaatuM manoviGYaanadhaatumiti . itImaanaananda aShTaadasha dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam ShaDapi dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam pRRithivIdhaatumabdhaatu tejodhaatuM vaayudhaatumaakaashadhaatuM viGYaanadhaatumiti . aparaanapi ShaD dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . kaamadhaatuM vyaapaadadhaatuM vihiMsaadhaatuM naiShkramyadhaatumavyaapaadadhaatuvihiMsaadhaatumiti . aparaanapi ShaD dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . sukhadhaatuM duHkhadhaatuM saumanasyadhaatuM daurmanasyadhaatumupekShaadhaatumavidyaadhaatumiti . chaturo.api dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . vedanaadhaatuM saMGYaadhaatuM saMskaaradhaatuM viGYaanadhaatumiti . trInapi dhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . kaamadhaatuM rUpadhaatumaarUpyadhaatuM nirodhadhaatumiti . aparaanapi trIndhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . atItaM dhaatumanaagataM dhaatuM pratyutpannaM dhaatum . aparaanapi trIndhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . hInaM dhaatuM madhyama dhaatu praNItaM dhaatumiti . aparaanapi trIndhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . kushalaM dhaatumakushalaM dhaatumavyaakRRitaM dhaatumiti . aparaanapi trIndhaatU~njaanaati pashyati yathaabhUtam . shaikShaM dhaatumashaikShaM dhaatuM naivashekShaMnaashaikShaM dhaatumiti . dwaavapi dhaatU jaanaati pashyati yathaabhUtam . saasravaM dhaatumanaasravaM dhaatumiti . aparaavapi dwau dhaatU jaanaati pashyati yathaabhUtam . saMskRRitaM dhaatumasaMskRRitaM dhaatumiti dwau dhaatU jaanaati pashyati yathaabhUtam . iyataa chaananda paNDito dhaatukushalo bhavatIti itImaanyatra hi niebhedIni vaakyaani pratyekaM madhye.api paThitavyaani vistarabhayaattu mayaa na likhitaanIti voddhavyam . yathaayogaM saMgraho veditavya iti . aShTaadasha taavaddhaatavaH ta eva ta ityebhiste saMgRRihItaa eva aShTaadashasu dhaatuShu ye tu pRRithivIdhaatvaadayaH ShaT . teShaamaadyaanaaM chaturNaa spraShTavyadhaatau saMgrahaH . aakaashadhaato rUpadhaatau aalokatamaHsvabhaavatvaat . viGYaanadhaatoH saptasu chittadhaatuShu saMgrahaH . kaamadhaatvaadInaaM tu ShaNNaam kaamadhaatuH kaamaraaga ihaabhipretaH sa cha chaitasikaH vyaapaada dhaatvaadayo.api chaitasikaa eveti teShaaM dharmadhaatau saMgrahaH . sukhadhaatvaadInaamapi ShaNNaaM tasminneva saMgrahaH . vedanaadhaatvaadInaaM chaturNaa trayaaNaaM dharmadhaatau viGYaanadhaatoH saptasu viGYaanadhaatuShu . kaamadhaatvaadInaaM trayaaNaaM kaamadhaatoraShTaadashasudhaatuShu rUpadhaatoshchaturdashasu vinaa gandharasaghraaNajihvaaviGYaanadhaatubhiH aarUpyadhaatormanodharmamanoviGYaanadhaatuShu . rUpadhaatvaadInaaM tu trayaaNaaM dwayorUktaH saMgrahaH nirodhadhaatordharmadhaatau . atItadhaatvaadInaaM trayaaNaaM pratyekamaShTaadashasu dhaatuShu saMgrahaH . hInaadayastrayo dhaavataH kaamadhaatvaadaya evetyeShaamuktaH saMgrahaH . kushalaadInaaM trayaaNAM kushalaakushaladhaatvo rUpashabdadharmadhaatuShu saptasu cha chittadhaatuShu avyaakRRitadhaatoraShTaadashasu dhaatuShu . shaikShaashaikShadhaatvaadInaaM trayaaNaaM dwayormanodharmamanoviGYaanadhaatuShu tRRitIyasyaaShTaadashasu dhaatuShu . saasravaanaasravadhaatvoraadyasyaaShTaadashasu dhaatuShu . dwitIyasya manodharmamanoviGYaanadhaatuShu . saMskRRitaasaMskRRitadhaatvoraadyasyaaShTaadashasu dhaatuShu dwitIyasya dharmadhaatau saMgrahaH . ta ete dwaaShaShTirdhaatavaH . . 27 . .

##[## ChidramaakaashadhaatvaakhyamaalokatamasI kila .
viGYaanadhaatuviGYaanaM saasravaM janmanishrayaH . . 28 . . ##]##

ya ime tatreti vahudhaatuke . eteShaaM dwayorlakShaNamanuktamiti . pRRithivIdhaatvaadInaamukta lakShaNam . amI

dhRRityaadikarmasaMsiddhaaH kharasnehoShNateraNaaH

iti . nanu cha viGYaanadhaatorapyukta lakShaNam

viGYaanaM prativiGYaptiH

iti vachanaat . satyam uktaM sarveShaaM viGYaanaanaaM lakShaNam . viGYaanadhaatustu kimiha kichideva viGYaanamityabhipretamutaaho sarvamiti na vivechitam . asaMskRRitaM chaakaashamuktalakShaNama natvaakaashadhaatuH . avashyaM hyayamanya aakaashaat . tathaahi ShaDhdhaaturayaM bhikSho purUSha iti sUtraantaramuktam . ityanayaa buddhyaabhihitaM dwayorlakShaNamanuktamiti . ata evamaaha . tatkimaakaashamevaakaashadhaaturveditavyaH sarvaM cha viGYaanaM viGYaanadhaaturiti . mukhanaasikaadiShviti . aadishabdena shrotraadInaaM grahaNam .

aalokatamasI kila

iti . kilashabdaH paramatadyotanaarthaH . svamataM tu sapratighadravyaabhaavamaatramaakaashamityabhipraayo lakShyate . raatriMdivasvabhaava iti . raatrivartinastamaso bhaaskaraatapalakShaNasya chaalokasyaabhipretatvaat . baahuliko vaayaM nirdesha . aghaM kila chitasthaM rUpamiti . chitasthaM saMghaatastham . atyartha hanti hanyate vetyagham . nairUktena vidhinaa atyarthashabdasya akaaraadeshaH kRRito hanteshcha ghaadeshaH . tasya tatsaamantakamiti . tasyaaghasya kuDyaadikasya saamantakaM samIpastham . tadapekShya vyavasthaapitamityarthaH . atraapi vyaakhyaane kilashabdo vaibhaaShikavyaakhyaanapradarshanaarthaH . svamataM tu yattatpashchaaduchyate . tadaaha . aghaM cha tat . anyasya rUpasya tatraapratighaataat na pratihanyate.anyadrUpamasminniti kRRitvaa . saamantakaM chaanyaysa rUpasyeti chitasthasya . asminpakShe karmadhaarayaH samaasaH . aghaM cha tatsaamantakaM cha tadityaghasaamantakam .

 viGYaanaM saasravam

iti . janmano hetorviGYaanasyaabhipretatvaat . kuta iti chet . ata aaha . thasmaadime ShaD dhaatava iShTaa janmanishrayaaH . ShaDdhaaturayaM bhikSho purUsha iti . ShaT khalu dhaatUnpratItya maatuH kukShau garbhasyaavakraantirti vachanaat . ete hi janmana iti vistaraH . ete hi janmano janakapoShakasaMvardhakatvaadaadhaarabhUtaaH . janako hyatra viGYaanadhaatuH pratisaMdhibIjatvaat . poShakaaNi bhUtaani tatsaMnishrayabhaavaat . saMvardhakamaakaashadhaaturavakaashabdaanaat . ata evaiShaaM dhaatutvavachanam . pratisaMdhiM dadhata iti dhaatavaH . anaasravaastu dharmaa naivamiti . na janmanishrayaaH janmanirodhitvaat . . 28 . .

##[## sanidarshana eko.atra rUpaM sapratighaa dasha .
rUpiNo.avyaakRRitaa aShTau ta evaarUpashabdakaaH . . 29 . . ##]##

sanirdashana eko.atra rUpam

iti . kimidaM nidarshanaM naama . yena visheSheNa yogaattadwastu tathaa nidarshayituM shakyate sa visheSho nidarshanamityuchyate . vachanena parasya chakShurviGYaanamutpannaM vaa nidarshanam tena saha vartate sanidarshana eko rUpadhaaturatraaShTaadashasu dhaatuShu . rUpadhaaturevaikaH sanidarshana ityavadhaaraNaaduktaM bhavati anidarshanaaH sheShaa iti . anena chaasya sanidarshanatvena praadhaanyamuktamiti na punarUktadoShaprasa~Nga iti tatsiddheH . ete cha sanidarshanatvaadayaH prabhedaaH praayeNa sUtroktaa eva pradarshyante . tathaa hi sUtra uktam . chakShurbhikSho aadhyaatmika maayatanam chatvaari mahaabhUtaanyupaadaayarUpaprasaado rUpyanidarshanaM sapratigham yaavatkaayo bhikSho aadhyaatmikamaayatanaM pUrvavat . mano bhikSho aadhyaatmikamaayatanamarUpyanidarshanamapratigham . rUpaaNi bhikSho baahyamaayatanaM chatvaari mahaabhUtaanyupaadaayarUpi sanidarshanaM sapratigham . shabdaa hi bhikSho baahyamaayatanaM chatvaari mahaabhUtaanyupaadaayarUpyanidarshanaM sapratigham . yaavatspraShTavyaani bhikSho baahyamaayatanaM chataari mahaabhUtaani chatvaari cha mahaabhUtaanyupaadaayarUpyaanidarshanaM sapratigham . dharmaa bhikSho baahyamaayatanamekaadashabhiraayatanairasaMgRRihItamarUpyaanidarshanamapratighamiti . ete cha prabhedaa dhaatUnaamevaa prathamakoshasthaanaparisamaapteH kathyante rUpaviGYaanavibhaagatvaat .

sapratighaa dasha

rUpiNaH

iti . rUpigrahaNamarUpiniraasaartham . rUpaNaM rUpaM tadeShaamastIti rUpiNaH . dasheti chakShurdhaatvaadayaH pa~ncha tadwiShayadhaatavashcha pashcheti . dharmadhaatorniraasaH kathaM kRRitaH . sa chaapi rUpIti shakyate vaktum . tatraaviGYaptirUpasadbhaavaat . rUpiNa evetyavadhaaraNaattanniraasaH kRRito bhavati . ye hi dhaatavo rUpisvabhaavaa eva te grahItavyaaH . dharmadhaatustu rUpyarUpisvabhaava iti . svadeshe parasyotpattipratibandha iti vistaraH . yatraikaM sapratighaM vastu tatra dwitIyasyotpattirna bhavati . yathaa hasto hastenaahataH pratihanyata upela vaa . hasto hastasthaana upalasthaane vaa notpadyate . upalo.api tayorhantopalayoH sthaana upalo.api notpadyate . jale pratihanyata iti . jale svaviShaye pravartata ityarthaH . praayeNa manuShyaaNaamiti . praayagrahaNaM kaivartaadinivRRittyartham . asti nobhayatreti garbhe niyatamRRityUnaam . etaanaakaaraanityetaan prakaaraanityarthaH . titIlaa baddulayaH . maarjaaraadInaamiti aadigrahaNena chauramunaShyaadInaaM vyaaghraadInaaM cha grahaNam . yasmin yasya kaaritraM sa tasya viShaya iti . kaaritraM purUShakaaraH . chakShuHshrotraadInaaM rUpashabdaadiShvaalochanashravaNaadi kaaritram . tachcha svachittachaittaan pratyaashrayabhaavashaktivisheShalakShaNaM veditavyam . yachchittachaittairgRRihyate daNDaavastambhanayogena tadaalambanaM rUpaadi . tadevaM sati chittachaittaanaamevaalambanam . viShayaH punashchakShuraadInaamapi na kevalaM chittachaittaanaam . tasmaat pareNaapravRRitteriti . yo hi loke yataH pareNa na pravartate sa tatra pratihanyate kaaShTha kuDye vaa . tathaa chakShuraadi viShayaatpareNa na kaaritra karoti viShaya eva tu karoti tasmaattava pratihanyata ityuchyate . nipaato vaatra pratighaata iti vistaraH . atra viShaye nipatanaM nipaataH . yaa svaviShaye pravRRittiH kaaritramityarthaH . tadihaavaraNapratighaateneti vistaraH . sapratighaa dashetyatraa varaNapratighaatena te dasha dhaatavaH sapratighaa abhipretaaH . tatra viShayaalambanapratighaataabhyaaM chittachaittaanaasapi sapratighatvaprasa~NgaachchatuHkoTikaH prashnaH . chatuShkoNashchatuHprakaara ityarthaH . pashchaatpaadaka iti . yadi prashnasya pashchaadbhaagaM gRRihItvaa visarjanaayottiShThate sa pashchaatpaadakaH yadi pUrvaM bhaagaM gRRihItvaa sa pUrvapaadakaH . viShayapratighaatenaapi ta iti chittachaittaaH . te hi viShayapratighaatenaalambanapratighaatena cha sapratighaaH . pa~nchendriyaaNi naalambanapratighaatena sapratighaani anaalambanatvaat .

yatrotpitsormanasa iti vistaraH . yatraashraya aalambane vaa utpattukaamasya manasaH pratighaato.anutpattiH shakyate.anyaiH kartumantaraavaraNena tadeva sapratigham tenaantaraavaraNalakShaNena pratighena sapratighatvaat . svadeshe parasyotpattipratibandhalakShaNena pratighaatena sapratighatvaadityapare . kiM punastat . pa~nchendriyapa~ncha viShayadhaatusvabhaavam . viparyayaadapratighamiShTam yatrotpitsormanasaH pratighaato na shakyate paraiH kartum . yathaa manodhaatordharmadhaatoshcha manoviGYaanotpattaavantaraavaraNaM na shakyate paraiH kartum . ataH saptachittadhaatudharmadhaatusvabhaavamapratighamiti siddham .

avyaakRRitaa aShTau

iti avyaakRRitaa evaaShTaavityavadhaaraNam . kRRishalaakushalabhaavenaavyaakaraNaadavyaakRRitaaH . ye kushalakushalavyatiriktaasta evaavyaakRRitaa ihaabhipretaaH . na tu kushalaa akushalaavyaakRRitaavyaakaraNaat naapyakushalaH kushalaavyaakRRitaavyaakaraNaat . kushalaakushalaanaaM kushalaakushalabhaavena vyaakRRitatvaat . saMketarUdyapekShaa hi shabdapravRRittiH .  . 29 . .

##[## tridhaa.anye kaamadhaatvaaptaaH sarve rUpe chaturdasha .
vinaa gandharasaghraaNajihvaaviGYaanadhaatubhiH . . 30 . . ##]##

tridhaanye

iti dhaatava ityadhikRRitam . traidhaivaanye naikadhaa na dwidhetyavadhaaraNam . alobhaadisaMprayuktaaH kushalaa iti vistaraH . alobhaadweShaamohahyapatrapaasaMprayuktaaH sapta chittadhaatavaH kushalaaH . lobhadweShamohaahyanapatraapyasaMprayuktaa akushalaaH . kutsitaashChalitaa gataa apakaantaa iti kushalaaH . praGYaa vaa kusha iva tIkShNeti kushaH . taM laanti aadadata iti kushalaaH . tadwiparItaa akushalaaH anye tvalobhaadilobhaadyasaMprayuktaa avyaakRRitaaH . dharmadhaaturiti vistaraH . alobhaadisvabhaavo yo.ayamuktaH aalobhaadisaMprayukto vedanaadiH alobhaadisamuttho viprayuktaH aalobhaadisaMprayukto vedanaadiH alobhaadisamuttho viprayuktaH praaptijaatyaadiH aviGYaptishcha . pratisaMkhyaanirodhashchaapara iti chaturvidhaH kushalo dharmadhaatuH . lobhaadisvabhaavasaMprayuktasamuttho.akushalaH . anyo.avyaakRRitaH yo naalobhaadisvabhaavasaMprayuktasamutthaH naapi lobhaadisvabhaavasaMprayuktasamutthaH aakaashamapratisaMkhyaanirodhaH teShaaM cha yathaasaMbhavaM praaptijaatyaadayaH eSho.avyaakRRito dharmadhaatuH . tadanyaavavyaakRRitaviti taabhyaaM kushalaakushalachittasamutthaabhyaaM rUpashabdadhaatubhyaamanyau rUpashabdadhaatU avyaakRRitachittasamutthau kaayavaagviGYaptisaMgRRihItau viGYaptyasaMgRRihItau chaavyaakRRitau .

kaamadhaatvaaptaaH sarve

iti . kaamadhaatvaaptaaH sarva evetyavadhaaryate aShTaadashadhaatutvamaatrasaMgrahaat . na tu pratyekam saakalyataH . tata aaha

rUpe chaturdasha

iti . tayoH kavalIkaaraahaaratvaaditi tayorgandharasayoH . gandho.api hi kavalIkaaraahaaraH sUkShmaH . tannaabhaavaprasa~Nga iti . tatra rUpadhaatau spraShTavyadhaatorabhaavaprasa~NgaH kavalIkaarahaaratvaat .

kavalIkaara aahaaraH kaame tryaayatanaatmakaH

iti siddhaantaat . gandharasayorapyepa prasa~Nga iti . yau naahaarasvabhaavau tau tatra syaataamityarthaH . asti tu spraShTavyasyeti . kim paribhogaH . indriyaashrayaabhaavena aadhaarabhaavena praavaraNabhaavena cha . anye punaraahuriti bhadantashrIlaabhaH . prasrabdhisahagateneti . prasrabdhisahotpannena kaayakarmaNayataasahagatenetyarthaH . atraachaaryo bhadantashrIlaabha matamanaadRRitya vaibhaaShikamataM saavakaashaM dRRiShTaa vinishchayamaarabhate . evaM tarhIti vistaraH . vaibhaaShikairarthata etatpratiGYaatam . na sto rUpadhaatau gandharasau niHprayojanatvaat strIpurUShendriyaviShayavaditi . taM pakShamaachaaryo dUShayati . duShTo.ayaM pakShaH dharmivisheShaviparyayaapakShaalatvaat . rUpadhaatau gandharasaakhyo hi dharmI vidyamaanasvagraahako.abhipretaH . tasyaavidyamaanasvagraahakatvaM praapnoti . yathaahi strIpurUShendriyaviShayo niHprayojanatvenaavidyamaanasvagraahako bhavati tathaa gandharasaakhyo.api viShayaH praapnoti . sfuTamapyanumaanamasti yenaiSha dharmivisheShaviparyayo vyajyate na sto rUpadhaatau ghraaNajihvendriye niHprayojanaviShayatvaat strIpurUShendriyaviShayavaditi . vaibhaaShikadeshIyaH kashchitpratividhatte asti prayojanamiti vistaraH . taabhyaaM ghraaNajihvendriyaabhyaaM vinaa sharIrashobhaiva na syaat vaagviGYaptishcha . anena dRRiShTaabaadhena prasa~NgaM nivartayati anumaanaM hyatra dRRiShTa baadhate . kiM tadityuchyate . sto rUpadhaatau dhraaNajihvendriye saprayojanatvaachchakShurindriyavaditi . aachaarya aaha . yadyetatprayojanamiti vistaraH . adhiShThaanenaivaashrayashobhaavachanaM cha bhavati nendriyeNeti saprayojanatvasya hetorasiddhataaM darshayati . vaibhaaShikadeshIya aaha . naanindriyamadhiShThaanamiti vistaraH . na rUpadhaatau saMbhavatyanindriyaM ghraaNajihvendriyaadhiShThaanam indriyaadhiShThaanatvaat purUShendriyaadhiShThaanavaditi . etena saprayojanatvasya siddhataaM sthaapayati . aachaarya aaha . yuktastadasaMbhava iti vistaraH . yuktastatra purUShendriyaadhiShThaanasyaasaMbhavo niHprayojanatvaat . ghraaNajihvendriyaadhiShThaanaM tvaashrayashobhaabhivyaahaaraprayojanatvaat saprayojanam . ato.asya vinaapIndriyeNa yuktaH saMbhavaH . saadhanaM tvatrochyate . saMbhavati rUpadhaataavanindriyaM ghraaNajihvendriyaadhiShThaanam saprayojanatvaat chakShurindriyaadhiShThaanavaditi . anena taameva saprayojanatvasyaasiddhataaM vyavasthaapayati . evamatra saprayojanatvavaadini vaibhaaShikadeshIye kasmiMshchinniShiddhe yadetadaadaavuktam evaM tarhi ghraaNajihvendriyayorapyabhaavaprasa~Ngo niHprayojanatvaaditi taddRRiShanaabhaasataaM darshayanto vaibhaaShikaa aahuH niHprayojanaapIta vistaraH . yathaa garbhe niyatamRRityUnaaM niHprayojanaabhinirvRRittiH na hi teShaaM rUpadarshanaadirbhavati evaM rUpadhaatau ghraaNajihvendriyaabhinirvRRittirniHprayojanaapi bhaviShyatIti . tena na sto rUpadhaatau ghraaNajihvendriye niHprayojanatvaat purUShendriyavaditi niHprayojanatvamanaikaantikaM pradarshyate . aachaarya aaha . syaannaama niHprayojaneti vistaraH . bhavenniHprayojanendriyaabhinirvRRittiH . na tu nirhetukaa saMskRRitaanaaM sahetukatvaat . yashcha viShayaadwitRRiShNaH sa niyatamindriyaadapItyanena hetvabhaavaH pradarshyate . tatashchaivaM saadhanamuchyate . na sto rUpadhaatau ghraaNajihvendriye nirhetukatvaat nirhetukaa~Nkaratvat purUShendriyavadwaa . purUShendriyamapi vaa kiM na nirvartata ityaachaarya eva vikalpa vaahayati . ko.abhipraayaH . yadi niHprayojanaa hetumantareNaapi vaa ghraaNajihvendriyayorUtpattiH purUShendriyamapi vaa kiM na nirvartate . vaibhaaShikaaNaaM hyayaM pakShaH saghraaNajihvendriyo rUpadhaatusattvasantaano rUpipraaNitvaat kaamaavacharasattvasantaanavaditi . aachaaryastu purUShendriyamapi kiM na nirvartata ityanena tasya pakShasya dharmivisheShaviparyayaM darshayati . avidyamaanapurUShendriyo rUpadhaatusattvasantaano dharmI tasya viparyayo vidyamaanapurUShendriyatvamiti . vaibhaaShikaaH pariharanti ashobhaakaratvaaditi . kathamiti na rUpadhaatau purUshendriyamasti ashobhaakaratvaat kaaNakuNTatvavat . tadanumaanavaaghanaanna viparyetyasmaakameShaa pratiGYaa yadi dRRiShTa na vaadhata iti naiyaayikasiddhaantaadityabhipraayaH . aachaarya aaha . koshagata vastiguhyanaaM kiM na shobhate . vastau guhyaM vastiguhyam . vastiryena tatpurUShendriyaM veShTitam . guhyaM purUShendriyam . kosho yatra tadwastiguhya tiShThati . koshagataM vastiguhyaM yeShaaM ta ime koshagatavastiguhyaaH . teShaaM kiM na shobhate . shobhata evetyarthaH . anenaashobhaakaratvamasiddhaM darshayati . na cha prayojanavashaadutpattiriti vistaraH . vaibhaaShikairashobhaakaratvaaditi bru vadbhirarthaapattyaitatpratiGYaataM bhavati prayojanavashotpaadya purUShendriyamiti . sa cha pakSho.anumaanavaadhitaH dharmisvarUpaviparyayaapakShaalatvaat kathamiti uchyate . na prayojanavashotpaadya purUShendriyam svakaaraNotpaadyatvaat kaaNakuNThatvavat . vaibhaaShikaa aahuH . sUtraM tarhi virUdhyata iti vistaraH . yo.ayamavidyamaanaghraaNajihvendriyo rUpadhaatusattvasantaana iti pakShaH sa saapakShaalaH praakpakShavirodhaat . tathaa hi bhagavataa rUpaavacharaaH sattvaa avikalaa ahInendriyaa ityuktaaH kaaNkuNThatvaabhaavatvaat . ahInendriyaashchakShuraadibhirahInatvaat . aachaarya aaha . yaani tatreti vistaraH . yaani tatra rUpadhaatau ghraaNendriyadirahitaani chakShuraadIni tairahInendriyaa iti sUtraarthaparigrahaadavirodhaH . evaM tu varNayanti vaibhaaShikaaH sta eveti vistaraH . bhavata eva tatra svasantaanamukhena paDaayatane chakShuraadike tRRiShNaasamudaachaaraH praaNinaaM pravartate tadabhiShyanditaM cha karmeti sahetuke rUpadhaatau ghraaNajihvendriye . tatashcha sahetukatvaat sta eva te rUpadhaatau sahetukaa~Nkuraadivaditi . anena cha na sto rUpadhaatau ghraaNajihendriye nirhetukatvaaditi yatsaadhanamukta tadasiddhamiti pratipaadayanti . purUShendriye tu maithunasparshamukhena kim tRRiShNaasamudaachaara iti prakRRitam . maithunasparshavItaraagaashcha rUpaavacharaaH sattvaaH tasmaattatra na tRRiShNaapUrvakaM karma bhavati . tasmaadahetukatvaattatra purUShendriyaM naasti nirhetukaa~Nkuraadivaditi . siddhaM rUpadhaatau chaturdashaiva dhaatava iti . . 30 . .

##[## aarUpyaaptaa manodharmamanoviGYaanadhaatavaH .
saasravaanaasravaa ete trayaH sheShaastu saasravaaH . . 31 . . ##]##

aarUpyaaptaaH

iti vistaraH .

manodharmamanoviGYaanadhaatavaH

evaarUpyaaptaa ityavadhaaraNaadanye dhaatavo na santItyukta bhavati . yasmaadarUpavItaraagaaNaaM tatropapattirato dasha rUpasvabhaavaa dhaatavaH chakShuraadayaH pa~ncha rUpaadayashchaapi pa~ncha na santi tadaashrayaalambanaashcha pa~ncha viGYaanadhaatavo na santIti . te chaShuraadayo rUpaadayashcha yathaakramamaashrayaa aalambanaani cha yeShaaM ta ime tadaashrayaalambanaaH . aashrayaaNaaM chakShuraadInaamaalambanaanaaM cha rUpaadInaamabhaavaat te.api chakShurviGYaanaadidhaatavastatra na santi .

saasravaanaasravaa ete trayaH

iti . eta eva trayaH saasravaanaasravaa ityavadhaaraNam .

sheShaastu saasravaaH

iti . kimarthamidamuchyate . nanveta eva trayaH saasravaanaasravaa ityavadhaaraNaachCheShaaH saasravaa iti siddham . na siddham . katham sheShaaH saasravaa evaanaasravaa eva vaa syurityasha~Nkaa tannivRRittyarthamidamuchyate sheShaaH saasravaa eveti . . 31 . .

##[## savitarkavichaaraa hi pa~ncha viGYaanadhaatavaH  .
antyaastrayastriprakaaraaH sheShaa ubhayavarjitaaH . . 32 . . ##]##

savitakavichaaraa hi pa~ncha viGYaanadhaatavaH

iti . savitarkasavichaaraa eveti hishabdo.avadhaaraNe .

antyaastrayastriprakaaraaH

iti . antyaa eva triprakaaraa ityavadhaaraNam . anyatra vitarkavichaaraabhyaamiti vitarkavichaarau saMprayuktakadharmadhaatusvabhaavau tayoratra grahaNaprasa~Nga iti parivarjyete . vitarko hi dwitIyaprakaaraantare.antarbhaviShyati vichaaro.api dhyaanaantarajastRRitIye prakaare.antarbhavati tadanyastu triShvapi prakaareShu naantarbhavatIti vakShyati . ta ete manodhaatvaadayaH saMprayuktadharmadhaatuparyantaaH kaamadhaatau prathame cha dhyaane sasaamantake maule savitarkaaH savichaaraa vitarkavichaarasaMprayogaat . ata eva dhyaanaantare.avitarkaa vitarkaabhaavaat vichaaramaatraa vichaarasaMprayogaat . ata eva dwitIyaatprabhRRiti yaavadbhavaagra tayorabhaavaadavitarkaa avichaaraaH . sarvashchaasaMprayukto dharmadhaaturiti yathaasaMbhavaM traidhaatukarUpachittaviprayuktaa asaMskRRitaashcha dhyaanaantare cha vichaaro.avitarko vitarkaabhaavaat avichaaro dwitIyavichaaraabhaavaat . vichaara eShu triShu prakaareShu naantarbhavatIti . kaamadhaatuprathamadhyaanabhUmiko vichaaraH prathame taavatprakaare naantarbhavati savitarkaH savichaara iti . sa hi savitarkaH saMbhavati na tu savichaaro vichaaraasaMprayogaat dwitIye.api naantarbhavati . avitarko vichaaramaatra iti vitarkasaMprayogaad dwitIyavichaaraabhaavaachcha tRRitIye.api naantarbhavati avitarko.avichaara iti . sa hi yadyapyavichaaro dwitIyavichaaraabhaavaat na tvavitarko vitarkasaMprayogaat . sa kathaM vaktavya ityata aaha avichaaro vitarkamaatra iti . dwitIyavichaaraabhaavaadavichaaraH vitarkasaMprayogaad vitarkamaatraH . ata eveti yasmaatsavitarkasavichaaraaNaaM bhUmau vichaara eva chaturthaprakaaro bhavati avichaaro vitarkamaatra iti .

sheShaa ubhayavarjitaaH

iti . sheShaa dasharUpiNo dhaatava uktaaH . te.avitarkaa vichaaramaatraa vaa avitarkaa avichaaraaH syurityaasha~Nkaayaamavadhaarya tadubhayavarjitaa eva sheShaa avitarkaa avichaaraa evetyarthaH . . 32 . .

##[## nirUpaNaanusmaraNavikalpenaavikalpakaaH .
tau praGYaa maanasI vyagraa smRRitiH sarvaiva maanasI . .33 . . ##]##

katham

avikalpakaaH

ityuchyanta iti chakShurviGYaanasaMsargI nIlaM vijaanaati no tu nIlamiti vachanaat . trividhaH kila vikalpa iti . kilashabdaH paramatadyotanaarthaH . svaabhipraayastu chetanaapraGYaavisheSha eva vitarka iti na svabhaavavikalpo.anyo dharmaa.astIti . tathaa hyanena pa~nchaskandhaka uktam . vitarkaH katamaH . paryeShako manojalpashchetanaapraGYaavisheSho yaa chittasyaudaarikataa . vichaaraH katamaH . pratyavekShako manojalpastathaiva yaa vittasya sUkShmataa . anabhyUhaavasthaayaaM chetanaa abhyUhaavasthaayaaM praGyeti vyavasthaapyate . tadeShaaM svabhaavavikatpo.astIti . taditi vaakyopanyaase nipaataH tasmaadarthe vaa . svabhaavenaiva vikalpa audaarikalakShaNatvaat svabhaavavikalpo vitarkaH . sa evShaaM pa~nchaanaaM viGYaanakaayaanaaM saMprayogato.asti . tasmaat savikalpaa uktaaH . netaraavabhinirUpaNaanusmaraNavikalpaaveShaaM staH . tasmaadavikalpaa uchyante yathaikapaadako.ashvo.apaadaka iti . paadatraye Chinna ekasminnapi paade satyapaadaka ityuchyate tadwadekavikalpaa avikalpakaa iti . saa hyabhinirUpaNaavikalpa iti . saa maanasyasamaahitaa

praGYaa

shrutachintaamayyupapattipratilambhikaa cha . saa hi manasi bhavaa

maanasI .

vyagraa

vividhaagraa vyagraa vividhaalambanetyarthaH . vigatapradhaanaa vaa muhurmuhuraalambanaantaraashrayaNaad vyagraa . kasmaadabhinirUpaNaavikalpa ityuchyate . tatra tatraalambane naamaapekShayaabhipravRRitteH rUpaM vedanaa anityaM duHkhamityaadyabhinirUpaNaachcha . samaahitaa tu bhaavanaamayI naamaanapekShyaalambane pravartata iti . naiShaabhinirUpaNaavikalpa ityuchyate . maanasyeva sarvaa smRRitiriti samaahitaa chaasamaahitaa cha . saa kila naamaanapekShaanubhUtaarthamaatraalambanaa pravartate smRRitiH katamaa chetaso.abhilaaSha iti lakShaNaat . pa~nchaviGYaanakaayasaMprayuktaa tu naanubhUtaarthaabhilaaShapravRRitteti naanusmaraNavikalpa itIShyate . . 33 . .

##[## sapta saalambanaashchittadhaatavo.ardha cha dharmataH .
navaanupaattaaste chaaShTau shabdashchaanye nava dwidhaa . . 34 . . ##]##

sapta saalambanaaH

ityubhayaavadhaaraNam . saptaiva saalambanaaH saalambanaa eva cha sapteti .

ardha cha dhamataH

saalambanamityuktavyatirekeNedamuchyate . atraapyubhayaavadhaaraNam . dharmaardhameva saalambanaM saalambanameva cha dharmaardhamiti . yasmaachcha saptaiva saalambanaa dharmaardha chaiva saalambanamityavadhaaraNamasti tasmaachCheShaa dasha rUpiNo dhaatavo dharmadhaatupradeshashchaa saMprayukto.anaalambanaa iti siddhamityuktam . tathaa hyanavadhaaraNe hyamarthaa na sidhyet .

navaanupaattaaH

iti . navaanyupaattaa evetyavadhaaraNam .

te chaaShTau

iti . te cha sapta chittadhaatavo dharmadhaatushcha yasyaardha saalambanamuktam aShTamasyaardhana saardhamiti saheti yaavat . aShTagrahaNaM sakaladharmadhaatugrahaNaartham maa dharmadhaatvardhaagrahaNaM viGYaayIti . te chaaShTau shabdashchaapara iti navaanupaattaa ityuktaaH .

anye nava dwidhaa

iti . chakShuraadayaH pa~ncha shabdavarjyaashcha rUpaadayashchatvaara iti nava te dwidhaiva upaattaanupaattaa ityarthaH . na tUpaattaa evetyetadartha cha anye nava dwidhaa iti punaH sUtritam . anugrahopaghaataabhyaamanyonyaanuvidhaanaaditi . chakShurdhaatvaadInaamanugrahopaghaataabhyaama~njanaadipaaNighaataadilakShaNaabhyaaM chittachaittaanaamanugrahopaghaatau bhavataH . chittachaittaanaaM chaanugrahopaghaataabhyaaM saumanasyadaurmanasyalakShaNaabhyaaM chakShurdhaatvaadInaamanugrahopaghaatau bhavataH . ataste chittachaittairadhiShThaanabhaavenopagRRihItaa uchyante svIkRRitaa ityarthaH . yalloke sachetanamiti sajIvamityarthaH . . 34 . .

##[## spraShTavyaM dwividhaM sheShaa rUpiNo nava bhautikaaH .
dharmadhaatvekadeshashcha sa~nchitaa dasha rUpiNaH . . 35 . . ##]##

spraShTavyaM dwividham

ityubhayaavadhaaraNam . spraShTavyameva dwividham dwividhameva spraShTavyamiti .

sheShaa rUpiNo nava bhautikaaH

ityatraapyubhayaavadhaaraNam .

dharmadhaatvekadeshashcha

bhautika ityatraapyubhayaavadhaaraNam . yasmaachchaita ubhayaavadhaaritaastasmaachCheShaaH sapta chittadhaatavo dharmadhaatushchaaviGYaptivarjyo nobhayatheti siddham . bhUtaanaaM chatuShkakhakkhaTaadilakShaNaavadhaaraNaaditi . chatuShkaavadhaaraNaatpRRithivyaptejovaayudhaatavaH spraShTavyadhaatau chatvaari bhUtaani . shrlakShNatvaadayastatra chakShuraadayashcha na bhUtaani . khakkhaTaadilakShaNaavadhaaraNaachcha pRRithivyaptejovaayudhaatuShvanye dharmaashchakShuraadayo naantarbhaavaM gachChanti . katham chatvaari mahaabhUtaani pRRithivIdhaaturabdhaatustejodhaaturvaayudhaatuH . pRRithivIdhaatuH katamaH . khakkhaTatvamiti vistaraH . teShaaM cha spraShTavyatvaaditi teShaaM cha khakkhaTatvaadInaaM spraShTavyatvaat yasmaattaani spraShTavyaani varNaadayastu draShTavyaaH shrotavyaa ghraatavyaaH svaadayitavyaaH . kathaM gamyate spraShTavyaani taanItyata aaha na hi kaaThinyaadIni chakShuraadibhirgRRihyante . kiM tarhi kaayendriyeNaivetyato.avagamyate spraShTavyaani taanIti . syaanmataM te.api varNaadayaH spraShTavyaa ityata aaha naapi varNaadayaH kaayendriyeNa kim gRRihyanta iti prakRRitam . uktaM cha sUtra iti vistaraH . aparasminnapi sUtre spaShTamaadarshitam . kathamiti vistareNa yaavadidamuktam spraShTavyaani bhikSho baahyamaayatanam chatvaari mahaabhUtaani chatvaari mahaabhUtaanyupaadaayarUpyanidarshanaM sapratighamiti . sheShaM chakShuraadyaayatanaM na bhUtaanIti spaShTamaadarshitam . yattarhi sUtra uktamiti vistaraH . yachchakShuShi maaMsapiNDe khakkhaTaM kharagataM kharaprakaara ityarthaH . chakShurindriyaM khakkhaTasvabhaavamiti matvaa chodayanti tenaavinirbhaagavartino maasapiNDasyaiSha upadesha iti . tena chakShurindriyeNaavinirbhaaga vartino.adhiShThaanasyaitadwachanam . bhavati hi chakShuradhiShThaane.api chakShurUpachaaraH . ata eva maaMsapiNDa iti grahaNam . anyathaa chakShuShItyevaavakShyat yadIndriyameveShyate . ShaDdhaaturayaM bhikSho purUSha iti vistaraH . garbhaavakaantisUtre kalalaadyavasthaayaamiti bhUtamaatropadeshaanna bhautikamastIti chodyamaashaMkyaaha mUlasattvadravyasandarshanaarthamiti . mUlasya sattvadravyasya saMdarshanaarthameva . pRRithivIdhaatvaadayashchatvaaro mUlasattvam pa~nchaanaaM chakShuraadInaaM sparshayatanaanaaM tata utpatteH . manodhaaturapi mUlasattvam manaHsparshaayatanasya tata utpatteH . athavaa chaturNaa pRRithivIdhaatvaadInaamupaadaayarUpaashrayatvaat viGYaanadhaatoshcha chaitasikaanaamaashrayatvaat . ta eva mUlasattvam . kathaM gamyate . punaH ShaTsparshaayatanavachanaat . tatraiva sUtre pashchaaduktam ShaTsparshaayatanaanIti chakShuHsparshaayatanaM yaavanmanaHsparshaayatanamiti ato viGYaayate mUlasattvadravyasaMdarshanaarthatvaat ShaDdhaaturayaM bhikSho purUSha iti vachanam na tu bhUtamaatratvaaditi . nanu cha yathaa viGYaanadhaatoravyatiriktamapi manaHsparshaayatanaM punarUchyate evaM chakShuraadInyapi chaturdhaatvavyatiriktaani punnarUchyeranniti . ato na punaH ShaTsparshaayatanavachanena tavdyatiriktabhautikaastitvasiddhiH . naitadevam . yadi hi pRRithivIdhaatvaadaya eva sparshaayatanaanyabhaviShyan bhUtaanyeva sparshaayatanaanItyevaavakShyat . na tvevam kiM tahi chakShuHsparshaayatana yaavanmanaHsparshaayatanamiti ato.avagamyate pRRithivIdhaatvaadivyatiriktaani chakShuraadIniti . viGYaanadhaatustu chakShuraadisparshaayatanavachanaanuSha~NgeNa punarUchyate . sparshaayatanamiti ko.arthaH . sparshasya chaitasikasyaashraya ityarthaH . chaittaabhaavaprasa~Ngaachcheti . yadi ShaDdhaaturayaM bhikSho purUSha iti yathaabhUtameva dravyaaNi gRRihyerannaanyaani tadaashritaaani dravyaaNi tenaitatpraaptam viGYaanadhaatumaatragrahaNaadatra chaitasikaanaaM tadaashritaanaamagrahaNaprasa~NgaH . iShTatvaadadoSha iti chet . na . saapakShaalatvaadasya pakShasya . saapakShaalo haayaM pakShaH chittavisheShaa eva chaitasikaa iti svasiddhaantavirodhaat . tenaaha na cha yuktaM chittameva chettaa ityabhyupapattum . kasmaat saMGYaa cha vedanaa cha chaitasika eSha dharmashchittanshrita iti sUtravachanaat . saadhanaM chaatropatiShThate . chittaadarthaantarabhUte saMGYaavedane skandhadeshanaayaaM pRRithagdeshitatvaat rUpaskandhaditi . athavaa svaashrayaadarthaantarabhUte saMGYaavedane tadaashritatvaat . yatsvaashrayaashritaM tatsvaashrayaadarthaantarabhUtam tadyathaa kuDyaashritaM chitram . saraagaadichittavachanaachcheti . saraagaM chittaM saraagaM chittamiti yathaabhUtaM prajaanaati . vigataraagaM chittaM vigataraagaM chittamiti yathaabhUtaM prajaanaati . sadweShaM chittaM sadweShaM vittamiti tathaabhUtaM prajaanaatIti vistaraH . atra saadhanam . saraagaM chittamiti chittaraagayoH parasparato.arthaantaratvam sahayoganirdiShTatvaat . saputrashchaitra iti sahayoganirdiShTachaitraputravaditi .

sa~nchitaa dasha

iti paramaaNusa~nchayasvabhaavaa dashaivetyarthaH . anye tu dhaatavo.asmaadavadhaaraNaanna sa~nchitaa iti siddham . . 35 . .

##[## Chinatti Chidyate chaiva baahya dhaatuchatuShTayam .
dahyate tulayatyevaM vivaado dagdhatulyayoH . . 36 . . ##]##

tulayatIti kasya dhaatoretadrUpam . tathaa hi tula unmaana ityasya dhaatostolayatIti rUpaM bhavati . naiSha doShaH tulaaM karoti tulayatIti praatipadikadhaatoretadrUpamiShyate . karmaNi cha tulya iti rUpaM bhavati .

baahyaM ghaatuchatuShTayam

iti rUpaadikaM shabdavarjyam . parashudaarvaadisaMGYakamiti . parashvaadisaMGYakaM

Chinatti

daarvaadisaMGYakaM

Chidyate

saMbhavaM pratyevamuchyate . kadaachitparashvaadisaMGYakaM Chidyate daarvaadisaMGYakamapi Chinatti . saMbandhotpaadina iti vistaraH . saMbandhenaavibhaagenotpattuM shIlamasyeti saMbandhotpaadi saMghaastrotaH rUpaadisaMghaatasantaana ityarthaH . tasya vibhaktotpaadanaM vibhaktajananaM yat sa ChedaH . kShaNikaanaaM hi bhaavaanaaM vinaapi parashvaadinaa Chedo bhavatyeva santaananirodhastu parashvaadineti parashvaadikaM ChinattItyuchyate . kaaraNasaamagrIvisheShavashaaddhi kaaryavisheShotpattirbhavati . tatra dhaatuchatuShTayameva Chinatti Chidyate chetyavadhaaryate tathaavadhaaraNaachchaanye dhaatavo nobhayatheti siddham . ata eva chaaha na kaayendriyaadIni Chidyanta iti vistaraH . atra na chakShurindriyaadInIti vaktavye kasmaatkaayendriyaadInIti vachanam . yasmaatkaayendriye parisfuTashChedo bhavati yadi bhavedityataH kaayendriyapuraHsaraaNIndriyaaNi kathyante . niravasheShaa~NgaChede sarvaa~Ngapratya~NgaChede . tadadwaidhIkaraNaat teShaaM kaayendriyaadInaamadwaidhIkaraNaat . kathaM punargamyate tadadwaidhIkaraNamiti . ataH punaraaha na hIndriyaaNi dwidhaa bhavanti Chinnasyaa~Ngasya kaayaadapagatasya nirindriyatvaat . idamapi kathaM gamyate nirindriyaM tada~NgaM yachChinnaM kaayaadapagatamiti . yasmaattatpratItya spraShTavyaadikaM cha kaayaadiviGYaanaanupapattiH . kathaM tarhi Chinnena punarlagnena naasikaagreNa kaayaviGYaanotpattiH . naasikaamUlasaMbandhena punaH kaayendriyotpatteradoShaH . kathamiha gRRihagodhikaadInaaM puchChaani Chinnaani spandante yadi tatra kaayendriyaM naasti . vaayudhaatoreSha vikaaro naitatkaayendriyasya karmetyavagantavyam . na chaapi Chindanti maNiprabhaavadachChatvaat . yathaa maNiprabhaa na Chinatti achChatvaat tadwadindriyaaNi .

dahyate tukayatyevam

iti evaMshabdena tadeva baahyaM dhaatuchatuShTayaM tathaatvena pradarshyate . kaaShThaadInaamagnikRRito vikaaro daahaH . sa chendriyaaNaaM na bhavati maNiprabhaavadachChatvaat . na hi taani kaaShThaadivachcharmaadivadwaa vikriyante . kiM tarhi tatsaMbandhaatpravaahaChedo bhavati . tulaadibhUtaM cha tadeva dhaatuchatuShTayaM tulayati nendriyaaNi tathaivaachChatvaat . amUrtaanaaM tu dhaatanaamamUrtatvaadeva ChedaadyasaMbhava iti teShaaM Chedaadi na chintyate . na shabda uchCheditvaaditi . kim . Chinatti Chidyate dahyate tulayati vaa apravaahavartitvaat .

vidaado dagdhatulyayoH

ityuttaratraapIdamanuvartate na shabda uchCheditvaaditi . tadeva dhaatuchatuShTayaM daahakaM tulyaM cheti . agnikShaaraadi daahakam samastasyaatra dhaatuchatuShTayasya bhasmaadivikaarahetutvaat . lavaNaadi tulyam . tatraapi samastasya tulaavanatihetutvaadityekeShaamabhipraayaH . tejodhaatureva dagdhaa gurUtvameva cha tulyamiti . tejodhaaturevaagnijvaalaadigata udbhUtavRRittirdahati pRRithivIdhaatvaadInaamudbhatasvavRRittitve.apyadaahakatvadarshanaat . gurUtvameva chopaadaayarUpamudbhUtavRRitti tulyate . aatapaadiShu laghudravyeShu rUpaadInaamudbhUtavRRittitve.apyatulyatvadarshanaat . . 36 . .

##[## vipaakajaupachayikaaH pa~nchaadhyaatmaM vipaakajaH .
na shabdo.apratigaha aShTau naiShyandikavipaakajaaH . . 37 . . ##]##

pa~nchaadhyaatmam

iti pa~nchagrahaNaM manonivRRittyartham . adhyaatmagrahaNaM rUpaadinivRRittyartham .

vipaakajaupachayikaaH

eva pa~nchaadhyaatmikaa na naiShyandikaa ityavadhaaraNam . kasmaat tadwayatiriktaniShyandaabhaavaat . vipaakajaa aupachayikaashcha yadyapi naiShyandikaa bhavanti

niShyando hetusadRRishaH

iti kRRitvaa te tu vipaakaupachayikatvenaiva saMgRRihItatvaanna naiShyandikaa iti gRRihyante . ye tu svahetusadRRishaa na cha vipaakajaa na chaupachayikaasta iha naiShyandikaa abhipretaaH . na chaivaMvidhaashchakShuraadayo bhavanti . kiM tarhi vipaakajaa vaupachayikaa vaa bhavantItyata evamuchyate tadwayatiriktaniShyandaabhaavaaditi . kathaM punarGYaayate naiShyandikaaste na santIti . mRRitasyaananuvRRitteH . na hi rUpaadivanmRRitasya chakShurdhaatvaadayo.anuvartante . vipaakahetorjaataa iti . vipaakasya falasya heturvipaakahetuH vipaakahetorjaataa vipaakajaaH . madhya padaloShaaddhetushabdalopaat . gorathavat yathaa gobhiryukto ratho goratha iti . falakaalapraapta vaa karmati vipaakafalotpattyanantarakShaNaavasthamityarthaH . vipachyata iti vipaakaH . karmakartari gha~n . vipaakaajjaataa vipaakajaaH . falaM tu vipaktireveti vipaaka iti bhaave gha~n . bhavatu vaa hetau falopachaara iti vistaraH . avipaakasvabhaavo.api karmalakShaNo heturvipaaka ityuchyate tadutpaadakatvaat . yathaa fale hetUpachaara iti vistaraH . ShaDimaani sparshaayatanaani chakShuraadIni pauraaNaM karma . puraaNe janmani bhavaM puraaNameva vaa pauraaNaM karma . taani sparshayatanaanyapauraaNakarmasvabhaavaanyapi poraaNaM karmetyuchyante tajjaatatvaat . evamiha viparyayopachaaro draShTavyaH . aahaarasaMskaarasvapnasamaadhivisheShairUpachitaa aupachayikaa iti visheShashabdaH pratyekamabhisaMbadhyate . tatraahaarasvapnau loke pratItau . saMskaaro.abhya~NgasnaanaanuvaasanaadisvabhaavaH . samaadhishchittaikaagrataalakShaNaH samIpe chaya upachayaH upachaye bhavaa aupachayikaaH sainikavat . upachayaa eva vaa aupachayikaaH vainayikavat svaarthe taddhitavidhaanaat . brahyacharyeNa chetyeka iti . brahyachariNaamupashaantendriyaaNaaM sharIropachayadarshanaat . anupaghaatamaatraM tu tena syaaditi . abrahyacharyeNa sharIraapachayaH brahyacharyeNa tu sharIraapachayo na bhavati . tasmaadaaha anupaghaatamaatraM tu tena brahyacharyeNa syaat nopachayaH . upachayastvaahaaraadibhireva . kasmaattarhi pravrajitaanaaM kepaaMchichCharIraapachayo bhavati . kaamaparidaahaadiyogaadasau bhavet . pratipraakaara ivaarakSheti upachayasantaano vipaakasantaanasya parivaaryaavasthaanenaarakShaa . shabda aupachayika iti anupachitakaayasya shabdasauShThavaadarshanaat . ichChaataH pravRRitteriti . shabdo me syaaditIchChayaa shabdaH pravartate anichChayaa na pravartate . vipaakajashcha dharmo.anichChato.api pravartate . tasmaanna vipaakajaH shabdaH . saadhanaM chaatrochyate . na vipaakajaH shabdaH ichChaataH pravRRitteH yonisho manasikaarachaitasikavat . yattu vipaakajaM na tasyechChayaa pravRRittiH . tadyathaa chakShurindriyasyeti . yattarhIti vistaraH . anena svasiddhaantavirUddhataaM pratiGYaayaa udgaahayati . tRRitIyaasau paraMparetyeka iti vistaraH . bhUtaani paarUpyavirateH karmapathasya kaNThe vipaakasvabhaavaani nirvartante tebhyaH shabdaH . dwitIye.api pakShe karmabhyo vipaakajaani bhUtaani tebhya aupachayikaani aahaaropachayataH samaadhyupachayato vaa bhUtaantaraaNi tebhyo naiShyandikaani pUrvabhUtavyatiriktaanyagantukaani bhUtaani tebhyaH shabda iti . ato na vipaakajaH shabda iti . paraMparaabhinirvartanaM tvabhisaMdhaaya paarUShyaviraterbhrahyasvarataa nirvartata ityuktam . anena svasiddhaantavirUddhataa tasyaaH pratiGYaayaaH parihriyate . yadi shabdavadyuktivirodhaH syaaditi . shabda ichChaataH pravartata iti vipaakayuktivirodhaanna vipaakaja uktaH . tad yadi tadwachChaarIrikyapi vedanaa ichChaataH pravartate na vipaakajaa syaat . na tvichChaataH saa pravartate . kiM tarhi . anichChayaapi saa pravartate chakShuraadivat . tasmaadwipaakajeti yujyata ityabhipraayaH . kIdRRishI punaH saa . yaa sukhaduHkhapratyayopasaMhaaramantareNaapi pravartate . naiShyandikaaH sabhaagasarvatragahetujanitaa iti . sabhaagasarvatragahetubhireva janitaa na vipaakahetunetyavadhaaraNam . vipaakajaa vipaakahetujanitaa iti . vipaakahetunaa janitaa eva na tu vipaakahetunaiva janitaa ityavadhaaraNam . sabhaagahetunaapi janitaa vipaakajaa bhavanti . tava chaaShTaavapratidhaa naiShyandikaa vipaakajaa evetyavadhaaryate . na hi ta aupachayikaaH sa~nchayaabhaavaat . aparamaaNusa~nchayasvabhaavatvaadityarthaH . . 37 . .

##[## tridhaanye dravyavaanekaH kShaNikaaH pashchimaastrayaH .
chakShurviGYaanadhaatvoH syaat pRRithaglaabhaH sahaapi cha . . 38 . . ##]##

tridhaanye

iti . tridhaivaanya anya eva tridhetyavadhaaryate . tatra vipaakajaa indriyaavinirbhaagiNa eva

vipaako.avyaakRRito dharmaH sattvaakhya

iti vachanaat . naipyandikaupachayikaastvindriyavinirbhaagiNo.api . kathaM punargamyata indriyavinirbhaagiNo.api naiShyandikaaH santIti mRRitasyaapi tadanuvRRittidarshanaat . na hyasattvasaMkhyaataa vipaakajaa iShyante .

dravyavaanekaH

iti . eka eva dravyavaanityavadhaaraNam . saaratvaaddavyamityavinaashaat . kShaNamekamanaipyandikaa bhavantIti kShaNamekasabhaagahetunirvartitaaH pUrvakShaNaanaasravaabhaavaat kShaNikaaH na tu kShaNaantaravinaashina ityayamartho.abhipretaH . anyathaa hi pashchimaa eva dhaatavaH kShaNikaa ityavadhaaraNaattaditareShaaM dhaatUnaamakShaNikatvaprasa~NgaH . katha punarduHkhadharmaGYaanakShaantikalaape manodhaaturmanoviGYaanadhaatushcha yugapadbhavataH . na hi viGYaanadwayasamavadhaanamipyate . nochyate yugapattau bhavata iti . kiM tarhi ekamatra viGYaanaM dhaatudwayatvena vyavasthaapyate . naamadwayena kathyata ityarthaH . tena vyaachaShTe . duHkha dharmaGyaanakShaantisaMprayukta chittaM manodhaaturmanoviGYaanadhaatushcheti . sheShaastatsahabhuvo dharmadhaaturiti . tatra kShaantikalaape chittaadanye dharmaaH sheShaaH tatsahabhuvastayaa kShaantyaa sahabhuvaH . tadyathaa anaasravasaMvaro rUpam . vedanaasaMGYaachetanaadayaH saMprayuktaaH teShaaM cha praaptijaatyaadayo dharmadhaaturiti .

samanvaagamaM pratilabhata iti praaptilabdhapUrvaa labhata ityarthaH . chakShurviGYaanadhaatunaapi sa iti . kim samanvaagamaM pratilabhata ityadhikRRitam .

pRRithaglaabhaH

ityanena prathamadwitIye koTyau darshite .

sahaaShicha

ityanena tRRitIyaa koTirdarshitaa . chaturthI tUkranirmukteti sugamatvaanna darshitaa . chashabdena vaa saapyuktaa apRRithagasaha cheti . kaamadhaatau krameNa chakShurindriyaM pratilabhamaana iti . kaamadhaatau sthittaH pudgalaH krameNa kalalaadikrameNa mRRityukrameNa vaa chakShurindriyaM labhate . kiMpratisaMyuktaM kiM kaamadhaataaveva . netyuchyate . avisheSheNa kaamapratisaMyuktaM cha rUpapratisaMyukta vaa pratilabhamaanaH . kalalaadyavasthaayaaM tathaa krameNa maraNasyaachakShupmanmaraNasya cha kaale chakShurdhaatunaa.asamanvaagataH kalalaadyavasthaayaaM tathaa maraNaavasthaayaaM vaa tadabhaavaat ShaDaayatanotpattyavasthaayaaM bhavasyaantaraale vaa tenedaanIM samanvaagamaM pratilabhate . na tu chakShurviGYaanadhaatunaa.asamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate yasmaadasau kushalakliShTena tenaatItaanaagatena samantraagata eva pUrvamantaraabhavapratisandhikaale . viprakRRitaavasthaa hyeShaadhikriyate na pratilabdhavatpratilapsyamaanaavasthaa . chakShurviGYaanadhaatuneti vistaraH . ditIyaadidhyaanopapannaH tatra tasya chakShurviGYaanadhaatorabhaavaat tena pUrvamasamanvaagata idaanIM chakShurviGYaanaM prathamadhyaanabhUgikamanivRRitaavyaakRRitasvabhaavaM samukhIkurvaaNaH tena chakShurviGYaanadhaatunaa samanvaagamaM pratilabhate . na tu chakShurdhaatunaa.asamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate pratilabdhavatsamanvaagatatvaat . tatprachyutashchaadhastaadupapadyamaana iti dwitIyaadidhyaanaprachyuto.adhastaatprathame dhyaane kaamadhaatau chopapadyamaanashchakShurviGYaanadhaatunaa.asamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate.antaraabhavapratisandhaane kushalakliShTe na atItaanaagatena na tu chakShurdhaatunaa.asamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate pratilabdhavatsamanvaagatatvaat . syaadubhayeneti vistaraH . aarUpyadhaatuchyuta ubhaabhyaaM chakShurdhaatuchakShurviGYaanadhaatubhyaaM pUrvamasamanvaagata antaraabhavapratisandhyavasthaayaageva chakShurdhaatunotpaadaabhimukhena chakShurviGYaanadhaatunaa cha kushalakliShTe naatItaanaagatena samanvaagamaM pratilabhate . avikalendriyaa hyaantaraabhavikaaH . nobhayena etaanaakaaraan sthaapayitveti koTitrayoktaandharmaprakaaraat tyaktetyarthaH . aarUpyadhaatuchyutastatraivotpadyamaano nobhaabhyaamasamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate . asamanvaagatatvaM tatraasti na tu samanvaagamapratilambhaH . dwitIyaadidhyaanopapanashcha chakShurviGYaanamasaMmukhIkurvaaNo nobhaabhyaamasamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate . katham chakShurdhaatunaa yadyapi samanvaagamaM pratilabhate na tu chakShurdhaatunaasaavasamanvaagataH . chakShurviGYaanadhaatunaa yadyapyasaavasamanvaagato na tu samanvaagamaM pratilabhate tadasaMmukhIkurvaaNatvaat . chakShuShmaan kaamadhaatusthaH sakRRinmaraNaadantaraabhavapratisandhau nobhaabhyaamasamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate taabhyaaM samanvaagatatvaat . yashcha chakShurdhaatunaa samanvaagatashchakShurviGYaanadhaatunaapi sa iti . pRRithaglaabhaH sahaapi chetyanenaiva sUtreNedamapi chatuH koTikaM vartayati . laabho hi pratilambhaH praaptimaatre.api vivakShayaa kadaachidbhavati prathame chatuHkoTike pratilambho.adhikRRito dwitIye tu praaptimaatram . prathamaa koTiriti vistaraH . dwitIyaadidhyaanopapanno.avashyaM chakShurdhaatunaa samanvaagata indriyairavikalatvaat chakShurviGYaanadhaatunaatraasamanvaagataH tatraabhaavaat prathamadhyaanabhUmikasya chakShurviGYaanasyaasaMmukhIkriyaamaaNatvaat . kaamadhaataabalabdhavihInachakShariti . alabdhaM vihInaM vaa chakShurasyaalabdhavihIna chakShuH . alabdhachakShuH kalalaadyavasthaH . vihInachakShurvinaShTachakShuH . sa kaamadhaatau chakShurviGYaanadhaatunaantaraabhavapratisandhau pratilabdhena kushalakliShTe na samanvaagataH na chakShurdhaatunaa tasyaabhaavaat . labdhaavihInachakShuriti . labdhamavihInaM chakShurasya labdhaavihInachakShuH . sa kaamadhaatau chakShurdhaatunaa chakShurviGYaanadhaatunaa cha tathaa pUrva pratilabdhenedaanIM tvanena chaavyaakRRitena samanvaagataH . prathamadhyaanopapannashcha tenobhayena samanvaagataH svabhUmikasya tasyaavashyamastitvaat parabhUmikasya chakShupaH saMbhavaat . dwitIyaadidhyaanopapannashcha pashyan . prathamadhyaanabhUmika chakShurviGYaanaM saMmukhokurvaaNa ityarthaH . sa chaapyavashyamanenobhayena samanvaagataH . chaturthyetaanaakaaraana sthaapayitvetyaarUpyopapannaH .

yathaayogamabhyUhitavyaaviti . yashchakShurdhaatunaa.asamanvaagataH raamanvaagamaM pratilabhate rUpadhaatunaapa saH . yo vaa rUpadhaatunaa chakShurdhaatunaapi saH . chakShurdhaaturUpadhaatvoH syaatpRRithaglaabhaH sahaapi cha . pRRithaktaavat syaachchakShurdhaatunaa saganvaagato na rUpadhaatunaa kaamadhaatau krameNa chakShurindriyaM pratilabhamaanaH . syaadrapadhaatunaa na chakShurdhaatuneti iyaM koTirnaasti . sahaapi syaat . ubheyanaasamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate aarUpyadhaatoshchyuto rUpadhaatau kaamadhaatau chopapadyamaanaH . nobhayenaitaanaakaaraan sthaapayitvaa . yashchardhaatunaa samanvaagato rUpadhaatunaapi sa iti . pUrvapaadakaH . yastaavachchakShurdhaatunaa samanvaagato rUpadhaatunaapi saH . syaadUpadhaatunaa na chakShurdhaatunaa kalalaadyavasthaasvalabdhachakShurlabdhavihInachakShushcha . yashchakShurviGYaanadhaatunaa.asamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate rUpadhaatunaapi saH . yo vaa rUpadhaatunaa.asamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate chakShu viGYaanadhaatunaapi saH . tathaiva tayoH syaatpRRithaglaabhaH sahaapi cha . pRRithaktaavat syochchakShurviGYaanadhaatunaa na rUpadhaatunaa dwitIyaadidhyaanopapannashchakShurviGYaanaM saMmukhIkurvaaNaH . syaadrUpadhaatunaa na chakShurviGYaanadhaatunaa aarUpyadhaatoshchyuto dwitIyaadipu dhyaanepUpapadyamaanaH . sahaapi syaat . umayenaasamanvaagataH samanvaagamaM pratilabhate aarUpyadhaatuchyutaH kaamadhaatau brahyaloke chotpadyamaanaH . nobhayena etaanaakaaraan sthaapayitvaa . yashchakShurviGYaanadhaatunaa samanvaagato rUpadhaatunaapi saH . yo vaa rUpadhaatunaa chakShurviGYaanadhaatunaapi saH pUrvapaadakaH . yastaavachchakShurviGYaanadhaatunaa samanvaagato rUpadhaatunaapi saH . syaadrUpadhaatunaa na chakShurviGYaanadhaatunaapi . dwitIyaadidhyaanopapannashchakShurviGYaanamasaMmukhIkurvaaNaH . yathaa cheya chakShurviGYaanarUpadhaatUnaaM pratilambhasamanvaagamachintaa tathaa shrotraviGYaanashabdadhaatvaadInaamapi pratilambhasamanvaagamachintaa kartavyaa shrotraviGYaanadhaatvoH syaatpRRithaglaabhaH sahaapi chetyaadi . . 28 . .

##[## dwaadashaadhyaatmikaa hitvaa rUpaadIn dharmasaMGYakaH .
sabhaa gastatsabhaago.api shepo yo na svakarmakRRit . . 39 . . ##]##

dwaadashaadhyaatmikaa

iti . ubhayaavadhaaraNam . avadhaaraNaadeva chaanye rUpaadayo baahyaa iti sidram . aatmani adhi adhyaatmam . adhi aatmaanamiti vaa adhyaatmam . adhyaatmamevaadhyaatmikaaH adhyaatmaM vaa bhavaa aadhyaatmikaaH . ahaMkaarasaMnishrayatvaachchittamaatmetyupacharyata iti . ahaMkaarasaMnishraya aatmetyaatmavaadinaH saMkalpayanti . chittaM naahaMkaaranishraya ityaatmaapyupacharyate . kathamityaaha aatmanaa hi sudaantena sudaantena svaga praapnoti paNDitaH

ityuktaM gaathaayaam . kathaM punargamyate chittamaatmashabdenochyata iti . tata aaha . chittasya chaanyatra damanamuktaM bhagavateti . anyatra gaathaayaamuktam

chittasya damanaM saadhu chittaM daantaM sukhaavaham

iti . tenaayamarthaH aatmani chittIkaarye aatmaanaM vaa chittamadhikRRitya ye dharmaaH pratyaasannabhaavaadaashrayabhaavena vartante ta aadhyaatmikaaH ye tu vipayabhaavena vartante te vaahyaa iti . kaH punaH pratyaasannabhaavaH yena viGYaanaM tadwikaaramanuvidhatte chakShuraadiShveva hi viGYaanaM lakShyate na rUpaadiShviti . tathaa hi chittamindriyasaMbaddhe sharIradeshe parichChidyate na viShayadesha iti . evaM tarhi ShaDviGYaanadhaatava iti vistaraH . iha pa~ncha taavadwiGYaanadhaatavo vartamaanaa eva gRRihyante indriyaviShayasamaanakaalatvaat . vartamaanaviShayaa hi pa~ncha viGYaanakaayaaH . manoviGYaanadhaaturapi vartamaana eveha vyavasthaapyate . yasmaanmanodhaaturasyaashrayo.anantaraatIto vyavasthaapyate atha bhedaadeva hi manodhaatumanoviGYaanadhaatvoH pRRithagvyavasthaanam tasmaatta aadhyaatmikaa na praapnuvanti . na hyete manodhaatutvamapraaptaa atItvamapraaptaaH chittasyaashrayobhavanti yadaa tadaa ta eva te bhavantIti lakShaNaM nItivartanta iti . kimanena vaakyena saadhitam . idamanena saadhitam . vartamaanaanaamapyepaamaashrayabhaavo bhaviShyatIti bhaviShyadaashrayabhaavenaadhyaatmikatvaM bhavatIti . yadi vaanaagatapratyutpannasyeti vistaraH . atIte.adhvani yanmanodhaatulakShaNaM tadanaagatapratyutpannayorapyadhvanorastyevetyabhipraayaH . na hi lakShaNasyaadhvasu vyabhichaaro.asti . na hi svabhaavaparityaago.astItyarthaH .

sabhaagaH

iti . dharmasaMGYakaH sabhaaga evetyavadhaaryate . yo hi viShayo yasya viGYaanasya niyata iti tadyathaa chakShurviGYaanasya rUpaM niyato vipayo yaavanmanoviGYaanasya dharmaaH yadi tatra tachchakShurviGYaanamutpannamutpattidhami vaa yaavadyadi tatra manoviGYaanamutpannamutpattidharmi vaa sa vipayaH sabhaaga ityuchyate . tasya cha svabhaavasahabhUnirmuktaa iti . svabhaavena sahabhUbhishcha nirmuktaaH svabhaavasahabhUnirmuktaaH . sarvadharmaastasya viGYaanasyaalambanaM na svabhaavaH svaatmani vRRittivirodhaat . na hi tadevaa~Ngulyagra tenaivaa~NgulyagreNa spRRishyate na saivaasidhaaraa tayaivaasidhaarayaa Chidyate . na sahabhuvaH saMprayuktaa viprayuktaa vaa atisaMnikRRiShTatvaat . na hyakShisthama~njanaM tena gRRihyate . sa punashchittakShaNo.anyasya chittakShaNasyaalambanamiti . ye pUrvasminkShaNe svabhaavasahabhuvo dharmaa naalambitaa abhUvaMste.apyaalambitaa iti dwayoH kShaNaoH sarvadharmaa alaambanaM bhavanti . tasmaaddharmadhaaturnityaM sabhaagaH . dharmadhaaturhi niyato manasa eva . tatsaabhaagaashcha sheShaaH . chashabdena sabhaagaashcheti shepaa eva sabhaagatatsabhaagaa ityavadhaaryate . nanu cha dharmadhaatureva sabhaaga evetyavadhaaraNe sheShaa na sabhaagaa iti sabhaagatatsabhaagaaH setsyanti . na setsyanti . yadyapi na sabhaagaa eva hi bhaveyuH tatsabhaagaa eveti tu saMbhaveyuH . tannivRRittyarthamidamaarabhyate sabhaagatatsabhaagaa eva sheShaaH . na tu sabhaagaa eva naapi tatsabhaagaa eveti .

yo na svakarmakRRit

sa tatsabhaaga iti saMbandhanIyam . tatsamaagaashchetyanantaroktatvaat . uktaM bhavati yaH svakarmakRRita sa sabhaaga iti . asvakarmakRRideva tatsabhaagastatsabhaaga eva chaasvakarmakRRidityavadhaaraNe.arthaapattyaa svakarmakRRitsabhaaga iti . rUpaaNyapashyaditi . adaakShIditi vaktavyam . evaM hyadyatanaatItaM hyastanaatItaM cha parigRRihItaM bhavati . anyathaa hyavyaapi lakShaNaM syaat . athaivameva paaThaH . udaaharaNamaatraM taddaShTavyam . adyatanaatItamapi vaktavyam . evaM yaavanmanaH svena vipayakaaritreNa vaktavyamiti svena vipayapurUShakaareNa vaktavyam . kathamiti yena shrotreNa shabdaanashRRiNochChRRiNoti shroShyati vaa taduchyate sabhaagaM shrotramiti sarvam . viGYaanasamaayuktamasamaayuktaM cheti viGYaanasaMbaddhamasaMbaddhaM chetyarthaH . yadekasya chakShuH sabhaagaM tatsarvepaam . kim . sabhaagamiti vartate . evaM tatsabhaagamapIti . yadekasya chakShustatsabhaagaM tatsarveShaaM tatsabhaagamityarthaH . praaptagrahaNaaditi . gandhaadayo ye devadattena ghraaNaadIndriyapraaptaa gRRihyante na te yaGYadattena gRRihyante svaghraaNaadikapraviShTatvaat ityasaadhaaraNatvaadeShaaM chakShuraadivadatidesho nyaayyaH . ya ekasya gandhaH sabhaagaH sa sarvepaam evaM tatsabhaago.aoIti vaktavyam . na tu vaktavyam . yathaa rUpamevaM gandhaadaya iti . asti hyepa saMbhavaH . ya eva gandhaadaya ekasya ghraaNaadiviGYaanamutpaadayeyusta evaanyeShaamapIti . yadi te devadattaghraaNaadIndriyapraaptaa bhaveyurdevadattasya viGYaanamutpaadayeyuH . atha yaGYadattaghraaNaadIndriyapraaptaa yaGYadattasya viGYaanamutpaadayeyurityarthaH . athavaa ta evaanyeShaamapIti tatraantargatasUkShmakimiprabhRRitInaamapi viGYaanamutpaadayeyuH na tasyaiva devadattasya yasya ghraaNaadIndriyapraaptaaste gandhaadaya iti . indriyaviShayaviGYaanaanaamanyonyabhajanamiti . aashrayaviShayaashrathibhaavenaanyonyaabhimukhena pravRRittiH . tathaa hIndriyadhaatavo viGYaanadhaatUnaashrayabhaavena yathaayogaM bhajante sevanta ityarthaH viShayadhaatuShcha vipayibhaavena . tathaa viShayadhaatavaH svendriyadhaatU viShayabhaavena bhajante . viGYaanadhaatUstu viSHayabhaavenaalamvanabhaavena vaa bhajante . tathaa viGYaanadhaatavaH svendriyadhaatUnaamaashrayibhaavena bhajante viShayadhaatUMshcha viShayibhaavenaalambakabhaavena vaa bhajante . ityanyonyabhajanaM bhaagaH . bhaave gha~n . kaaritrabhajanaM vaa bhaagaH . kaaritraM chakShuraadInaaM darshanaadi viGYaanadhaatUnaaM viGYaatRR
utvam viShayadhaatUnaaM tadwiShayaalambanabhaavaH . tasya kaaritrasya bhajanaM karitrabhajanam . sa eShaamastItyarthaH pradarshanamaatrametat . vigrahastvevaM kartavyaH . saha bhaagena vartante sabhaagaa iti . samaano vaa bhaaga eShaaM ta ime sabhaagaaH . samaanaarthasya sahashabdasya sa bhaava aadiShTaH . soarshasamaanakaaryatvaadwaa . kim sabhaagaa iti prakRRitam . atra karmaNi gha~n bhajyata iti bhaagaH . vigrahastu pUrvavat sparshashchaitasika eShaamindriyaviShayaviGYaanaanaaM samaanaM kaaryam . chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate chakShurviGYaanam . trayaaNaaM saMnipaataH sparsha ityaadivachanaat . ye punarasabhaagaa  iti vistaraH . ye punaranye chakShuraadaya itthamasabhaagaasteShaaM sabhaagaanaamuktalakShaNaanaaM sabhaagaaH sadRRishaaste tatsabhaagaaH . teShaaM tairvaa sabhaagaaste tatsabhaagaaH . tukyaartho hyatra sabhaagashabdo gRRihyate . . 39 . .

##[## dasha bhaavanayaa heyaaH pa~ncha chaantyastrayastridhaa .
na dRRiShTiheyamakliShTa na rUpaM naapyapaShThajam . . 40 . . ##]##

darshanaheyaa iti . darshanaM prathamataH satyadarshanam anaasravaM pa~nchadashachittakShaNasaMgRRihItam . bhaavanaa tadeva punaH punardarshanam . laukikaM vaa samaahitaM GYaanaM bhaavanaa  .

dasha bhaavanayaa heyaaH pa~nchacha

iti . rUpiNo dhaatavo dasha pa~ncha cha tadwiGYaanadhaatava iti . te bhaavanaaheyaa evetyavadhaaryante . triprakaaraa iti . darshanaheyaa bhaavanaaheyaa aheyaashchetyarthaH . eta eva trighaa . aShTaashItyanushayaastatsahabhuva iti dhaatuprakaaraakaarabhinnaaH satkaayadRRiShdyaadayo.anushayaaH . tatsahabhuvo viGYaanavedanaadayaH saMprayuktaaH asaMprayuktaani cha tallakShaNaanulakShaNaani tatpraaptayashcha saanucharaa iti . tachChabdenaanushaayaadayaH saMbadhyante teShaamanushayaanaaM tatsahabhuvaaM cha praaptayastatpraaptayo yadyapyanushayasahabhuvo bhavanti na tu sarvaaH . kashchiddhi praaptayo.anushayaadisahabhuvo bhavanti yaaH sahajaaH . kashchittu pUrva pashchaachcha tebhyo bhavanti . ataH pRRithak praaptigrahaNam . saanucharaa iti grahaNenaanupraaptayastallakShaNaani cha saMgRRihyante . sheShaaH saasravaa bhaavanaaheyaa iti . eta eva trayo.antyaa dhaatavo ye sheShaa darshanaheyebhyo.anye saasravaaste bhaavanaaheyaaH . ke punaste . dashaanushayaastatsahabhuvastatpraaptayashcha saanucharaaH kushalasaasravaaH anivRRitaavyaakRRitaashcha saMskaaraaH aviGYaptirUpaM cha saasravaM saanucharam . anaasravaa aheyaa iti . maargasatyaasaMskRRitasvabhaavaaH . nanu chaayadapIti vistaraH . pRRithagjanatvamanivRRitaavyaakRRitasaMskaarasvabhaavatvaadbhaavanaaheyamadhyagamat . apaayasaMvartanIyaM cha kaayavaakkarma rUpasvabhaavatvaad bhaavanaaheyamuktamiti . atashchodayanti vaatsIputrIyaaH aaryamaargavirodhitvaaditi pRRithagjanatvamaaryamaargotpaade na bhavati . niyate chaapaayike karmaNi satyaaryamaargo notpadyate . aaryamaargotpaade cha satyaapaayikaM karma notpadyate . tasmaat satkaayadRRiShTyaadivattadubhayaM darshanaheyamiti varNayanti . tatpratiShedhaarthamuktamapyetadabhisaMkShepeNa . sukhapratipattyartha punarUchyate

na dRRiShTiheyamakliShTaM na rUpaM naapyaShaShThajam .

dRRiShTirdarshanam . akliShTamanivRRitaavyaakRRitaM kushalaM vaa na darshanaheyam . rUpaM tu kliShTamapi na darshanaheyam . aShaShThajaM pa~nchendriyajaM pa~nchaviGYaanam tadarUpaM kliShTamapi sanna darshanaheyam . ato.anyattu darshanaheyaM saMbhavati yathoktam . akliShTaavyaakRRitaM cha pRRIthagjanatvam samuchChinnakushalamUlavItaraagaaNaamapi tatsamanvaagamaaditi . samuchChinnakushalamUlaaH kushalairdharmairasamanvaagataa iShTaaH . pRRithagjanatvena tu samanvaagataaH . yasmaatte pRRithagjanaa iShyante tasmaanna kushalaM pRRithagjanatvam . kliShTamapi tanna bhavati vItaraagaaNaamapi tena samanvaagamaat kliShTasya hi vastunaH svabhaavaprahaaNamiShyate . praaptichChedaH prahaaNamityarthaH . tadyadi pRRithagjanatvaM kliShTaM syaat laukikavItaraagaaNaaM tasya praaptichCheda iti tenaasamanvaagamaH syaat . iShyate cha teShaaM tena samanvaagamaH . tathaa hi te laukikavItaraagaaH pRRithagjanaa eveShyante . akliShTaabyaakRRitatvaikatve.adoShaH . ChandaraagaprahaaNaM hyakliShTasyeShyate tadaalambanakleshapraaptichCheda ityarthaH . na tu tadaatmIyapraaptichCheda iShyate . tathaa hyuktaM bhagavataa . yo bhikShavo rUpe ChandaraagastaM prajahIta evaM vastadrUpaM prahINaM bhavatIti vistaraH . tasmaada kliShTaavyaakRRitaM pRRithagjanatvaM teShaaM prahINamapi chakShuraadivatsamudaacharati atastena samanvaagamo bhavati . kiM punaH kaaraNam akliShTaavyaakRRitatvaatpRRithagjanatvaM na darshanaprahaatavyam rUpatvaachcha kaayavaakkarma ityaaha satyeShvavipratipatteH . akleshaduShTatvaat pRRithagjanatatvaM na duHkhadiShu satyeShu vipratipadyate . na viparItarUpeNa pravartata ityarthaH . anaalambakatvaachcha kaayavaakkrmaapyanaalambakatvaadeva na vipratipadyate . tasmaattadubhayaM na darshanaheyam . ayaM cha satyeShvavipratipatteriti heturaShaShThaje.apyanuvartayitavyaH . duHkhe dharmaGYaanakShaantau pRRithagjanatvaprasa~Ngaachcheti ayamupachaya hetuH pRRithagjanatvasyaiva darshanaheyatvanivRRittyarthamuchyate kaayavaakkarmaNo.anabhisaMbandhaat . duHkhe dharmaGYaanakShaantau pRRithagjanatvapraaptishChidyate na tu Chinnaatatpraheyakleshapraaptivat .

nirUdhyamaano maargastu prajahaati tadaavRRitim

iti vachanaat . duHkhe dharmaGYaane tu tatpraaptishChinnaa . tena tatpraaptisadbhaavaad duHkhe dharmaGYaanakShaantyavasthaayaaM sa pudgalaH pRRithagjanaH syaat . na chaasau tasyaamavasthaayaaM pRRithagjana iti shakyate vyavasthaapayitum adhigataaryamaargatvaat . tathaa hi pRRithagjanatvaM katamat . aaryadharmaaNaamalaabha iti pRRithagjanatvalakShaNam . sa chaaryadharmaaNaaM laabhenaalaabho vyaavartyate . tasmaadaarya evaasaaviti . idaM taavadbhavanto vaibhaaShikaaH praShTavyaaH tatpRRithagjanatvaM kiM bhaavanaamaargapratilambhaadeva prahIyate . netyuchyate . tatpRRithagjanatvaM nabhaumikam kaamaavacharaM yaavadbhaavaagrikam . tachchaakliShTam . tena pratibhUminavamakleshaprakaaraprahaaNaavasthaayaaM prahIyate . sarva hyakliShTa saasravaM navama eva vimuktimaarge prahIyate . yadyevamavItaraagaavasthaayaamaargaH pRRithagjanaH syaat . na pRRithagjanatvasya vihInatvaat . duHkhe dharmaGYaanakShaanteH prabhRRiti hi tadwihInameva na tu prahINam . kaH punarvihaanaprahaaNayorvisheSha iti . vihaanaM praaptiChede vyavasthaapitam prahaanaM tu pratipakShalaabhe vyavasthaapitam . tasmaatpraaptichChedaattena pRRithagjanatvenaasamanvaagamaattasyaamavasthaayaamaarga eva bhavati na pRRithagjana ityadoSha eShaH . . 40 . .

##[## chakShushcha dharmadhaatoshcha pradesho dRRiShTirapTadhaa  .
pa~nchaviGYaanasahajaa dhIrna dRRiShTiratIraNaat . . 41 . . ##]##

chakShushcha dharmadhaatoshcha pradesho dRRiShTiH

iti . chakShureva dharmadhaatupradesha eva cha dRRiShTirityavadhaaryate . satkaaya dRRiShTyaadiketi satkaayadRRiShTiranugraaha dRRiShTirmithyaadRRiShTirdRRiShTiparaamarshaH shIlavrataparaamarshashcheti . shaikShasyaanaasraveti praGYetyadhikRRitam . ashaikShasyaashaikShIti . ashaikShasyaanaasravaa praGYaa.ashaikShI . kShayaanutpaadaGYaanavarjyeti vaktavyam . vakShyati hi

kShyaanutpaadadhIrna dRRik

iti . sameghaamegheti vistareNa yaavat kliShTaakliShTalaukikIshaikShyashaikShIbhirdRRiShThibhirdharmadarshanamiti . loke bhavaa laukikI . kliShTaa chaakliShTaa cha kliShTaakliShTaa . kliShTaakliShTaa chaasau laukikI cha kliShTaakliShTalaukikI . kliShTaakliShTalaukikI cha shaikShI chaashaikShI cha kliShTaakliShTalaukikIshaikShyashaikShyaH taabhirdharmadarshanam . kIdRRishamityaaha sameghameghaaraatriMdivarUpadarshanavaditi . yathaa samedhaayaaM raatrau rUpadarshanam evaM kliShTayaa laukikyaa satkaayadRRiShTyaadikayaa dRRiShTyaa dharmadarshanam . avyaktaramityarthaH . yathaa tasyaameva raatraavameghaayaaM rUpadarshanam evamakliShTayaa laukikyaa dRRiShTyaa dharmadarshanam . avyaktamityarthaH . yathaa sameghe divase rUpadarshanam evaM shaikShyaa dRRiShTyaa dharmadrshanam . vyaktaM na tvatyartham . yathaa punarameghe divase rUpadarshanam evamashaikShyaa dRRiShTyaa dharmadarshanam . atyartha vyaktamityarthaH . ityasaMtIraNaat . saMtIraNaM punarviShayopanidhyaanapUrvakaM nishchayaakarShaNam . ata eva chaanyaapIti vistaraH . ata evaasaMtIraNaadanyaapi maanasI kliShTaa raagaadisaMprayuktaa akliShTaa vaa kShayaanutpaada GYaanaanivRRitaavyaakRRitaa praGYaa na dRRiShThiH . rUpaalochanaarthaneti . chakShurna saMtIrakatvena dRRiShTiH . kiM tarhi rUpaalochanaarthena . praGYaa tu saMtIrakatveneti darshitaM bhavati . . 41 . .

##[## chakShuH pashyati rUpaaNi sabhaagaM na tadaashritam .
viGYaanaM dRRishyate rUpaM na kilaantaritaM yataH . . 42 . . ##]##

anyaviGYaanasama~Ngina iti anyaviGYaanasaMmukhIbhaavinaH pudgalasyaanya viGYaanavyaasaktasyetyarthaH . pashyechchakShurindriyam viShayaadisaaMnidhyaat . yasya tu chakShurviGYaanaM pashyatIti pakShaH tasya tadwiGYaanaasaMbhavaadadoShaH . tadeva chakShuraashritaM viGYaanaM pashyatotyastIti darshanasya tadbhaave bhaavaattadabhaave chaabhaavaat .

dRRishyate rUpaM na kilaantaritaM yataH

iti . kilashabdaH paramatau . tasyaapratighatvaaditi . viGYaanamamUrta kuDyaadInyatikramyaapi pashyet . viGYaanavaadyaaha naiva hyaavRRite chakShurviGYaanamutpadyata iti . anaabhaasagatatvaadwipasyetyabhipraayaH . kiM khalu notpadyata iti . apratighatvaatkuDyaadIni vyatibhidya kuDyaadyavyavahita iva viShaye viGYaanamutpatsyata iti bhaavaH . yasya tviti . yasya mama vaibhaaShikasya pakShaH chakShuH pashyatIti tasya mama chakShupaH sapratighatvaad vyavahite kuDyaadibhirvRRittyabhaavaH tasya chakShupa aalochanavRRittyabhaavaH . viGYaanaM tahi vaibhaaShikasya vyavahite.api praapnotIti chodyamantarnItamaasha~Nkaya sa eva vaibhaaShikaH punaraaha viGYaanasyaapyanutpattiriti . yathaiva chakShuSho vyavahite vRRittyabhaavo yujyate viGYaanasyaapyanutpattirviGYaanavRRittyabhaavaH aashrayeNa sahaikaviShayapravRRittatvaadyujyate . ya eva hi chakShuvo vyavahito.artho viShayaH syaatsa eva viGYaanasyeti yuktaa viGYaanasyaapyanutpattiH . tavatu viGYaanavaadino.apratighatvaadwiGYaanasya vyavahite viGYaanamutpadyeta na tUtpadyate . tasmaachchakShuH pashyati na viGYaanamiti siddham . evaM viGYaanavaadini pratiShiddhe tatpakShamaachaaryo gRRihItvaaha kiM nu va chakShuH praaptaviShayamiti vistaraH . yathaa kaayendriyaM praaptaviShayaM kuDyaadivyavahitaM viShayaM na gRRihNaati kuDyaadipratighaataat tataH prareNa pravartitumalabhamaanatvaat kimevaM chakShuH praaptaviShayaM kuDyaadipratighaatena pratihataM sat tataH pareNa gantumlabhamaanaM taM kuDyaadivyavahitaM viShayaM na gRRihNaatIti . naitadyujyate . tasmaatsapratighatvaadaavRRitaM chakShurna pashyediti na vaktavyam . kaachaabhrapaTalasfaTikaambubhishchaantaritaM kathaM dRRishyata iti . kaachenaabhrapaTalena sfaTikenaambunaa chaantaritaM vyavahitaM rUpaM kathaM dRRishyate . sapratighatvaaddhi kuDyaadivyavahitavatkaachaadivyavahitaM chakShurna pashyet tachcha pashyatIti siddhaantaH . yatraalokasyaapratibandha iti . aaloke hi sati viShaya aabhaasagato bhavatIti viGYaanotpattisaMbhavaH . eaM hi viGYaanakaaraNaM paTHyate chakShurindriyamanupahataM bhavati viShaya aabhaasagato bhavati tajjashcha manaskaaraH pratyupasthito bhavatIti . ata aavRRite rUpe kaachaadibhistatrotpadyata eva chakShurviGYaanam . yatra tu pratibando.akaachaadisvabhaavaiH kuDyaadibhistamasvadbhiH tatraavRRite notpadyate . kim . chakShurviGYaanamiti . anutpannatvaadaavRRitaM nekShyata iti . yattvayaa kiM khalu notpadyata ityanutpattau kaaraNaM pRRiShTamidaM tatkaaraNamiti vrUmaH . yattarhi sUtra uktamiti vistaraH . chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTvaa na nimittagraahI bhavati naanuvya~njanagraahIti vistaraH . yasmaachchakShuH pashyati tasmaatpudgalashchakShuyaa pashyatItyabhipraayaH . aachaaryaH praaha tenaashrayeNe tyayamatraabhisandhiH . chakShuraashrityetyevaatraabhisaMdhiH . chakShuShaa aashrayeNa viGYaanena dRRiShTetyarthaH . kathaM GYaayata ityaaha yathaa manasaa dharmaanviGYaayeti . manasaa aashrayeNa viGYaanena viGYaayeti bhavati . na hyanantaraatItaM mano dharmaan vijaataati . vartamaanavasthaayaaM hi viGYaanaM kaaritraM karoti . aashritakarma vaa aashrayasyocharyata iti . aashritasya viGYaanasya karma darshanamaashrayasya chakShuSha upacharyate . viGYaane pashyati sati chakShuH pashyatItyupachaaraH . yathaa ma~nchaaH kroshantIti . yathaa ma~nchastheShu purUSheShu kroshatsu ma~nchaa kroshantItyupachaarastadwat . yathaa cha sUtra uktamiti vistaraH . vaibhaaShikaaNaamapyayaM pakShaH . na chakShurvijaanaati kiM tarhi viGYaanaM viGYaanaatIti . atha choktam chakShurviGYeyaani rUpaaNi kaantaanIti . tatraashritakarma aashrayasyopacharyata ityavashyaM pratipattavyam . dwaaraM yaavadeva rUpaaNaaM darshanaayeti . dwaaramiva dwaaram heturaashraya ityabhipraayaH . anenaagamena tenaashrayeNeti yo.artha uktastameva samarthayati . tena chakShuShaa dwaareNa viGYaanaM pashyatIti . darshane tatra dwaaraakhyeti chakShurbraahyaNa dwaaraM darshanaM yaavadeva rUpaaNaaM darshanaayetyatraH . na hyetadyujyate darshanaM rUpaaNaaM darshanaayeti . atraavaachakatvaannaitadyujyata ityabhipraayaH . yadi darshanaM karaNaM dRRishyate.aneneti darshanamiti kartari vaa lyuT pashyatIti darshanamiti . darshanaayeti vaa bhaavasaadhanam dRRiShTirdarshanaM tasmai darshanaayeti kathametanna yujyate . yasmaachchakShurvyatiriktaM darshanaM naasti . aalochanamiti chet na viGYaanaavyatiriktatvaat . viGYaanameva hyaalochanam . naato.antyatpashyaamaH . yadi tu chakShurdwaaraM vivaraM rUpaaNaaM darshanaaya viGYaanaayetyartho gRRihyeta tadyujyate . tadyathaa kaachitpraGYaa pashyatyapyuchyata iti pashyatItyapyuchyata iti itishabdo.atraadhyaahaaryaH anenopanyaasena darshanaviGYaanayoranarthaantarabhaava iti darshayati . kaa punarasau yaa praGYaivamuchyate . yaa darshanaatmikoktaa

tadanyobhayathaaryaa dhIH

iti . tasyaivaM jaanata evaM pashyata iti sUtre vachanaat . kiMchiditi vachanaanna sarvaM viGYaanaM pashyatItyuktaM bhavati . chakShurviGYaanaM hi pashyatItyuchyate na tu shrotraadiviGYaanamiti . kaanyaa dRRishikriyeti yasyopalambhakatvaM tasya darsanaM yujyata ityabhipraayaH . tadetadachodyamiti vistaraH . yadi viGYaanaM vijaanaati kartRRibhUtasya kaanyaa viGYaanakriyeti vaktavyamiti tulyaM chodyamaapadyate . na cha tatra kartRRikriyaabhedaH . na karturviGYaanasya kriyaayaashcha viGYaanalakShaNaayaa bhedo.anyatvamasti . bhavati cha kartRRikriyaasaMbandhavyapadeshaH viGYaanaM vijaanaatIti . tadwadihaapi bhavet chakShuH pashyatItyachodyametat . chakShurviGYaanaM darshanamityapare tasyaashrayabhaavaachchakShuH pashyatItyuchyate . yathaa naadasyaashrayabhaavad ghaNTaa nadatItyuchyate . viGYaanaM tarhi kasyaashrayabhaavaadrUpaM vijaanaatItyaaha viGYaanasyaashrayabhaavaaditi chakShurviGYaanasyaashrayabhaavaadityarthaH . tadwiGYaanaM darshanamiti rUdaM loka iti . darshanamiti loke rUdaM na tu viGYaanamiti rUdam . kathaM gamyata ityaaha tathaa hi tasminnutpanne rUpaM dRRiShTamityuchyate na viGYaatamiti . vibhaapaayaamapyuchyata iti sa evaartho.abhidhIyata ityabhipraayaH . chakShuHsaMpraapta chakShuraabhaasagatam . viGYaanaM tu saaMnidhyamaatreNeti naashrayabhaavayogeneti darshayati . yathaa sUryo divasakara iti . yathaa saaMnidhyamaatreNa sUryo divasaM karotItyuchyate tathaa viGYaanaM vijaanaatItyuchyate . kasmaat . loke tathaa siddhatvaat . nirvyaapaaraM hIdamiti vistaraH . nirvyaapaaramiti nirIham . anena hi karturarthaantarabhUtaaM kriyaaM pratiShedhati . dharmamaatramiti svatantrasya kartuH pratiShedhaM karoti . hetufalamaatraM cheti . asatyapi kartari hetufalayoH kaaryakaaraNamarthatvaM darshayati . tatra Chandata upachaaraaH kriyante yadi vastu vyavahaaraa~Ngam teneha vyavahaaraarthasaMsiddhyarthamasadapi sadrUpeNa parikalpya kartRRikriyaadivyavasthaanaM kriyate chakShuH pashyati viGYaanaM vijaanaatItyevamaadi . naatraabhiniveShTavyam bhaavo bhavitrapekSho.anya ityaadi . janapadanirUktiM naabhinivisheteti . janapadastatra niyataa nishchitaa choktirjanapadanirUktiH taaM naabhinivisheta kasmaat atreyaM nirUktiriti . na vaa sarvaamevaarthavatIM nirUkti kalpayet . saMGYaaM cha lokasya naabhidhaavediti . aatmaa jIva ityevamaadikaaM saMGYaa lokasya naadhyaaropayet . abhUtasamaaropeNa astyaatmaa sharIraadivyatirikta iti naatIva gachChedityarthaH . athavaa saGYaaM cha lokasya naabhidhaavennaatisaret . arthaabhaavaat saMGYaapi naastIti na kalpayedityarthaH . atisaraNamatikramaNamityeko.arthaH . . 42 . .

##[## ubhaabhyaamapi chakShurbhyaa pashyati vyaktadarshanaat .
chakShuHshrotramano.apraaptaviShayaM trayamanyathaa . . 3 . . ##]##

ubhaabhyaamapi

iti . apishabdaadekenaapi naatra niyamaH . dwayorvivRRitayoH parishuddhataraM darshanamityuktaM bhavati naikataraanyathIbhaavaaditi unmIlitaardhani mIlitayorakShNorekatarasyaanyathIbhaavaat . dwayorekataradyadyanyathIbhavati yadi yadunmIlitaM tadardhanimIlitaM kriyeta sarvanimIlitaM vaa yachchaardhanimIlitaM yadi tatsarvanimIlitaM kriyeta sarvonmIlitaM vaa tadaa dwichandradarshanaM na bhavati . ato.avagamyate dwayorapi chakShuShoratra viGYaanotpattau vyaapaaro.astIti . deshaapratiShThitatvaad rUpavaditi . viparItadRRiShTaantaH . yathaa rUpasya deshapratiShThitatvaadaashrayavichChedaadwichChedo bhavati naivaM viGYaanasya . na hi viGYaanaM deshapratiShThitam kiM tarhi deshaapratiShThitamamUrtatvaat . deshaapratiShThitatvaachcha naashrayavichChedaadwichChedo bhavati .

tathaahi dUraadrUpaM pashyatIti . yatra rUpaM dRRishyate na tatra tadgaahakaM chakShurindriyamasti tatra pramaaNaanupalabhyamaanatvaat tatraavidyamaanadevadattaadivat . yathaa chakShurevaM shrotramapi vaktavyam . itara aaha svaviShayadeshapraapi chakShuH shrotram indriyatvaat ghraaNendriyadivat . anenaanumaanena tatra pramaaNaanupalabhyamaanatva hetumasiddhaM darshayati . aachaarya aaha sati cha praaptaviShayatva iti vistaraH . yadi praaptaviShayaM chakShuH shrotraM kalpyeta divyaM chakShuHshrotramiha manuShyeShu dhyaayinaaM nopajaayeta . yadi hi chakShuH shrotramativiprakRRiShTadeshasthaM vyavahitaM cha kuDyaadibhiryathaayogaM rUpaM shabdaM gRRihaNIyaadevamasya divyatvaM saMbhavet tachcha praaptaviShayatve na syaat . ghraaNaadivat ., yathaa ghraaNajihvakaayaaH praaptaviShayatvaaddivyaa dhyaayinaaM nopajaayeran tadwat . anena svaviShayadeshapraapitvapakShasya dharmivisyayaapakShaalatvaM darshayati . saMbhavaddivyatve hi chakShuH shrotre dharmI asaMbhavaddivyatvabhaavo visheShaviparyayaH sa praapnotIti doShaH . anena doSheNaananumaanatvaat tatpramaaNaanupalabhyamaanatvaM siddhaM vyavasthaapayati . tasmaadapraaptaviShayaM chakShuHshrotram . yadyapraaptaviShayaM chakShuriti vistaraH . aasannenaatidUrasthena tiraskRRitena vaa tulyaa tadapraaptiriti tatra darshanaM prasa~njayati . kimidaM parasya saadhanamuta dUShaNamiti . yadi taavadevaM saadhanam atidUraM tiraskRRitaM tiraskRRitaM chakShuHshrotreNa gRRihyate apraaptatvaat aasannaviShayavaditi . tadasaadhanam hetoH svayamanishchitatvaat pUrvaabhyupagamavirodhaadwaa . atha dUShaNam sarvaapraaptagraahakatvaM chakShuHshrotralakShaNasya dharmiNaH prasajyate . tadadUShaNam anumaanabaadhanaat . kathamityaaha kathaM taavadayaskaanto na sarvamapraaptamayaH karShatIti . prashnamukhenaayaskaantanidarshanamupanyasya sarvaapraaptaagraahakatvaM chakShuH shrotrasya saadhayati na sarvaapraapyagraahakaM chakShuHshrotram sarvaapraaptagrahaNashaktihInatvaat ayaskaantavat . ayaskaanto hyapraaptamayo gRRihNaati karShatItyarthaH na cha sarvamapraapta gRRihNaati tadwachchakShuHshrotram . praaptaviShayatve.api chaitatsamaanamiti . naatidUratiraskRRito viShayashchakShuHshrotreNa gRRihyate grahaNaayogyatvaat . saMpraaptaa~njanashalaakaavat . athavaa na sarvasvagraahyagraahi chakShuHshrotram indriyasvabhaavyaat ghraaNendriyaadivat . ghraaNadInaaM hi praapto viShayo na tu sarvaH sahabhUgandhaadyagrahaNaat . ghraaNaadisahabhUni hi gandharasaspraShTavyaani ghraaNaadibhirna gRRihyante shaktihIndriyaaNaamIdRRishIti . manastvarUpitvaaditi . praaptatvaM mUrtaanaameva vyavasthaapyeta naamUrtaanaamiti mano.apraaptaviShayamiti na vichaaraH kriyate .

trayamanyathaa

iti . praaptaviShayameva trayamiti iShTaavadhaaraNaarthamaarambhaH . anyathaa hi praaptaapraaptaviShayamityapi saMbhaavyeta . nirUchChaasasya gandhaagrahaNaaditi . yaduchChaasena saardha sUkShmaM bhUtachatuShkaM ghraaNamaagataM tasya gandho ghraaNena ghraayate . vaayau gandhaantaramutpannamityapare . mishrIbhaveyurekadeshIbhaveyuH . athaikadeshena . kim . sgRRisheyuriti vartate . kathaM shabdaabhiniShpattiriti . yadi na spRRishanti anabhighaate shabdaabhiniShpattirna praapnotItyabhipraayaH . ata eveti kaashmIraaH . yadi hi spRRisheyurhasto haste.abhyaahataH sajjata jatunIva jatvantaram . kathaM chitaM pratyaahataM na vishIryata iti . anyonyamaspRRishataaM paramaaNUnaaM saMghaataH pratyaahataH paaNyaadibhiH katha na vishIryate . tadevaiShaaM nirantaratvaM yanmadhye naasti kiMchiditi aalokaadi mavye naastIti nirantaratvameShaaM vyavasthaapyate . tadeva cha praaptatvam naanyatheti . api khalviti api chetyarthaH . saMghaataaH saavayavatvaatspRRishantItyadoShaH yo.asau doSha ukto yadi sarvaatmanaa spRRisheyurmishrIbhaveyurdravyaaNi athaikadeshena saavayavaaH prasajyeranniti . kaaraNaM pratIti . yasya yaadRRishaM kaaraNaM tasya tatkaaraNaM spRRiShTamaspRRiShTaM vaa prati . aaha kadaachiditi vistaraH . spRRiShThahetukamiti spRRiShTamanyonyaM heturasya spRRiShTahetukam . evamaspRRiShTahetukam . yadaa vishIryata iti . tadyathaa shuShkaa mRRichchUrNaakriyamaaNaa . yadaa chayaM gachChatIti . tadyathaa himam taddhi pUrva sUkShmaM pashchaanmahadbhavati . chayavataaM chaya iti tadyatha . mRRitpiNDadwayasaMnipaate . uttarakShaNaavasthaanaM syaaditi utpadya spRRiShTiyogaat . nirantare tu spRRishTasaMGYeti bhadantaH bhadantamataM chaiShTavyamiti . vaibhaaShikamataM kasmaannaiShTavyam . nanu vaibhaaShikairapyevamuktam tadevaiShaaM nirantaratvaM yanmadhye naasti kiMchiditi . astyevam . saavakaashaM tu tadwachanam . yanmadhye naasti kiMchiditi bruvaaNaa vaibhaaShikaa madhya aalokaadi nechChanti anyaparamaaNupraveshaanavakaashaM tu na bruvate . anyathaa hi saantaraaNaaM paramaaNUnaaM shUnyeShvantarepu gatiH kena pratibadhyeta gatimata iti vaakyasheShaH . ayaM chaaparo dopaH na cha paramaaNubhyo.anye saMghaataaH yathaa vaibhaaShikaaH kalpayanti . ta eva te saMghaataaH paramaaNavaH spRRishyante yathaa rUpyanta iti . saMghaataa eva naika ityarthaH . yadi cha paramaaNoriti vistaraH . paramaaNvapariniShpattiM vaktu kaama aachaaryo vichaarayati . yadi paramaaNorekasya pUrvaadidigbhaagabhedaH kalpyeta spRRiShTasyaanyonyamaspRRiShTasya vaa saavayavatvaprasa~NgaH . na chet . kim . digbhaagabheda iti vartate . spRRiShTasyaapyaprasa~NgaH . kasya . saavayavatvasya . atra saadhanam . na niravayavaH paramaaNu digbhaagabhedavattvaat maaSharaashivaditi . tadetaddigbhaagabhedavattvaM nechChanti vaibhaaShikaaH digbhaagabhedo hi saMghaatarUpaaNaameva kalpyate . evaM cha varNayanti dharmataiveyaM yatsapratighaanaaM bhinnadeshatvam teShaaM nairantaryeNaavasthaanaadabhinnadeshatvaM maa bhUditi saantaraaNaamapi sapratighatvena gatiH pratibadhyata iti . . 43 . .

##[## tribhirghaaNaadibhirUtulyaviShayagrahaNaM matam .
charamasyaashrayo.atItaH pa~nchaanaaM sahajashcha taiH . . 4 . . ##]##

aashuvRRittyaa cha parvataadInaamalaatachakraadivaditi . aatmaparimaaNaatulyasyaivaarthasya grahaNa iShyamaaNe kathaM parvataadInaaM mahataaM sakRRidiva grahaNaM lakShyate na krameNetyaasha~Nkaya yuktiM tathaa grahaNe kathayati . aashuvRRittyaa chetyaadi . yathaalaatachakraadigrahaNaM krameNa vartamaanaM sakRRidiva lakShyate tathaa parvatanadIshabdaadigrahaNamashuvRRittyaa bhavatIti . aahosvittulyaatulyasyeti . draakShaafalaadiarshane tulyasya vaalaagraparvataadidarshane.atulyasyetyabhipraayaH . unmiShitamaatreNeti na kramadarshananyaayena . evaM shrotreNeti vistaraH . kadaachidalpIyaaMsaH yadaa mashakashabdaM shRRiNoti . kadaachitsamaaH yadaa shrotraparamaaNusamapramaaNaM kasyachichChabdaM shRRiNoti . kadaachidbhUyaaMsaH yadaa meghashabdaM shRRiNoti . ajaajIpuShpavadavasthitaaH kaalajIrakapuShpavadavasthitaaH . ekatalaavasthitaa ityarthaH . bhUrjaabhyantaraavasthitaa iti . karNaabhyantare yadbhUrjapatravarNaakaaraM tarbhUrjamiveti bhUrjam tadabhyantare.avasthitaaH shrotrendriyaparamaaNavaH . ghaaTaabhyantare ghaaTaa naasaapuTI . maalaavadavasthitaanIti . maNDalena samapa~NktayaavasthitaanIti . vaalaagramaatraM kileti . aagamasUchanaarthaH kilashabdaH asfuTamavyaaptam . sa kileti . karmasaamarthyaadevaavisharaNaM syaaditi kilashabdena arUchi sUchayati . saMchitaashrayaalambanatvaaditi saMchitaa shrayatvaatsaMchitaalamvanatvaachcha .

charamasyaashrayo.atItaH

ityatIta evetyavadhaaraNam . ata evochyata iti . yasmaat pa~ncha viGYaanakaayaa indriyadwayaashrayaaH chakShuraadIndriyaashrayaa mana indriyaashrayaashcha tasmaachchatuShkoTika utiShThate . prathamaa koTishchakShuriti . chakShurviGYaanasya chakShuraashrayabhaavena na samanantarapratyayabhaavena . na hi chakShushchittachaittasvabhaavam .

chittachaittaa acharamaa utpannaaH samanantaraH

iti cha samanantarapratyayalakShaNam . dwitIyaa koTiH samanantaraatItashchaitasiko dharmadhaatuH . tasya samanantarabhaavena naashrayabhaavena . paDeva hyaashrayaa viGYaanasyeShyante chakShuraadayo manaHparyantaa naanye . tRRitIyaa samanantaraatIta manaH . ubhayalakShaNayuktatvaat . chaturtho uktanirmuktaa dharmaaH . koTitrayamuktaa viprayuktaa asaMskRRitaadayaH . evaM yaavatkaayaviGYaanasya svamindriyaM vaktavyamiti . yaH shrotraviGYaanasyaashrayabhaavena samanantaraatItaM manaH . chaturthI koTirUktanirmuktaa dharmaa iti .eamanyadapi vaktavyam . manoviGYaanasya pUrvapaadaka iti . yo manoviGYaanasyaashrayabhaavena samantarapratyayabhaavenaapi sa tasyeti pUrvapaadakaH . yastaavadaashrayabhaavena samanantarapratyayabhaavenaapi sa iti . manastaavadavashyamasau samanantarapratyayaH syaat . samantara pratyayabhaavena naashrayabhaavena samanantaraatItashchaitasiko dharmadhaatuH achakShuraadyaashrayaShaTsvabhaavatvaa . . 44 . .

##[## tadwikaaravikaaritvaadaashrayashchakShuraadayaH .
ato.asaadhaaraNatvaachcha viGYaanaM tai nirUchyate . . 45 . . ##]##

tadwikaaravikaaritvaat

iti vistaraH . teShaaM chakShuraadInaaM vikaarastadwikaaraH tadwikaareNa vikaaraH tadwikaaravikaaraH sa eShaamastIti tadwikaaravikaarINi viGYaanaani tadbhaavaH tadwikaaravikaaritvam . tasmaachchakShuraadaya evaiShaamaashrayaa ityavadhaaryate . anugrahopaghaatapaTumandataanuvidhaanaaditi . chakShuraadInaama~njanaadibhiranugrahaM reNvaadibhishchopaghaataM chakShuraadiviGYaanaanyanuvidadhate sasukhotpaadaatsaduHkhotpaadaachcha yathaakramam . paTumandataaM cha teShaamanuvidadhate paTumandatotpaadaatU . ato.avagamyate chakShuraadivikaareNa viGYaanavikaaro bhavatIti . nanu cha paTuni rUpe paTu chakShurviGYaanamutpadyamaanaM dRRishyate mande mandamiti . teShaaM chakShuraadInaam . yadyapi rUpasya paTumandate chakShurviGYaanamanuvidadhIta vidhuraavasthayostu chakShUrUpayoshchakShuravasthaameva chakShurviGYaanamanuvidhatte na rUpaavasthaam . tathaa hi chakShuShyanugRRihIte rUpe chopahate tadwItaraagaaNaaM madhyasthaanaaM cha chakShurviGYaanamavikaaramut padyate na tu saduHkhamutpadyate . rUpe punaranugRRihIte.aparityake chakShuShi chopahate kaamalavyaadhinaa timiropaghaatena vaa pItadarshanaM bhraantaM keshoNDukaadidarshanaM vaa pravartate . tathaa paTuni rUpe jarayaa mande chakShuShi mandaM chakShurviGYaanamutpadyate . evaM mande rUpe chakShuryadyatipaTu bhavetpaTu chakShurviGYaanamutpadyate . tathaa hi jaatisvabhaavena paTuni gRRidhachakShuShi mande.api shavarUpe.anekayojanaviprakRRiShTe.api chakShurviGYaanamutpadyate . ityevaM shrotraadInyapi yojyaani .

ato.asaadhaaraNatvaachcha

iti . ata aashrayabhaavaat asaadhaaraNatvaachcha . aashrayabhaavo vyaakhyaata iti na taM pratyaadriyate . asaadhaaraNatvameva tu vyaachakShaaNa aaha kathamasaadhaaraNatvamityaadi . anyachakShurviGYaanasyaapIti anyasantaanaviGYaanasyaapItyarthaH . taireva nidishyata iti chakShuraadibhiH chakShurviGYaanaM yaavanmanoviGYaanam na rUpaadibhiH rUpaviGYaanaM yaavaddharmaviGYaanam . yathaa bherIshabdo yavaa~Nkura iti . asaadhaaraNatvaattaabhyaaM bherIyavaabhyaam yathaa nirdesho loke bherIshabdo yavaa~Nkura iti na tu daNDashabdaH kShetraa~Nkura iti vaa . daNDo hi paTahaadishabdasyaapi kaaraNIbhavet kShetraM cha shaaligodhUmaa~Nkasyaapi it isaadhaaraNatvaanna taabhyaaM nirdeshaH kriyate . asaadhaaraNaabhyaaM tu bherIyavaabhyaaM nirdeshaH . tadwadihaapi draShTavyam . api khalu chakShuriva viGYaanam ubhayoH sattvasaMkhyaatatvaat rUpaM tvasattvasaMkhyaatamapi . chakShuShaa viGYaanam chakShurviGYaanam tasya kaaraNabhaavat chakShuShe viGYaanaM chakShurviGYaanam sukhaduHkhavedanaasaMprayuktasya viGYaanasya chakShuranugrahopaghaatapravRRittatvaat chakShuSho viGyaanaM chakShurviGYaanam asaadhaaraNatvena tataH pravRRitteH . chakShuSho viGYaanaM chakShurviGYaanam sattvasaMkhyaatasyaiva svaamibhaavaat . chakShuShi viGYaanaM chakShurviGYaanam . tatsaMprayoginyaaH sukhaayaa duHkhaayaa vaa vedanaayaaH chakShuShyeva parichChidyamaanatvaat . evaM shrotraadiShu yojyam . tadevaM chakShuraadibhireva viGYaananirdesho yujyate na rUpaadibhiH . evaM tRRitIyachaturthadhyaanabhUmikena chakShuShaa tadbhUmikaadharabhUmikaani rUpaaNi pashyato yojayitavyamiti tasyaiva kaamadhaatUpapannasya yojayitavyam . evaM tRRitIyaadidhyaanachakShuShaa yojyamiti . tasyaiva prathamadhyaanopapannasya tRRitIyachaturthadhyaanachakShuShaa pashyato yojyam . . 45 . .

##[## na kaayasyaadharaM chakShurUrdhvaM rUpa na chakShuShaH .
viGYaanaM chaasya rUpaM tu kaayasyobhe cha sarvataH . . 46 . . ##]##

na kaayasyaadharaM chakShuH

iti adharabhUikamityarthaH . svabhUmikamUrdhvabhUmikaM chaabhyanuGYaataM bhavati . pa~nchabhUmikaani hi kaayachakSharUpaaNi . kaayaH sharIram . etaani kaayaadIni pa~nchabhUmikaani kaamaavacharaaNi prathamadhyaanabhUmikaani yaavachchaturthadhyaanabhUmikaani aarUpyadhaataavabhaavaat . dwibhUmikaM chakShurviGYaanamiti kaamaavcharaM prathamadhyaanabhUmikaM cha tayovitarkavichaarasadbhaavaat chakShurviGYaanasya chaavashyaM savitarkavichaaratvaat .

Urdhva rUpaM na chakShuShaH

iti nordhvabhUmikaM rUpaM chakShuSho viShayo bhavati UrdhvabhUmikasya rUpasya sUkShmatvaat . svabhUmikamadharabhUmikaM chaabhyanuGYaataM bhavati .

viGYaanaM cha

kim Urdhva na chakShuSha iti prakRRitam .Urdhva na chakShuSha iti prakRRitam . kaamaavacharasya chakShuSho.adharabhUmikasya prathamadhyaanabhUmikaM chakShurviGYaanaM na bhavati . svabhUmikamadharabhUmikaM vaabhyanuGYaataM bhavati . kaamaavacharasya chakShuShaH svabhUmikaM kaamaavacharameva chakShurviGYaanaM bhavati . prathamadhyaanabhUmikasya chakShuShaH prathamadhyaanabhUmikameva chakShurviGYaanaM bhavati kaamaavacharaM tu chakShurviGYaanamasya na bhavati . nanu choktamadharabhUmikamabhyanuGYaatamiti . satyamuktametat . kintu asatyaatmIye.adharabhUmikamiShyate na satIti . dwitIyatRRitIyachaturthadhyaanachakShuSHo hyasati aatmIye prathamadhyaanabhUmikamevaadharaM chakShurviGYaanaM bhavati na tu kaamaavacharam paramanihInatvaat . saMbhavatastvevamuktamagharabhUmikamabhyanuGYaatamiti . asyetyanantaroktasya chakShurviGYaanasyeti chakShurviGYaanajaateH rUpaM sarvato viShayaH . saMbhavatastu yojyam . kaamaavacharasya chakShurviGYaanasya svabhUmikameva rUpam prathamadhyaanabhUmikasya tu prathamadhyaanabhUmikachakShuraashrayasya chakShurviGYaanasya svabhUmikamadharabhUmikamUrdhvabhUmikaM cha rUpaM viShayaH chaurthadhyaanabhUmikachakShuraashrayasya tu chaturthadhyaanabhUmikaM rUpaM tatashchaadharabhUmikam sarvaM viShayaH . evaM yaavaddwitIyadhyaanabhUmikachakSharaashrayasya dwitIyadhyaanabhUmikam tatashchaadharabhUmikaM rUpaM viShayaH . evaM chakShurviGYaanajaaterUrdhvamadhaH svabhUmau cha rUpaM viShayo bhavati . kaayasya chobhe rUpaviGYaane sarvato bhavata iti . kaamaavacharasya kaayasya sharIrasya svabhUmikordhvabhUmike rUpaviGYaane bhavataH . prathamadhyaanabhUmikasya kaayasya prathamadhyaanabhUmikameva viGYaanam rUpaM tu svordhvaadharabhUmikam . yathaa svashrayaM chakShuH dwitIyaadidhyaanabhUmikasya kaayasya viGYaanamadharabhUmikameva prathamadhyaanabhUmikamevetyarthaH . rUpaM tu dwitIyatRRitIyadhyaanabhUmikasya kaayasya svordhvaadharabhUmikam yathaa svaashrayaM chakShuH . chaturthadhyaanabhUmikasya kaayasya rUpaM svaadharabhUmikam tata UrdhvaM rUpaabhaavaat . . 46 . .

##[## tathaa shrotra trayaaNaaM tu sarvameva svabhUmikam .
kaayaviGYaanamadharasvabhUmyaniyataM manaH . . 47 . . ##]##

tathaa shrotram

iti . yathaa chakShurUkta tathaa shrotraM vyaakhyaatavyam . kathamiti atha yatra kaaye sthitaH shrotreNa shabdaan shRRiNoti kiM taani kaayashrotrashabdaviGYaanaanyekabhUmikaanyeva bhavanti aahosvidanyabhUmikaanyapi . aaha sarveShaaM bhedaH . kaamadhaatUpapannasya svena shrotreNa svaan shabdaan shRRiNvataH sarvaM svabhUmikaM bhavatIti vistareNaanayaa dishaa grantho vaktavyo yaavadayaM tu niyamaH .

na kaayasyaadharaM shrotramUrdhvaM shabdo na cha shruteH .
viGYaanaM chaasya shabdastu kaayasyobhe cha sarvataH . .

iti vistareNa yojyam . kathamiti . na kasyaadharaM shrotram . pa~nchabhUmikaa hi kaayashrotrashabdaaH kaamaavacharaa yaavachchaturthadhyaanabhUmikaaH . dwibhUmikaM shrotraviGYaanam kaamaavacharaM prathamadhyaanabhUmikaM cha . tatra yadbhUmikaH kaayastadbhUmikamUrdhvabhUmikaM vaa shrotra bhavati na tvadharabhUmikam . yadbhUmikaM shrotraM tadbhUmiko.adharabhUmiko vaasya shabdo viShayo bhavati Urdhva shabdo na cha shruteH . na hi kadaachidUrdhvabhUmikaH shabdo.adharabhUmikena shrotreNa shrotuM shakyate . viGYaanaM cha UrdhvaM na shrotrasya shabdavat . asya shabdastu kaayasyobhe cha sarvataH asyetyanantaroktasya shrotraviGYaanasya shabdaH sarvato viShayaH UrdhvamadhaH svabhUmau cha . kaayasya chobhe shabdaviGYaane sarvato bhavata iti .

aniyataM manaH

iti . yathaa chakShuH shritraM vaa niyamitam na kaayasyaadharaM chakShuH shrotraM vetyevamaadinaa naivaM niyamitaM manaH . ata evaaha pa~nchabhUmike.api kaaye sarvabhUmikaani mana aadIni bhavantIti . manodharmamanoviGYaanaani sarvabhRRimikaani kaamaavacharaaNi yaavadbhaavaagrikaaNi . tadyathaa kaamadhaatUpapanno yadi kaamaavacharaanmanaso.anantaraM kaamaavacharameva kaamaavacharadharmaalambanaM manoviGYaanamutpaadayati sarvaaNi kaamavacharaaNi . yadi prathamadhyaanabhUmikaadyaavadbhaavagrabhUmikaadupapattikaale samaapattikaale vaa saMbhavataH kaamaavacharaM tathaiva manoviGYaanamutpaadayati manastatastyam sheShaaNi kaamaavacharaaNi . atha tatraiva tadwiGYaanamutpaadayati dharmaastvaalamvanaM prathamadhyaanabhUmikaa yaavadbhavaagrabhUmikaaH dharmaastatastyaaH sheShaaNi pUrvavat . evaM prathamadhyaanopapanno yaavadbhavaagropapanno yathaayogaM vaktavyaH .


Abhdharmakoshavyaakhyaam

dwitIyaM koshasthaanam

##[## chaturShvartheShu pa~nchaanaamaadhipatyaM dwayoH kila .
chaturNaa pa~nchakaaShTaanaaM saMkleshavyavadaanayoH . . 1 . . ##]##

uktaanIndriyaaNIti . prathamasya dwitIyasya cha koshasthaanasya sambandhopanipatataaM darshayannaaha uktaanIndriyaaNIti . prathamakoshasthaanaavasaane yasmaat dharmaardha indriyam ityukta tasmaadidamaayaatamiti sambandhaH . kaH punarindriyaartha iti . vaiyaakaraNai ranyathaa indriyashabdaarthavyutpattiH kRRitetyataH prashnayati kaH punarindriyaartha iti . idi paramaishvarya iti paThyate . tasya dhaatorindantItIndriyaaNIti rUpaM draShTavyam . kathaM kRRitvaa indantIti indraaNi rapratyaya auNaadikaH indraaNyevendriyaaNIti svaarthe ghastaddhitaH . athavaa indatItIndriyam bahutvaattu bahuvachanena kRRito nirdesha indantItIndriyaaNIti tasmaat indatItyasya shabdasya indriyamityaadeshaH . katham avarNasya rabhaavaH tishabdasya cheyaadeshaH tena nairUktena vidhaanenendriyamiti bhavati . tad yathaa ku~njara iti . vaiyaakaraNairhi ku~njo.asyaastIti ku~njara iti matvarthoyena ku~njarashabdo vyutpaadyate . nairUktaistu tadanaadRRitya ku~njaraH ku~njachaaritvaaditi nairUktena nyaayena saadhyate . tadwadihaapi draShTavyam . yadi vaiyaakaraNanayena indrasya li~Ngamindriyamiti vyutpaadyeta aadhipatyaartha indriyaartho hIyeta aadhipatyaarthashchetShyate tasmaaditthamindriyashabdasya vyutpattirnaiShTavyeti . dRRiShTaa shrutvaa cha vipamaparivarjanaaditi . dRRiShTvaa shvabhraadi shrutvaa cha vyaaghraadirUtaM shvabhraadivyaaghraadirUtaviShamaparivarjanaat . sasaMprayogayoriti sachaitasikayoH . rUpadarshanashabdashravaNayoshcheti . chakShuH pashyati shrotraM shRRiotItyaadi vaibhaaShikaaNaaM siddhaantaH . tenaalochanavisheShalakShaNayordarshanashravaNayorasaadhaaraNakaaraNatve chakShuHshrotrayoraadhipatyam . aatmabhaavashobhaayaaM pUrvavaditi . aghraaNaadInaaM sattvaanaamakaantarUpatvaadakaantaatmabhaavatvaadityarthaH . taiH kavaDIkaaraahaaraparibhogaaditi . tairghaaNaadibhistatparibhogaaditi . kathaM gandhasya kavaDIkaaraahaaratvam naasikayaa gandhagraasavyavachChedena kavaDIkaraNaat . kathaM spraShTavyasya kavaDIkaaraahaaratvam kaayena snaanaabhya~NgadikaspraShTavyasya romakUpamukhagraasavyavachChedena kavaDIkaraNaat .

dwayoH kila

iti kilashabdaH paramatadyotane . svamatamasya pashchaat vakShyate . dwayoriti pratyekamabhisambandhaH . sattvabhedaH strIpurUSha iti . strItyeko nikaayasabhaagaH purUSha ityaparastayorbhedaH sattvavikalpa iti stanaadeH saMsthaanasya svarasyaachaarasya chaanyathaatvaM visheSha ityarthaH . saMkleshavyavadaanayorityapara iti pUrvaachaaryaH . na sattvabhedavikalpayorantareNaapi purUShendriyaM rUpaavacharaaNaaM vikalpasiddheH . vikalpakRRitashcha sattvabheda ityabhipraayaH . tadwiyuktivikalaanaamiti . viyuktaashcha te vikalaashcha viyuktavikalaaH . taabhyaaM strIpurUShendriyaabhyaaM viyuktavikalaastadviyuktavikalaaH . ke sha paNDakobhayavya~njanaaH . tadviyuktaaH shaNThapaNDakaaH . teShaaM strIpurUShendriyaabhaavaat . shaNThapaNDakaanaaM punaH kaH prativisheShaH . shaNThakaaH svabhaavato niHstrIpurUShendriyaaH . paNDakaa upakrameNopahatendriyaaH . vinaye tu paNDakaa eva pa~ncha paThyante . prakRRitipaNDaka IrShyaapaNDakaH pakShapaNDaka aasekapaNDako lUnapaNDakashcheti . tatra prakRRitipaNDakaH shaNTha ihaabhipretaH . yasya hi prakRRityaa vya~njanaM naasti sa prakRRitipaNDakaH . sheShaa iha paNDakaa iShyante . lUnapaNDako hi taavadindriyachChedaadindriyavikala iti sfuTa eShaH . pakShapaNDakaadayastvindriyaakarmaNayatvena tadvikalaa eva indriyakarmaNayatvakaale.api tadvikalaa iti vyavasthaapyanta eva tadindriyakarmaNyatvasya purUShasukhavisheShaajanakatvaat prasavaajanakatvaachcha . indriyasadbhaavaasha~NkaanivRRittyarthameva cheha shaNThapaNDakaa iti pRRithak paaThaH . anyathaa hi vinayavadihaapyabhidharme paNDakaa ityevaM paThyeran . ubhayavya~njanaastadvikalaaH sthaanabhrashavaikalyaadalpasukhahetutvavaikalyaachcha . apare vyaachakShate tadviyuktaaH shaNThaaH tadvikalaaH paNDakaa upakramavaikalyaat . ubhayavya~njanaashcha tadvikalaaH sthaanabhrashavaikalyaadalpasukhahetutvavaikalyaachcheti . teShaamasaMvaraadIni na bhavanti .

nRRiNaamasaMvaro hitvaa shaNThapaNDadwidhaakRRitIn .
aanantarya shaNThaadInaaM tu neShyate alpopakaaraalajjitvaat .
Chinatti strIpumaan dRRiShTicharitaH

iti vachanaat . strIpurUpaaNaaM tu taani bhavanti . ataH saMkleshe aadhipatyaM strIpurUShendriyayoH . saMvarafalapraaptivairaagyaaNi cheti . saMvarastrividhaH praatimokShasaMvaro dhyaanasaMvaro.anaasravasaMvarashcha . teShaameko.api saMvaro na bhavati kima~Nga sarvaH

saMvaro.apyevam

iti vachanaat . ata eva cha srota aaoattyaadifalapraaptiH . kaamaadivairaagya~ncha teShaaM na sambhavati . strIpurUShaaNaaM tu bhavatIti . ato vyavadaane.api strIpurUShendriyayoraadhipatyamiti . nikaayasabhaagasambandhasandhaaraNayoriti . jIvitendriyasya nikaayasabhaagotpattau nikaayasabhaagasambandhe tasyaadhipatyaM vyavasthaapyate . nikaayasabhaagasandhaaraNe chaadhipatyaM . jIvitendriyavashena tadUrdhvamavasthaanaat . mana indriyasya punarbhavasambandha iti kliShTena punarbhavasambandhaat . jIvitendriyaadasya ko visheShaH jIvitendriyasya antaraabhaava eva sambandhanaM mana indriyasya tUpapattibhave.api . samaanakaala~ncha jIvitendriyaM nikaayasabhaagena tatsambandhanaM karoti . mana indriyaM tu bhinnakaalamapi punarbhave tatsambandhana karoti . vashibhaavaanuvartana iti . chittasya vashibhaavamanuvartate loko dharmo vaa yathoktam . chittenaayaM loko nIyata iti vistaraH . gaathaayaamapyuktam

chittena nIyate lokashchittena parikRRiShyate .
ekadharmasya chittasya sarvadharmaa vashaanugaaH . .

iti . raagaadInaaM tadanushayitvaaditi teShu sukhaadiShvanushaayituM shIlameShaamaalambanataH saMprayogato vaa ta ime tadanushaayino raagaadayaH tadbhaavastadanushaayitvam tasmaaditi . yathokta sukhaayaaM vedanaayaaM raago.anushete . duHkhaayaaM dweShaH aduHkhaasukhaayaaM moha iti . tairhi vyavadaayata iti . tairvishudhyatItyarthaH . tadevaM kleshavishuddhaaveShaaM shraddhaadInaamaadhipatyamuktaM bhavati . vyavadaane.api sukhaadInaamaadhipatyamityapara iti . na kevalaM saMkteshe sukhaadInaamaadhipatyam . kiM tarhi vyavadaane.apItyapishabdasyaarthaH . aabhidhaarmikaaH kechidevamaahuH . vyavadaane.api teShaamaadhipatyamastItyaagasamaanayanti . yasmaat sukhitasya chittaM samaadhIyata ityuktaM sUtre . duHkhopanipachChaddhaa . duHkhamupanipadasyaaH seyaM shraddhaa duHkhopaniShad duHkhahetuketyarthaH . duHkhe sati kasyachiddharme ratnatraye vaa shraddhaa jaayate pravrajyaaM vaabhilapati . ShaNNaiShkramyaashritaaH saumanasyaadaya iti . paNNaiShkramyaashritaani saumanasyaani paNNaiShkramyaashritaani daurmanasyaani paNNaiShkramyaashritaa upekShaaH . naiShkramyaM saasravo.anaasravo maargaH . dhaatoH saMsaaradwaa niShkramaNaM vairaagyamityapare . yathokta sUtre chakShurviGYeyaani rUpaaNi pratItyotpadyate saumanasya naiShkramyaashritaM naShkramyaalambanamityarthaH naiShkramyaanukUlamiti vaa . evaM yaavanmanaH pratItya dharmaashchotpadyate saumanasyaM naiShkramyaashritamiti . tathaa chakShurviGYeyaani rUpaaNi pratItyotpadyate daumanasyaM naiShkramyaashritaa . evaM yaavanmanaH . naiShkramyaM praapsyaamIti kasyachit saumanasyam . na naiShkramyaaya maya yatnaH kriyata iti kasyachiddaumanasyam . kasyachit pratisaMkhyaayopekShaa teShu rUpaadiShu bhavati .

apare punaraahuriti sautraantikaaH . viGYaaya viShamaparihaaraditi . viGYaanena viShamaparihaaraH kriyate na chakShuHshrotreNetyabhipraayaH . naapi viGYaanaadanyadrUpadarshanaM shabdashravaNaM vaastIti . na rUpadarshanaM grahaNavyatiriktaM vichaaryamaaNaM labhyate grahaNaM cha viGYaanameveti naanyadbhavati . tasmaachchakShuHshrotraviGYaanayoH sasaMprayogayorUtpattau yadaadhipatyamukta tadeva tadbhavati . naanyatraadhipatyametadityabhipraayaH . . 1 . .

##[## svasaarvaarthopalabdhau tvaadhipatyaadindriyaaNi ShaT .
strItve puMstve chaadhipatyaat kaayaat strIpurUShendriye . . 2 . .
nikaayasthitisaMkleshavyavadaanaadhipatyataH .
jIvita vittishraddhaadi pa~nchakendriyataa mataaH . . 3 . .
nirvaaNaadyuttarottarapratilambhaadhipatyataH .
anaaGYaatamaaGyaasyaamyaaGYaaGYaataavIndriyaaNi cha . . 4 . . ##]##

manasaH punaH sarvaarthopalabdhaaviti

svaarthopalabdhyaadhipatyaat

ityeva siddhe manasaH sarvaarthopalabdhaaviti vachanaM dhamedhaatorasarvadharmasvabhaavatvaat . vyaakhyaata~nchaitat purastaat . nanu chaarthaanaamapyatraadhipatyamiti . dwayaM pratItya viGYaanasyotpattiriti vachanaat . adhikaM hi prabhutvamaadhipatyamiti adhikaH prabhuradhipatistadbhaava aadhipatyamiti . savarUpopalabdhau saamaanyakaaraNatvaaditi nIlapItaadisarvarUpopalabdhau ekarUpasya chakShuShaH kaaraNatvaat . na tu rUpasyaikarUpasya nIlapItaadisarvarUpopalabdhau kaaraNatvam . na hi nIlarUpaM pItarUpopalabdhau kaaraNaM bhavati . tat paTumandataadyanuvidhaanaachchopalabdheriti . yasmaadupalabdhishchakShuraadipaTumandataanamanuvidhatte . tadyathaa paTuni chakShuShi paTI tadupalabdhiH mande mandeti . aadishabdena akushalakushalasaMvadanaavedanaanuvidhaanam . akushale manasi akushalopalabdhiH kushale kushalaa savedane savedanaa avedane chaavedaneti . na rUpasya paTumandataadyanuvidhatte upalabdhiH . tenaaha tadwiparyayaaditi . tasmaachchakShuraadInaamadhikamaishvarya na rUpaadInaam .

kaayaat strIpurUShendriye

iti . atra saadhanam kaayendriyasvabhaavaM strIpurUShendriyam spraShTavyaviGYaanajanakatvaat astrIpurUShendriyasvabhaavakaayendriyavat . vaidharmyeNa chakShurindriyavat . strayaakRRitisvaracheShTaabhipraayaa iti . strayabhipraayaH purUShaabhipraayo viparyayeNa . tadevaM sati sattvavikalpa eva strIpurUShendriyayoraadhipatyam .

nikaayasabhaagasthitau jIvitendriyasyaadhipatyam . na tu vaibhaaShikavat nikaayasabhaagasambandhe tatra manasa evaadhipatyaat . saMkleshe vedanaanaamiti . atra vaibhaaShikaiH saardhamaikamatyam . tathaahi tairiti vistaraH . tathaahi taiH shraddhaadibhiH kleshaashcha viskambhyante laukikamaargagatairmaargashchaavaahyate nirvedhabhaagIyaadigataiH . tadevaM vyavadaanasambhaare shraddhaadInaaM pratyekamaadhipatyamukta bhavati .

na hyavimuktachittasyaasti parinirvaaNamiti . aaGYaataavIndriyaM kShayaGYaanaadyanaasravamindriyam . tadeva cha vimukta kleshavimuktyaa santaanavimuktyaa cha . tatpraaptasya nirUpadhisheShanirvaaNaM bhavati . tasmaadaaGYaataavIndriyasya nirUpadhisheShanirvaaNa aadhipatya vyavasthaapyate . dRRiShTadharmasukhavihaaraM pratIti vistaraH . dRRiShTo dharmo dRRiShTadharmaH dRRiShTajanmetyarthaH . sukho vihaaraH sukhavihaaraH . dRRiShTadharme sukhavihaaraH dRRiShtadharmasukhavihaaraH . taM pratyaaGYaataavIndriyasyaadhipatyaM vimuktiprItisukhapratisaMvedanaaditi . vimuktiH kleshaprahaanaM prItiH saumanasyaM sukhaM prasrabdhisukhaM vimuktyaa prItisukhasya pratisaMvedanaM vimuktiprItisukhapratisaMvedanam tasmaaditi . tadukta bhavati vimuktiprItisukhapratisaMvedanameva dRRiShTadharmasukhavihaara iti . . 2##-##4 . .

vaakpaaNipaadapaayUpasthaanaamapi chendriyatvamupasaMkhyaatavyamiti . saaMkhyaashchakShurindriyaadivyatiriktaani vaagindriyaadIni kalpayanti vaagindriyaM yena vchanaM kriyate paaNIndriyaM yena ki~nchid dravyamaadIyate . paadendriyaM yena viharaNaM yena vachanaM kriyate chaMkramaNamityarthaH paavvindriyaM yena purIShotsargaH kriyate upasthendriyaM kaayendriyaikadeshavyatirikta yenaanandaH sukhavisheShaH praapyate . na khalUpasaMkhyaatavyamaavadyaadInaamindritaytaM yenaarthena bhagavataa dwaaviMshatirindriyaaNyuktaani . tatraavidyaadInaamayogaat . ko.asaavartha ityaaha

##[## chittaashrayastadwikalpaH sthitiH saMklesha eva cha .
saMbhaaro vyavadaana~ncha yaavadetaavadindriyam . . 5 . . ##]##

chittaashrayastadwikalpaH

iti vistaraH . chittasyaashrayastadaashrayasya vikalpo sthitiH saMkleshaH vyavadaanasaMbhaaro vyavadaana~ncheti . etachcha ShaDaayatanaM maulaM sattvadravyamiti taditareShaaM tadaashritatvaat . tathaahi ShaDindriyaadhipatyasaMbhUtamindriyaadhiShThaanam . ShaD vaa viShayaa viGYaanakaayaashcha . tadetadapi sattvadravyamiShyate na tu maulam . na hyadhiShThaanaadyaadhipatyasaMbhUtaM ShaDaayatanamiti . vyavadaanasaMbharaNaM pa~nchabhiriti shraddhaadibhiH . vyavadaanaM tribhiriti anaaGYaatamaaGYaasyaamIndriyaadibhiH . . 5 . .

aparaH kalpaH .

##[## pravRRitteraashrayotpattisthityupabhogato.athavaa .
chatudesha tathaanyaani nivRRittaavindriyaaNi cha . . 6 . . ##]##

pravRRitteraashrayotpattiriti vistaraH pravRRittipakShaM nivRRittipakShaM chaadhikRRityochyate . pravRRitteH saMsaarasyaashraya utpattiH . sthitirUpabhogashcha nivRRitterapi nirvaaNasyaashradha utpattiH sthitirUpabhogashcha . etaavataa cha purUShaarthaparisamaaptiriti . nirarthikaa tadanyendriyapraGYaptiH bhavataamapi purUShaarthaparisamaaptiH paThyate . tasya shabdaadyupalabdhiraadirguNapurUShaantaropalabdhiranta iti . tatra ShaDaayatanaM mUlasattvadravyabhUtaM saMsaratIti pravRRitteraashrayaH . utpattistrIpurUShendriya iti . utpadyate.asyaa ityutpattiH . kasmaadityaaha tata utpatteH . kasya ShaDaayatanasya . manaHkaayendriyayoH saakShaattaabhyaamut patteshchakShuraadInaaM chaturNaa krameNotpatteH sthitijIvitendriyeNa ShaDaayatanaavasthaanaat . upabhogo vedanaadibhiH . sukhaadibhiH . shraddhaadayo hi nivRRitteraashraya iti shraddhaadInaaM pratiShThaabhUtatvaat . aaGYaasyaamIndriyaM prabhava ityaadibhavaH prathamato.anaasravotpatteH . sthitiraaGYendriyaM praabandhikatvaat . upabhoga aaGYaataavIndriyeNeti tena vimuktiprItisukhapratisaMvedanaat . ata etaavantyevendriyaaNIti naavidyaadInaamindriyatvamiShTamityarthaH . ata eva chaiShaameSho.anukrama iti . chakShurindriyaM yaavadaaGYaataavIndriyamiti pravRRittinirvRRityoraashrayaadibhaavaat . vaachastu nendriyatvaM vachane shikShaavisheShaapekShatvaat . jaatamaatro hi baalako vinaiva shikShayaa chakShuShaa rUpaaNi pashyati na tvevaM vachanaM karoti . tasmaadindriyadharmaatikaantatvaanna vaak indriyaM bhavitumarhati . jihvendriyaadhiShThaanasyaiva tvetat karmavachanamiti . paaNipaadasya chaadaanaviharaNaadananyatvaaditi . paaNireva hyanyathaanyatra chotpanna aadaanamuchyate . paada eva chaanyathaanyatra chotpanno viharaNamiti karmaabhaavaat svaatmani cha vRRittivirodhaat na paaNipaadasyendriyatvam . uragaprabhRRitInaamiti . sarpaadInaaM paaNipaadaM naasti . atha cha teShaamaadaanaviharaNaM bhavati . na paaNipaadasyendriyatvam . teShaamapyasti sUkShmamiti chenna saadhyatvaat paayorapi nendriyatvamutsarga ityashuchyutsarga gurUdravyasya yasya kasyachidaakaashe Chidre sarvatra paayusthaanaadanyatraapi patanaat . gurUdravyasya gurUtvaadevaM svayaM patanaM nendriyakRRitam . vaayunaa cha tatghreraNaaditi . vaayunaa tasya gurorashuchidravyasya preraNaa . vaayoreva tatkarma syaanna paayvindriyasya tadanupalabdheH . upasthasyaapi nendriyatvamaananda iti . kaayendriyaikadeshastrIpurUShendriyavyatiriktakalpitasya upasthasya nendriyatvamaanande . kaayendriyaikadeshabhUtastrIpurUShendriyakRRitaM hi tat kliShTa saukhyamiti vaakyaarthaH . kaNThadantaakShivartmaa~NgulaparvaNaamapIti vistaraH . yadi yathoktaat kaaraNaadetaavantyevendriyaaNIti neShyate kaNThasyaabhyavaharaNe dantasya charvaNe akShivartamana unmepanimepe parvaNo.asthisandhisa~NkochavikaashakriyaayaamindriyatvaM prasajyeta . sarvasya vaa kaaraNabhUtasyeti vistaraH . sarvasya vaa kaaraNabhUtasya bIjaadeH svasyaaM kriyaayaaM svakaaryakriyaayaama~NkaraadilakShaNaayaamindriyatvaM prasajyetetyadhikRRitam . yadi yasya yatra purUshakaaro.asti tasya tatrendriyatvamiShyate sa cha niyamahetuH pUrvokto neShyate . tasmaadayukta vaagaadInaamindriyatvam .

tatra chakShuraadInaamiti vistara . taveti vaakyopanyaase . kRRito nirdesha iti .

tadwiGYaanaashrayaa rUpaprasaadaashchakShuraadayaH .
kaayaat strIpurUShendriye .
viGYaanaM prativiGYaptiH

iti . jIvitendriyasyeti .

aayujIvitamaadhaara uShmaviGYaanayorhi yaH

ityatra . shraddhaadInaaM chaitteShviti .

shraddhaapramaadaH prasrabdhiH

ityatra pradeshe . nanu cha vedanaayaa api kRRito nirdeshashchaitteShu cha kariShyate

vedanaanubhavaH

iti .

vedanaa chetanaa saMGYaa

iti vachanaat . satyam saamaanyaM rUpaM vedanaayaa uktam vakShyate cha . visheShavibhaagarUpaM tviha vivakShitamiti sukhaadInaaM kartavyo nirdesha ityaaha . aaGYaasyaamIndriyaadInaaM tarhi na kartavyaH yasmaanmanaso lakShaNamuktam shraddhaadInaaM chaitteShu kariShyate sukhasaumanasyopekShaaNaamiha kriyate . eShaamapi kartavya eva yasmaannavadravyasvabhaavatvameShaaM darshayitavyam . etasyaaM chaavasthaayaametaani nava dravyaaNyanaaGYaatamaaGYaasyaamIndriyaakhyaaM labhante etasyaamavasthaayamaaGYendriyaakhyaametasyaamaaGYaataavIndriyaakhyaaM labhanta iti . sa eShaa mavasthaavisheSho darshayitavya ityataH sUktametat sukhaadInaamaaGYaasyaamIndriyaadInaaM cha kartavya iti . . 6 . .

##[## duHkhendriyamasaataa yaa kaayikI vedanaa sukham .
saataa dhyaane tRRitIye tu chaitasI saa sukhendriyam . . 7 . .
anyatra saa saumanasyamasaataa chaitasI punaH .
daurmanasyamupekShaa tu madhyobhayyavikalpanaat . . 8 . . ##]##

asaataa yaa kaayikI vedanaa

iti . asaateti saataanivRRittyartham . kaayikIti maanasInivRRittyartham . tatra kaayaashchakShuraadayaH pa~ncha paramaaNusa~nchayaatmakatvaat . tatra kaaye bhavaakaayena vaa aashrayeNa saha charatIti kaayikI . yaa upaghaatikaa pa~nchendriyaashchayaa vedanaa tat

duHkhendriyam

ityavagantavyam .

sukham

saataa

iti . atrendriyamityanuvartate kaayakIti cha . saateti grahaNamasaataanivRRittyartham . tadetadukta bhavati tat sukhendriyaM yaa anugraahikaa pa~nchendriyaashrayaa vedaneti .

dhyaane tRRitIye tu chaitasI saa sukhendriyam

iti . tRRitIye tu dhyaane chaitasyapi saataa vedanaa sukhendriyamiti vyavasthaapyate . kasnaachchaitasyeva saataa tatra gRRihyate . na kaayikIti . ata aaha na hi tatra kaayikI vedanaasti pa~nchaviGYaanakaayaabhaavaaditi .

tRRitIye dhyaane kasmaat saa na saumanasyendriyam . ata aaha tRRitIye tu dhyaane prItivItaraagatvaat sukhendriyameva saa na saumanasyendriyam . saatatvaaddhi sukhamuchyate na prItirasaMpraharShaakaaratvaat . tathaahi sUtra ukta prIterviraagaadupekShako viharatIti vistareNa yaavat smRRitimaan sukhavihaarI tRRitIyaM dhyaanamupasampadya viharatIti .

saumanasyaadanyaa prItiriti chedata aaha . prIti hi saumanasyamiti .

asaataa chaitasI punaH

daurmanasyam

iti . upaghaatikaa chaitasikI vedanaa daurmanasyam .

upekShaa tu madhyaa

iti upekShendriyaM tu yaa madhyaa vedanaa naiva saataa naasaatetyarthaH .

ubhayI

iti . ubhayaavayavaavasyaa ubhayI kaayiko chaitasikItyarthaH .

avikalpanaat

iti abhinirUpaNavikalpaabhaavaadityarthaH . praayeNeti grahaNaM samaadhijavipaakajaprItisukhaparivarjanaartham . na tu kaayikamiti . na kaayikaM sukhaduHkhaM vikalpanaadutpadyate . kiM kaaraNamityaaha viShayavashaadarhataamapyutpatteriti . prahINapriyaapriyavikalpaanaamapyarhataaM viShayavashenaiva kaayikasukhaduHkhopaadaat . atastayorindriyatvena bheda iti tayoH kaayikachaitasikayoH sukhayorduHkhayoshcha indriyatvena bhedaH pRRithakatvaM sukhendriyaM saumanasyendriyaM duHkhendriyaM daurmanasyendriyamiti . upekShaa tu svarasenaivaanabhisaMskaareNaavikalpayata evaanabhinirUpayata evotpadyate kaayikI chaitasikI vaa vipaakajaa naiShyandikI vaa . tasmaadekamindriyaM kriyate indriyatvenaabheda upekShendriyamiti . anyathaa cha kaayikamiti vistaraH . anyenaanubhavarUpavisheSheNa kaayikaM sukhamanugRRihNaati anyena chaitasikam . sthiraM hi kaayikam asthiraM hi chaitasikam . evaM duHkhamanye naanubhavarUpavisheSheNa kaayikamupahanti . anyena chaitasikamiti . upekShaayaaM naipa vikalpa iti . epa svarUpavisheShalakShaNo vikalpo naasti . ata upekShaNaM prati upekShaakriyaaM prati . avikalpanaadasvabhaavavisheShaadabhedaH . . 7##-##8 . .

##[## dRRigbhaavanaashaikShapathe nava trINyamalaM trayam .
rUpINi jIvitaM duHkhe saasravaaNi nava dwidhaa . . 9 . . ##]##

dagbhaavanaashaikShapathe

iti . dRRig darshanam dRRisho bhaavanaayaa ashaikShasya cha panthaa dRRigbhaavanaashaikShapathaH . tasminneva maargatraye yaani manaHsukhasaumanasyopekShaashraddhaavIryasmRRitisamaadhipraGYaakhyaani nava dravyaani taani darshanamaarge anaaGYaatamaaGYaasyaamIndriyam bhaavanaamaarga aaGYendriyam ashaikShamaarge aaGYaataavIndriyamiti vyavasthaapyante anyonyamapekShamaaNaani taani nava dravyaaNi tattannama labhante . naveticha kalaapaantaraapekShayaivamukta natvekasmin chittakalaape nava dravyaaNi bhavanti . sukhasaumanasyopekShandriyaaNaamekatarasyaiva bhaavaat . yadi hi sa maargo.anaagamyadhyaanaantarachaturthadhyaanaakaashaviGYaanaaki~nchanyaayatanabhUmikaH tatropekShendriyameva na sukhasaumanasyendriye . yadi prathamadwitIyadhyaanabhUmikaH tatra saumanasyendriyameva . yadi tRRitIyadhyaanabhUmikaH tatra sukhendriyameva naanyaditi . anaaGYaatamaaGYaatuM pravRRitta iti anaaGYaataM satyachatuShTayamaaGYaatuM vedituM pravRRitta aaGYaasyaamIti praarabdhaH . tasyendriyamanaaGYaatamaaGyaasyaaIndriyam . alukasamaasaH . aakhyaatapratirUpakashchaayamaaGYaasyaamIti shabdaH . bhaavanaamaarge naastyapUrvamaaGYeyaM tadeva tu satyachatuShTayamaajaanaati shepaanushayaprahaaNaarthaM bhaavanaaheyakleshaprahaaNaartham . tasyaaGYasya pudgalasyendriyamaaGYendriyam aaGYamevendriyamiti vaa . ashaikShamaarga tvaaGYaatamityavagama aaGYaataava iti . arthakathanamaatrametat shabdavigrahastvevaM kartavyaH . aaGYaatamityaava aaGYaataavaH avatergha~ni rUpametadaava iti . so.asyaastIti matvarthIya aaGYaataavI . aaGYaatamavitu shIlamasyeti veti taachChIliko NiniH . tathaa bhUtasyendriyamiti tathaabhUtasya pudgalasyendriyam aaGYaataavina ityarthaH .

amalaM trayam

iti . amalameva trayamityavadhaayate . nanu chaayamanaasravasaasravaprakaarabheda ukto dhaatunirdeshe .

anaasravaa maargasatyam

iti tathaa

saasravaanaastravaa ete trayaH sheShaastu saasravaaH

ityaadivachanaat . satyamukto.ayamevamaadiH prakaarabhedaH . sa tu saamaanyarUpeNokto na bhedarUpeNa . ataH shiShyasukhapratipattyarthamayamevamaadiprakaarabhedaH pratipadarUpeNa punarabhidhIyata ityevamavagantavyam . dwidhaa naveti na sUtrayitavyam . ekaantaanaasravasaasravanirdhaaraNaadeva hi dwidhaa na veti siddheH yadi hyetaani navaikaantenaanaasravaaNi syurekaantaanaasraveShvaaGYaasyaamIndriyaadiShu paThyeran tathaikaantasaasravaaNi syuH . ekaantasaasraveShu rUpIndriyajIvitaduHkhadaurmanasyeShu paThyeran . na chaivam ato na dwidheti siddham . astyetadevam mataantaranivRRittyartha tu punaridamuchyate

nava dwidhaa

iti . dwidhaiva nava naanaasravaaNi yathaike kathayanti . tatsiddhaye chaagamamaanayanti yasyemaanIti vistaraH . sarveNa sarvaaNi na santIti . sarveNa prakaareNa mRRidumadhyaadhimaatrabhedena sarvaaNIti pa~nchaapi na santItyarthaH . pRRithagajanapakShaavasthitaM vadaamIti vachanaat . arthaadetadukta bhavati . yasyemaani santi sa aarya iti . nedaM GYaapakaM teShaamanaasravatvamadhikRRityeyaachaaryaH tathaahyaarya pudgalavyavasthaanaM kRRitvaa yasyemaanItyaaheti katham pa~nchemaani bhikShava indriyaaNi katamaani pa~ncha shraddhendriyaM yaavat praGYendriyam eShaaM pa~nchaanaamindriyaaNaaM tIkShNatvaat paripUrNatvaadarhan bhavati . tatastanutarairmRRidutarairanaagaamI bhavati tatastanutarairmRRidutaraiH sakRRidaagaamI tatastanutarairmRRidutaraiH strota aapannaH tato.api tanutarairmRRidutarairdharmaanusaarI tatastanutarairmRRidutaraiH shraddhaanusaarI . iti hi bhikShava indriyapaaramitaaM pratItya falapaaramitaa praGYaayate falapaaramitaaM pratItya pudgalapaaramitaa praGYaayate . yasyemaani pa~nchendriyaaNi sarveNa sarvaaNi na saanta . tamahaM baahyaM pRRithagajanapakShaavasthitaM vadaamIti . tadevamaaryapudgalavyavasthaanaM kRRitvaa yasyemaanItyaaha bhagavaaniti . pRRithagjano vaa dwividha iti . aabhyantarakashcha baahyakashcha . asamuchChinnakushalamUla aabhyantarako bauddhasaMgRRihItatvaat . samuchChinna kushalamUlastu baahyakastadwiparyayaat . ata eva cha baahyamiti visheShaNam . itarathaa hi pRRithagjanapakShaavasthitaM vadaamotyevaavakShyat . uktaM cha sUtra iti . atha bhagaato.achiraabhisaMbuddhasyaitadabhavat . adhigato me dharmo gambhIro gambhIraavabhaaso durdasho duravabodho.atarkyo.atarkaavcharaH sUkShmo nipuNaH paNDitaviGYavedanIyaH . taM chaahaM pareShaamaavedayeyam . taM cha pare na vijaanIyuH . sa mama syaadwighaataH syaat klamathaH syaachchetaso.anudayaH yaM nvahamekaakI araNye pravaNe dRRiShTadharmasukhavihaarataayogamanuyukto vihareyam . atha brahyaNaH sahaapaterbrahyaloke sthitasyaitadabhavat . nashyati bataayaM lokaH praNashyati bataa lokaH . yatredaanIM kadaachit karhichit tathaagataa arhantaH samyaksaMbuddhaa loka utpadyante . tadyathodumbarapuShpam . tasya chaadya bhagavato.alpotsukavihaaritaayaaM chittaM kraamati na dharmadeshanaayaam . yaM nvahaM gatvaa adhyeShayeyam . atha brahyaa sahaapatiH tadyathaa balavaan purUShaH sammi~njitaM baahuM prasaarayet prasaaritaM vaa sammi~njayet . evameva brahyaa sahaapatirvrahyaloke antarhito bhagavataH purastaat pratyasthaat . atha brahyaa tasyaaM velaayaaM gaathaamabhaaShata

praadurbabhUva magadheShu pUrvaM dharmo hyashuddhaH samalaanubaddhaH .
apaavRRiNIShva amRRitasya dwaaraM vadasva dharma virajaM nira~NgaNama . .

atha bhagavaanasyaaM velaayaaM ime gaathe abhaaShat .


kRRichCheNa me adhigato brahyan khilaaM pravidaalya bhavaraagaparItaishcha naayaM dharmaH susaMbodhaH .
pratisrotopamaM maarga gambhIramatidurdRRisham na drakShyante raagaraktaastamaskandhena chaavRRitaaH . .

brahyaavochat santi bhadanta sattvaa loke jaataa loke vRRiddhaastIkShNendriyaa api madhyendriyaa api mRRidwindriyaa api ityapravartita eva svadharmachakra iti vistaraH . indriyaaNi shraddhaadIni yaiste bhavyaa uktaaH . yasmaadapravartite.api dharmachakre santi tIkShNendriyaa ityaadyuktam tasmaat santyeva saasravaaNi shraddhaadInIti . sadevakaallokaaditi vistaraH . na taavadahamasmaat sadevakaallokaat samaarakaat sabrahyakaat sashramaNabraahyaNikaayaaH prajaayaaH sadevamaanuShaayaa mukto niHsRRito visaMyukto vipramukto viparyaasaapagatena chetasaa bahulaM vyavahaarShamiti vistaravachanam . na chaanaasravaaNaameSha parokShaaprakaara iti . na hyanaasravaaNaamaasvaada aadInavo niHsaraNaM vaa yujyate . . 9 . .

##[## vipaako jIvitaM dwedhaa dwaadashaantyaaShTakaadRRite .
daurmanasyaachcha tattekaM savipaakam . ##]##

arhanniti naanaagaamI kleshaavimuktasantaanatvaat . RRiddhimaaniti praaptaabhiGYaH . chetovashitvaM praapta iti asamayavimuktaH . jIvitapariShkaaramiti jIvitaaya pariShkaarastadanuguNatvaat dattvaa tatpraNidhaayeti tadaayuH praNidhaaya chetasi kRRitvetyarthaH . kathamityaaha yanme bhogavipaakaM karma tadaayurvipaakaM bhavatviti . praantakoTikamiti .

vRRiddhikaaShThaagatam

iti lakShaNamasya vakShyate . chittamutpaadayati vaachaM cha bhaaShata iti . chittavaachaavapi tatsiddhaye kuryaat . naikakaaraNasaadhyaM hi kaaryam tadanena vipaaka eva jIvitendriyamiti darshayati . yanme bhogavipaakaM karma tadaayurvipaakadaayi bhavatviti . dhyaanabhaavanaabalaM tu tasyaa aakarShakamiti .

vipaakochChepaM vipachyata iti . akaalamaraNenaaparisamaaptafalasya tyaktasya janmaantakarmaNo bhaavanaabalena vipaakochChepamaakRRiShya pratisaMvedayate . teShaaM taadRRisha iti . teShaaM yoginaam . pUrvakarmajaM sthitikaalaavedhamiti pUrvasmin janmani karma pUrvakarma tato jaataH pUrvakarmajaH sthitirindriyaM mahaabhUtaanaaM pravaahaH sthiteH kaalaH sthitikaalaH tasyaavedha aakShepaH sthitikaalaa vedhaH taavat saMskaarakShaNaanubandhasaamarthyamaakShepaH . tena hyasau sthitikaala aavidhyate . taM pUrvakarmajaM sthitikaalaavedhamindriyamahaabhUtaanaaM vyaavartayanti yoginaH apUrvaM cha samaadhijamaagantukamaakShipanti .

prashnaat prashraantamupajaayata iti . atha yadarhan bhikShuraayuHsaMskaaraan sthaapayati tajjIvitendriyaM kasya vipaaka ityasmaat prashnaat kimarthamaayuHsaMskaaraa nadhitiShThantIti prashnaantaram . parahitaartha shaasanasthityartha~ncheti . parahitaartha buddhaa bhagavantaH shaasanasthityarthameva shraavakaaH . rogaadibhUtaM chaatmabhaavamiti . rogagaNDashalyaadibhUtaM triduHkhataayogaat . kka kasya cheti . kvetyasya prashnavisarjanam manuShyeShveva triShu dwIpeShviti . kasyetyasya visarjanam strIpurUShayorasamayavimuktasyaarhataH praantakoTidhyaanalaabhina iti . tasya hIti vistaraH . samaadhau cha vashitvaM praantakoTikadhyaanalaabhinaH tIkShNendriyatvaat . kleshaishchaanupastabdhaa santatirniravasheShakleshaprahaaNaat . dRRiShTipraaptasya yadyapi samaadhau vashitvamasti na tu tasya kleshauranupastabdhaa santatiH . samayavimuktasya yadyapi kleshairanupastabdhaa santatiH na tu samaadhau vashitvam . asamayavimuktasya tabhUyamasti .

bahuvachanamiti jIvitasaMskaaraaniti yadwachanaM tadabahuvachanam . kasmaadityaaha bahUnaamiti vistaraH . bahUnaaM santaanavartinaaM jIvitasaMskaaraaNaamutasarjanaadhiShThaanaat . na hyekasya kShanasya utsarjane.adhiShThaane vaa prayojanamasti . pravaaheNa parakaaryaabhiniShpaadaanaat . ekasya cha kShaNasyaapIDaakaratvaat . na cha kaalaantarasthaavaramiti . kaalaantarasthaanashIlaM kaalaantarasthaavaramakShaNikam . tachchaitadaayurdravyaM na bhavatIti dyotanaartha bahuvachanamityeke . bahuShveva saMskaareShviti sautraantikaanaamayaM pakShaH . ekasminnapi kShaNe vahavaste saMskaaraa yeShvaayuriti praGYaptiH . naikamaayurnaama dravyamasti , te cha saMskaaraaH pa~nhaskandhasvabhaavaaH chatuH skandhasvabhaavaa vaa draShTavyaa . anyathaa hi naiva saMskaaragrahaNamakariShyata . evaM tu vaktavyamabhaviShyat . bhagavaan jIvitaanyadhiShTaayaayUShyut sRRiShTavaaniti . maraNavashitvaGYaanapanaarthamiti maraNe vashitvamastIti . tramaasyameva nordhvamiti . trayo maasaaH samaahRRitaastrimaasam trimaasameva traimaasyam . atra kaalaadhvanoratyantasaMyoge dwitIyaa bhavati . nordhvaM traimaasyaadwineyakaaryaabhaavaat subhadraavasaanatvaat buddhakaaryasya . tasyaapi sampaadanaarthamiti pratiGYaatasampaadanaartham anyathaa vachanamaatraM syaaditi . kalpaavasheShaH kalpa ekaH sakalaH kalpaadhikaH kalpaH saatireka ityarthaH . skandharaNamaarayoriti . chatvaaro maaraaH devaputramaaraH kleshamaaraH skandhamaaro maraNamaarashcha . tatra prathame yaame devaputramaaro nirjitaH . dwitIye yaame divyena chakShuShaa lokaM vyavalokya tRRitIye yaame kleshamaaro nirjitaH . vaishaalyaaM tu traimaasyaM jIvitasaMskaaraanadhiShThaaya aayuHsaMskaaraanutsRRiShTavaan . skandhamaaranirjayaarthamutsasRRiShTaaH skandhaaH teShUtsRRiShTeShu martavyaM syaat . ato maraNamaaranirjayaarthamadhiShThaa iti vebhaaShikaaH . niShThitamaanuSha~NgikaM yat prashnaat prashnaantaramupajaatam .

dwedhaa dwaadasha

iti . dwedhaiva dwaadasha evetyavadhaaryate . RRite antyaadaShTakaachChaddhaadikaadaaGYaataaIndriyaparyantaat

daurmanasyaachcha .

jIvitendriyaadekaantavipaakaadanyaani dwaadashendriyaaNi vipaakashchaavipaakashcha . tatra chakShuraadIni purUShendriyaavasaanaani sapta svapnaadyabhinirvRRittaani aupachayikaanyavipaakaH . manoduHkhasukhamiti vistaraH . yaani mana aadIni kushalakliShTaani taanyavipaakaH . yaani cha yathaayogamairyaapathikashailpasthaanikanairmaaNikasvabhaavaani avyaakRRitaani taanyavipaakaH . yathaayogamiti visheShaNamairyaapathikaadInaaM maanasatvena duHkhendriyaasambhavaat sukhasaumanasyayoshcha kwachidasambhavaat . tatra kaamadhaataavairyaapathikaM mana indriyaM tatsaMprayukte cha saumanasyopekShindriye avipaakaH . rUpadhaataavairyaapathikaM mana indriyamavipaakaH . vedanendriya~ncha tatsaMprayukta yathaabhUmi . nairmaaNikaM pa~nchabhUmikam . tatra chopekShendriyamevaavipaakaH . airyaapathikashailpasthaanikanairmaaNikaani nityamupekShendriyeNa saMprayuktaanIti bhadantaanantavarmaa . shepaaNi vipaaka iti . kushalakliShTairyaapathikashailpasthaanikanairmaaNikasvabhaavebhyo mana indriyaadibhyo.anyaani mana indriyaadIni vipaakajaani vipaakaH . shepaaNyavipaaka iti siddhamiti . jIvitendriyaM dwaadasha chakShuraadIni hitvaa tadavadhaaraNaadeva shepaaNyavipaaka iti siddham . katamaani punastaani . daurmanasyendriyaM na vipaakaH kushalaakushalatvaat . tathaahi vakShyati

tattvekaM savipaakam

iti . shraddhaadInyaShTakaM kushalamityavipaakaH .

vipaako.avyaakRRito dharmaH sattvaakhyaH

iti vipaakalakShaNaabhaavaat .

yadi daurmanasyendriyaM na vipaaka ityanenaagamavirodhaM darshayati . saMprayogavedanIyataamadhikRRItyeti . vedanIyaM vedanaa daurmanasyaM vedanIyamasminniti daurmanasyavedanIyaM karma . saumanasyopekShaavedanIye apIti saMprayogamaatavachanaaddaurmanasyavat saumanasyopekShe api na vipaakaH praapnuta iti parasyaabhipraayaH . saMprayoge.api na doSho vipaake.apoti . saumanasyaM vedanIyamasmin saumanasyavedanIyaM karma . tathaa saumanasyaM vipaakatvena vedanIyamasya saumanasyavedanIyaM karmeti . agatyaa heytadevaM gamyeteti . yadi daurmanasyaM yuktyaa parichChinna na vipaaka iti tata evamagatyaakhyaayeta saMprayogavedanIyataamadhikRRityoktamiti . tenaaha kaa punaratra yuktirdaumanasyaM na vipaaka iti . atha vaa agatyaa hyetadevaM gamyeta kwachit saMprayogavedanIyataa kwachit vipaakavedanIyateti . brUyaastvaM sarvatraiva tarhi saMprayogavedanIyateti . ata etadantaraabhipraayamabhisamIkShyaaha . kaa punaratra yuktirdaurmanasya na vipaaka iti . daamanasyaM hItyaniShTachintanaadikaiH parikalpavisheShairUtpaadyate cha vyutpaadyate cha vyupashaamyate cha . saumanasyamapyevamiti . parikalpavisheShairiShTachintanaadibhirUtpaadyate cha vyupashaamyate cha . vItaraagaadInaaM tarhIti . yasmaadwItaraagaadInaaM daurmanasyaM vyaavartate . na hi chakShuraadiko vipaakabhUto vItaraagaadInaaM vyaavartate . daurmanasyaM tu vyaavartate . vachanaad daurmanasyena kaamavItaraago.asamanvaagata iti . sUtre.apyuktam avItaraagasya dwishalyaa vedanoktaa kaayika duHkhaM pratisaMvedayate chaitasikaM cha daurmanasyamiti vachanaad vItaraagasya cha ekashalyaa kaayikameva duHkhaM pratisaMvedayata iti . saumanasyamapyeShaamiti vistaraH . vItaraagaaNaamavyaakRRitaM vipaakarUpaM saumanasyaM kIdRRishaM syaat . samaapattisaMgRRihItaM teShaaM saumanasyaM sambahvati . tachcha kushalatvaanna vipaakaH . ato vaktavyam kIdRRishaM teShaaM saumanasyaM vipaaka iti . yaadRRishaM taadRRishamastviti . aparichChidyamaanamapi tadastyeveti darshayati tasyaasti vipaakaavakasho na daurmanasyasya . sarvathaapyasamudaachaaraat samaapattyavasthaayaamapyasamaapattyavasthaayaamapItyato na vipaaka iti siddham . mana indriyamubhayorUbhayasyeti . ubhayoH sugatidurgatyoH . ubhayasya kushalaakushalasya . vipaaka ityadhikaaraH . idamutsRRiShTa jIvitendriyaaShTamaani sugatau kushalasya vipaaka iti . tatra kathamubhayavya~njanamaasaadhusammataM kushalasya vipaaka ityaaha . sugataavubhayavya~njanasyaakushalena tatasthaanapratilambha iti . sthaanamasya bhraShTamato.asyaakushalena pratilambho viprayukto dharmaH . ubhayaM tu vya~njanaM kushalasyaiva vipaaka ityabhipraayaH .

tattvekaM savipaakam

iti . tadekaM savipaakamevetyarthaH . tenaaha . tushabda evakaaraartho bhinnakramashcheti . bhinnasthaana ityarthaH . tadekaM savipaakaM tviti hi kramo na bhinnaH syaat . shrlokavandhaanuguNyena tvevamuktam . na hi tadavyaakRRitamiti . savipaakamevetyavadhaaraNe yukti darshayati . dwe hi vastunI avipaake iShyete . avyaakRRita manaasrava~ncha . vikalpavisheShotpaadyatvaanna tadavyaakRRitam . asamaahitatvaachcha naanaasravam . avyaakRRitaM hi pUtibIjavanna vipaakadaanaaya samartham anaasravaM tu tRRiShNaanabhiShyanditatvaannaalaM vipaakadaanaayaanabhiShyanditasaarabIjavat . paarisheShyaadakushalaM vaa tadbhavet kushalasaasravaM vaa . ataH savipaakameva naastyavipaakaM daurmanasyam .

##[## dasha dwidhaa . . 10 . .

mano.anyavittishraddhaadInyaShTakaM kushalaM dwidhaa .
daurmanasyaM mano.anyaa cha vittistredhaanyadekadhaa . . 11 . . ##]##

dasha dwidhaa iti . dashaiva dwidhaa . dwidhaiva cha dashetyavadhaaraNam . dwidheti savipaakaavipaakaani .

mano.anyavittishraddhaadIni

cheti . manashcha anyavittayashcha shraddhaadIni cheti . vittirvedanaa . anyagrahaNena daurmanasyavarjitaM gRRihyate daurmanasyasyoktatvaat . shraddhaadIni shraddhaavIyasmRRitisamaadhi praGYaaH gRRihyanta ityadhikRRitam . anyadavipaakamiti . yathoktadaurmanasyaadyavadhaaraNaajjIvitaM rUpINi cha saptendriyaaNyaaGYaasyaamIndriyaadIni cha trINyavipaakaanIti siddham . avyaakRRitatvaadanaasravatvaachcha yathaakramam .

aShTakaM kushalam

iti aShTakaM kushalamevetyavadhaaraNam .

dwidhaa daurmanasyam

iti . dwidhaiva daurmanasyaM daurmanasyameva cha dwidhetyavadhaaraNam . dwidheti kushala~nchaakushala~ncha . anyadapi dwaidhamasti . kushalaM chaavyaakRRita~ncha akushalaM chaavyaakRRita~ncheti . tat kathamidamavadhaaryate kushalaM chaakushalaM cheti vyaakhyaanato visheShapratipattiH . athavaa daurmanasyaM savipaakameveti nirhdaaritam . tasmaadidameva dwaidhaM bhavati naanyat .

anyaa cha vittiH

iti . daurmanasyavarjyaM vedanaachatuShTayaM tasyoktatvaat .

tredhaa

iti . kushalaakushalaavyaakRRitaani . trayaH prakaarastredhaa dwitrayoshcha dhamu~n edhaachcheti tredhetyeShaa shabdavyutpattiH . alobhaadisamprayuktaani kushalaani lobhaadisamprayuktaanyakushalaani . ato.anyaanyavyaakRRitaani .

anyadekadhaa

iti . jIvitaaShTamamanyadekadhaivetyavadhaaryate avyaakRRitamevetyarthaH . etadarthaM cha punarasya karaNam . anyathaa hyakushalameva kushalaavyaakRRitamevaakushalaavyaakRRitameva vaa tat sambhaavyate . tasmaadabhIpsitaikadhaatvaprasiddhayarthaM punarUchyate . yasyaikadhaatvaM sambhavati tadbhavati ki~ncha sambhavatyavyaakRRitatvamiti . . 11 . .

##[## kaamaaptamamalaM hitvaa rUpaapta strIpumindriye .
duHkhe cha hitvaa rUpaaptaM sukhe chaapohya rUpi cha . . 12 ,. . ##]##

kaamaaptamamalaM hitvaa

iti . amalameva hitvaa kaamaapta bhavati . taddhayapratisaMprayuktameveti . adhaatupatitamevetyarthaH .

rUpaapta strIpumindriye

iti vistaraH strI cha pumaaMshcha strIpumaaMsau . samaasaanto vidhiranitya iti paribhaaShayaa samaasaanto na bhavati . tayorindriye strIpumindriye .

duHkhe cha

iti . duHkhavedanaasvabhaave indriye duHkhadaurmanasye ityarthaH . te strIpumindriye duHkhadaurmanasye amalaM chehaanuvartamaanaM hitvaa . sheShaM rUpaaptamindriyaM bhavati . kwochyanta iti pRRiShTe sUtraM darshayati asthaanamanakaasha iti vistaraH . ata sUtra ityabhipraayaH . anyaH purUShabhaavo.asti yaH kaamadhaatau purUShaaNaaM bhavatIti . stanaadisaMsthaanasvaraachaaraanyathaatvam . duHkhendriyaM naastItyaashrayasyaachChatvaat tadabhighaatajaM naasti . akushalabhaavaachcha vipaakajaM naasti . daurmanasyendriyaM naasti shamathasnigdhasantaanatvaaditi . yasmaachcha shamathena samaadhinaa pratighavigamaad raukShyaM santaane naasti . tasmaad daurmanasyendriyaM naasti . aaghaatavastvabhaavaachcheti . aaghaataH kopastasya vastu viShaya aaghaatavastu nava chaaghaatavastUni . anartha me.akaarShIt karoti kariShyati chetyaaghaatavastutrayam . mitrasya me.anarthamakaarShIt karoti kariShyatyaparamaaghaatavastutrayam . amitrasya me.arthamakaarShIt karoti kariShyati chetyaparamaaghaatavastutrayamiti . eShaaM navaanaamaaghaatavastUnaamabhaavaadwiShayakRRitamapi daurmanasyaM naasti . na kevalaM hetukRRitaM naastIti darshayati . hetukRRitaM hi tad yat svasantaanapratighakRRitam . pratyayakRRitaM cha tad yannavaaghaatavastukRRitamiti .

sukhe chaapohya rUpi cha

iti . chashabdena pUrvoktamanukRRiShyate . tenaaha strIpumindriye duHkhe chaamala~ncha hitveti vartata iti sukhe iti sukhavedanaasvabhaave sukhasaumanasyendriye , rUpIndriyaM chakShuraadi . . 12 . .

##[## mano vittitrayaM tredhaa dwiheyaa durmanaskataa nava bhaavanayaa pa~ncha na heyaanyapi na trayam . . 13 . . ##]##

vittitrayaM sukhasaamanasyopekShaa iti . sukhendriyaM yattRRitIyadhyaanabhUmikaM darshanaheyaanushayasaMPrayukta taddarshanaheyam . tatraiva ato.anyat saasravam pa~nchaviGYaanakaayika~ncha kaamaavacharam . prathamadhyaanabhUmika~ncha triviGYaanakaayikaM bhaavanaaprahaatavyam . anaasravaM tu sukhendriyamaheyam . saumanasyaM darshanaheyasaMprayukta darshanaheyam . ato.anyat saasravaM bhaavanaaheyam . anaasravamaheyam . upekShendriyaM tu sarvagamiti sugamam .

dwiheyaa durmanaskataa

iti . daurmanasyayogaad durmanaskaH tadbhaavo durmanaskataa daurmanasyamityarthaH . yasya guNasya hi bhaavaaddravye shabdaniveshastadabhidhaane tvatalaaviti lakShaNaat taddarshanaheyasaMprayukta darshanaheyam . ato.anyadbhaavanaaheyam . naaheyamasamaahitatvaat . . 13 . .

##[## kaameShvaadau vipaakau dwe labhyete nopapaadukaiH .
taiH ShaD vaa sapta vaaShTau vaa ShaD rUpeShvekamuttame . . 14 . . ##]##

kaameShvaadau vipaakau dwe labhyete

iti . kaamapradhaanatvaat kaamadhaatuH . kaama iti nirdishyata iti vakShyate . aNDajajaraayujasaMsvedajaiH sattvaiH kaamadhaataavaadau prathamato dwe indriye vipaakaatmake labhyete . kaayendriyaM jIvitendriyaM cha . kasmaat pratisandhikaale mana upekShendriyayoravashyaM kliShTatvaat .

upapattibhavaH kliShTaH sarvakleshaiH svabhUmikaiH

iti vachanaat . chakShuraadInaaM cha tasyaamavasthaayaamavidyamaanatvaat .

nopapaadukaiH

ityapavaadaH . avisheShitatvaaddhi upapaadukairapi tathaiva dwe eva labhyeyaataamiti prasa~NgaH . tasmaadayaM pratiShedhaH . kimupapaadukaiste dwe naiva labhyete labhyete na tu dwe eva . tenaaha

taiH ShaD vaa

iti vistaraH . yadyavya~njanaa bhavanti yadyavidyamaanastrIpurUShendriyaaH . yathaapraathamakalpikaa iti . yugaadyu tapannaaH

praagaasan rUpivat sattvaaH

iti vachanaat . katamaani ShaT chakShuraadIni pa~ncha jIvita~ncha ShapThamiti . yathaa devaadiShviti . aadishabdena naarakaadayo.api gRRihyante . antaraabhavopapattibhavapratisandhyavasthaayaaM taani prathamato labhyate . kiM punarUbhayavya~njanaa apyupapaadukaa bhavantIti . nihInobhayavya~njanotpattiH . vishiShTaa chopapaadukaa yoniH . kathamanayoH samaayoga iti chodanaabhipraayaH . rUpapradhaanatvaad rUpaaNIti rUpadhaatunirdishyate . rUpapradhaanatvaaditi rUpaaNaaM svachChatvaat bhaasvaratvaadityarthaH . athavaa na kaamaguNapradhaano rUpadhaatuH . kiM tarhi rUpamaatrapradhaanaH . naapyaarUpyadhaatuvadarUpapradhaana iti sUtre.apyuktamiti sUtre.apyevaM dRRiShTam . na madupaGyamevaitaditi darshayati . ye.api te shaantaa vimokShaa atikramya rUpaaNyaa rUpyaaH . te.apyanityaa adhuvaa anaashvaasikaa vipariNaamadharmaana iti vistaraH . avya~njanairUpapaadukairiti praathamakalpikaiH . samaapattitashcha paratvaaditi . yasmaatpUrvaM rUpasamaapattiH pashchaadaarUpyasamaapattiH . tasmaadrapadhaatorUttara aarUpyadhaatuH . upapattitashcha pradhaanataratvaaditi . yasmaachchopapattitaH pradhaanataro rUpadhaatoraarUpyadhaatuH . bahUni kalpasahasraaNi tatraatiprashaanto vipaako bhavati . ato.apyasaavuttaraH na tUpapattideshataH

aarUpyadhaaturasthaana

iti vachanaat . . 14 . .

##[## nirodhayatyuparamannaarUpye jIvitaM manaH .
upekShaa~nchaiva rUpe.aShTau kaame dasha navaapTa vaa . . 15 . . ##]##

nirodhayatyuparaman

iti . mriyamaaNa aarUpyadhaataavetaanyeva trINIndriyaaNi nirodhayati . saapavaadaM chaitadweditavyam

shubhe sarvatra pa~ncha cha

iti vachanaat .

rUpe.aShTau

iti . rUpadhaataavaShTaavetaanyeva . saha pa~nchabhishchakShuraadibhirnirodhayet . sakRRit samagrendiyamaraNaat . ata evaaha sarve hyupapaadukaaH samagrendriyaa upapadyante mriyante cheti .

kaame dasha navaaShTa vaa

iti . ubhayavya~njano dashendriyaaNi nirodhayati yadi samagrapa~nchendriyo bhavati . ekavya~njano nava . avya~njano.aShTau . yadi tu vikalendriyo.andho vadhiro vaa bhavati . tadaa tadandriyaM parihaaryam . . 15 . .

saapavaadaM chaitatsarvakaamadhaataaveva veditavyam . tadapavaadamaaha

##[## kramamRRityostu chatvaari shubhe sarvatra pa~ncha cha .
navaaptirantyafalayoH saptaaShTanavabhirdwayoH . . 16 . . ##]##

kramamRRityostu chatvaari

iti . na hyeShaaM pRRithagnirodha iti . na hyepaaM kaamadhaataavanyonyaM virahayya nirodho.astItyabhipraayaH .

shubhe sarvatra pa~ncha cha

iti . sarvasya pUrvoktasya maraNavidheH

nirodhayatyuparamannaarUpye jIvitaM manaH

ityevamaaderapavaadaaH . trividhaM hi maraNachittaM saMbhavati . kliShTamavyaakRRitaM kushala~ncha . tatra kliShTaavyaakRRitachittasyotsarganyaayena maraNavidhirUktaH . kushalachittasya tu maraNe shraddhaadayaH pa~nchaadhiakaH prakSheptavyaaH . eShaaM hi shraddhaadInaaM kushale chetasyavashyambhaavaH . tena yatra trINyuktaani tatraaShTau . yatraaShTau tatra trayodasha . yatra dasha tatra pa~nchadasha . yatra nava tatra chaturdasha . yatra punaraShTau tatra trayodasha . yatra chatvaari tatra naveti vistareNa gaNanIyam . rUpaarUpyadhaatvornaasti kramamaraNam .

indriyaprakaraNe sarva indriyadharmaa vichaaryanta iti . indriyaprakaraNe iha kriyamaaNe sarva indriyadharmaa indriyaavasthaavisheShaaH kaaritravisheShaa vaa vichaaryanta ityeke vyaachakShate . apare tu vyaachakShate . indriyaprakaraNe indriyaskandhake sarva indriyadharmaa avasthaavisheShaaH kaaritravisheShaa vaa vichaaryante . tenehaapi te vichaaryante . tatpratyaasatvaadasya shaastrasyetyabhipraayaH .

navaaptirantyafalayoH

iti navabhirindriyairaaptirnavaaptiH . kasya antyafalayoH . ante bhave antye antye fale antyafale tayoH . ke punarantye . srotata aapattifalaM arhattvafalaM cha . yathaa daNDasya dwaavantau bhavataH . evaM paMktayavasthitaanaaM chaturNaa falaanaaM strota aapattifalaM arhattvafalaM chaante bhavataH . sakRRidaagaamifalamanaagaamifala~ncha madhye bhavataH . tayorantyayoH falayornavabhirevendriyaiH praaptiH . katamairnavabhirityaaha . shraddhaadibhiraaGYaataavIndriyavarjyairmana upekShendriyaabhyaaM cheti navabhiriti . tatraivamabhisamayakramaH . duHkhe dharmaGYaanakShaantiH . duHkhe dharmaGYaanam . duHkhe.anvayaGYaanakShaantiH . duHkh.anvayaGYaanam . samudaye dharmaGYaanakShaantiH . samudaye dharmaGYaanam . samudaye.anvayaGYaanakShaantiH . samudaye.anvayaGYaanam . nirodhe dharmaGYaanakShaantiH nirodhe dharmaGYaanam . nirodhe.anvayaGYaanakShaantiH . nirodhe.anvayaGYaanam . maarge dharmaGYaanakShaantiH . maarge dharmaGYaanam . maarge.anvayaGYaanakShaantiH maarge.anvayaGYaanamiti ShoDasha kShaNaa abhisamaya ityuchyante . tatra duHkhe dharmaGYaanakShaantiryaavanmaarge.anvayaGYaanakShaantiriti pa~nchadasha kShaNaa darshanamaargaH  .

adRRiShTadRRiShTerdRRi~Nmaargastatra pa~nchadasha kShaNaaH

iti vachanaat . tachchaaGYaasyaamIndriyamityuchyate maarge.anvayaGYaanaM tu ShoDashaH sa bhaavanaamaargaH . tataH prabhRRityaa vajropamasamaadheryaavaananaasravo maargaH sarvo.asau bhaavanaamaargaH . tachchaaGYendriyamityuchyate . kShayaGYaanaatprabhRRiti sarvo.anaasravo maargo.ashaikShamaargaH . tachchaaGYaataavIndriyamityuchyate . tatra srota aapattifalaM maarge.anvayaGYaana kShaantyavasthaayaaM praapyate . shraddhaadIni chaatra pa~nchendriyaaNyavashyaM bhavanti tasyaa avasthaayaaH kushalatvaat . aaGYaasyaamIndriyasvabhaavaa chaasau maarge.anvayaGYaanakShaantirvartamaanaa . mana indriyaM cha tatsaMprayukta bhavatyupekShendriyaM chaavashyamanaagamyaashrayatvaat . anaagamyasya chopekShendriyasaMprayuktatvaat . maarge.anvayaGYaanaM tvasyaamavasthaayaamaaGYendriyasvabhaavamutpaadaabhimukhaM vartate . tena shraddhaadibhiH pa~nchabhiraaGYaasyaamIndriyeNaaGYendriyeNa mana upekShendriyaabhyaaM cheti tatfalaM navabhiH praapyate . ubhaabhyaaM hi tasya praaptiriti . aanantaryamaargeNaGYaasyaamIndriyasvabhaavena vimuktimaargeNa chaaGYendriyasvabhaavena tasya praaptiH . visaMyogapraaptaraavaahakasaMnishrayatvaad yathaakramam . tasyaa visaMyogacha praapteraanantaryamaargasyaavaahakatvaat janakatvaat vimuktimaargasya cha tasyaa sannishrayatvaat aadhaaratvaadityarthaH . dwaabhyaaM chauraniShkaasanakapaaTapidhaanavat . yathaa hi dwayormanuShyayorekena chauro niShkaasyate dwitIyenaasya kapaaTaM pidhIyate tathaanantaryamaargeNa visaMyogapraaptiraavaahyate kleshapraaptimaadaaya nirodhaat vimuktimaargeNaadhaaryate visaMyogapraaptihotpaadaat . arhattvasya punaH shraddhaadibhiraaGYaasyaamIndriyavarjyairiti . vajropamasamaadhyavasthaayaamarhattvafalaM praapyate . shraddhaadIni mana indriyaM cha pUrvavat . vajro pamasamaadhikalaapastasyaamavasthaayaamaanantaryamaarga aaGYendriyasvabhaavo vartamaanaH . sukhasaumanasyopekShendriyaaNaaM chaanyatamat . yadi tRRitIyaM dhyaanaM nishrityaarhattvaM praapyate sukhendriyaM tatra vartamaanam . atha prathamaM dwitIyaM dhyaanaM nishrityaarhattvaM praapyate sukhendriyaM tatra vartamaanam . atha prathamaM dwitIyaM dhyaanaM nishritya tatra saumanasyendriyam . athaanaagamyadhyaanaantarachaturthadhyaanaakaashaviGYaanaaki~nchanyaayatanaanaamanyatamaM nishritya tatropekShendriyaM vartamaanam . kShayaGYaanakalaapastvasyaamavasthaayaaM vimuktimaarga aaGYaataavIndriyasvabhaava utpaadabhimukho bhavati . tena shraddhaadibhiH pa~nchabhiraaGYendriyeNaaGYaataavIndriyeNa mana indriyeNa sukhasaumanasyopekShendriyaaNaaM chaanyatameneti tatfalaM navabhiH praapyate . aanantaryavimuktimaargaabhyaaM tatpraaptiriti pUrvavadwayaakhyaanam .

saptaaShTanavabhirdwayoH

praaptiriti vaakyasheShaH . pratyekamiti vistaraH . sakRRidaagaamifalasya sapta bhiraShTaabhirnavabhirvaa praaptiH . evamanaagaamifalasya . tatpratipaadayannaaha . sakRRidaagaamifalaM taavadyadyaanupUrvakaH praapnoti . sa cha laukikena maargeNeti . laukiko maargaH shaantaadyu daaraadyakaaraH .

shaantaadyudaaraadyaakaaraa uttaraadharagocharaaH

iti vachanaat . tenottaraaM bhUmiM shaantataH praNItato niHsaraNatashcheha yogI pashyati . adharaamaudaarikato duHkhalitaH sthUlabhittikatashcha pashyati . sa chaayaM chatuHprakaaro varNyate . prayogamaarga aanantaryamaargo vimuktimaargo visheShamaargashcha . tatra prayogamaargo yata aanantaryamaarga utpadyate . sa punaryena kleshaanprajahaati . vimuktimaargo.apyaanantaryamaargaadanantaramutpadyate . kleshaprahaaNapraapteraadhaarakaH . visheShamaargastata uchcha vishiShTo maargaH . tena maargeNa navaprakaaraaH kleshaaH praheyaaH . adhimaatraadhimaatro .adhimaatramadhyo.adhimaatramRRiduH madhyaadhimaatro madhyamadhyo madhyamRRiduH mRRidwadhimaatro mRRidumadhyo mRRidumRRIdushcheti . tadyadi pRRithagjanaH prajahaati darshanabhaavanaaheyaan kleshaanmishrIkRRitya . tena mRRidumadhyaadhimaatraadibhedena navadhaa kRRitvaa prajahaati . mRRidumRRidubhyaamaanantaryavimuktimaargaabhyaamadhimaatraadhimaatra kleshaprakaaraM prajahaati . evaM yaavadadhimaatraadhimaatraabhyaamaanantaryavimuktimaargaabhyaaM mRRidumRRidukleshaprakaaraM prajahaati . aaryastu bhaavanaaheyaaneva kleshaastathaiva navadhaa kRRitvaa prajahaati . darshanaheyaanaaM darshanamaargeNa praakprahINatvaat . lokottarastu bhaavanaamaargastathaiva ShoDashaakaro.anityaadyaakaarabhedaat . sa chaapi tathaiva prayogaadimaargabhedaachchaturbhedaH . ihaapi mRRidumRRidubhyaamaanantaryavimuktamaargaabhyaamadhimaatraadhimaatraM kleshaprakaaraM prajahaati . evaM yaavadadhimaatraadhimaatraabhyaamaanantaryavimuktimaargaabhyaaM mRRidumRRidukleshaprakaaraM prajahaati . eSha laukikalokottarayormaargayordi~NmaatranirdeshaH . tatsakRRidaagaamifalamaanupUvakeNa vaa labhyeta bhUyovItaraaNena vaa . tatraanupUrviko yaH srota aapattifalaM praapya kramaat sakRRidaagaamifalaM praapnoti . kashchaasau . yaH sakalabandhana ekaprakaaraadyu palikhito vaa yadi na ShaShTaprakaaropalikhito niyaamamavakraamati . ShoDashe chittakShaNesa srota aapanno bhavati . sa bhaavanaaheyasyaikasya yaavatShaShThasyaiva vaa prakaarasya prahaaNaaya shamathacharitatvaallaukikamapi maargamutpaadayati . sa ShaShThaprakaaraprahaaNe sakRRidaagaamifalaM praapnoti . tasya falasya saptabhirindriyaiH praaptiH . shraddhaadibhiH pa~nchabhirmana indriyeNopekShendriyeNa cha saptamenaanaagamyanishrayatvaat atha lokottareNa maargeNa tasyaaShTaabhirindriyeH praaptiH . tairevaaGYendriyeNa chaaShTamena . taanyeva hi shraddhaadIni saptendriyaaNyaaGYendriyaakhyaaM labhante anaasravatvaat . atha bhUyovItaraaga iti . yo laukikena maargeNa pRRithagjanaavasthaayaaM ShaTprakaaropalisvito.abhUt . sa bhUyovItaraaga ityuchyate bhUyasaa prakaareNa vItaraaga iti kRRitvaa . sa yadi sakRRidaagaamifalaM praapnoti kathaM sa praapnoti iti . abhisamayakrameNa pUrvoktena maarge.avayaGYaanakShaantyavasthaayaa praapnoti . tasya navabhiryathaiva srota aapattifalasya . shraddhaadibhiraaGYaataavIndriyavarjyeH mana upekShendriyaabhyaaM cheti pUrvavradwayaakhyaanam . ayaM hi ssrota aapattifalamapraapyaiva ShoDashe kShaNe sakRRidaagaamI bhavati . anaagaamifalaM yadyaanupUrvakaH praapnotIti . ihaanupUrvako yaH srota aapattifalaM sakRRidaagaamifalaM cha praapyaanaagaamifalaM praapnoti . yo vaa bhUyovItaraago bhUtvaa srota aapattifalamalabdhvaiva sakRRidaagaamifalameva cha labdhaanaagaamifalaM praapnoti . sa cha yadi laukikena maargeNa praapnoti . tasya saptabhirindriyaiH praaptiH . yathaa sakRRidaagaamifalasyaanupUrvikIyasyetyabhipretam . shraddhaadibhiH pa~nchabhirmana upeShendriyaabhyaaM chetyarthaH . atha lokottareNa maargeNa tasyaaShTaabhistathaiveti . yathaa sakRRidaagaamifalasyaivaaShTaabhirityarthaH . aaGYendriyamaShTamaM bhavatIti . atha vItaraaga iti . kaamadhaatumaatravItaraago laukikena maargeNa navame prakaare prahINe . prathamaadapi vaa dhyaanaadyaavadaakichchanyaadapi vaa vItaraago yo.anaagaamifalaM praapnoti . tasya navabhiH praaptiH . yathaa srota aapattifalasya . srota aapattifalasya hi darshanamaargeNa praaptiH . asya cha darshanamaargeNaiva praaptiriti tulyatvam . ayaM tu visheShaH . sukhasaumanasyopekShendriyaaNaamanyatamaM bhavati nishrayavisheShaaditi . yadi tRRitIyaM dhyaanaM nishritya niyaamamavakraamati sukhendriyaM tatra bhavati . atha prathamadwitIye dhyaane nishritya saumanasyendriyaM tatra bhavati . athaanaagamyadhyaanaantarachaturthadhyaanaanaamanyatamaM nishrityopekShendriyaM tatra bhavatIti . yadaapyayamaanupUrvika iti vistaraH . yadaapyayamadhigatapUrvafala aanupUrvikastIkShNendriyaH . sa navame vimuktimaarge dhyaanaM pravishati maulaM laukikena maargeNa tadaapyaShTaabhirindriyairanaagaamifalaM praapnoti . tatra mauladhyaanasaMgRRihIto vimuktimaargo bhavati . tatra cha saumanasyendriyam . aanantaryamaargastvanaagamyasaMgRRihIta eva . yadi na pravishati tatra chopekShendriyameva naanyathaa . tasya praaptiraShTaabhiH shraddhaadibhiH pa~nchabhirmana upekShaasau anasyendriyaishcheti . ubhaabhyaaM cha tasya praaptiriti . aanantaryavimuktimaargaabhyaaM chauraniShkaasanakapaaTapidhaanavaditi vyaakhyaatamemat . atha lokottareNa pravishatIti . sa evaanupUrvikastIkShNendriyo veditavyo.adhikaaraanuvRRitteH . tasya navabhirindriyaiH praaptiH . tairevedaanImuktairindriyaiH aaGYendriyeNa cha navamena . taanyeva hIndriyaaNyanaasravatvadaaGYendriyaakhyaaM labhante .

idamiha chodyate . kasmaadaanupUrvika evamukto na punarvItaraagapUrvI . na hi vItaraagapUrvyanaagamyanishrayeNa darshanamaargamutpaadya ShoDashe chittakShaNe maulaM prathamaM dhyaanaM pravishati . tatraadhigate.anaadaraat . aanupUrviko hi mauladhyaanaarthI tasyaanadhigatapUrvatvaat . tasmaadasti sambhavo yadasau maulameva pravishati . vItaraagapUrvI tu chatuHsatyadarshanaM prati kRRitaadaraH na dhyaanaM prati iti na tatra ShoDashe chittakShaNe maulaM dhyaanaM pravishatItyabhipraayaH . . 16  . .

navaaptirantyafalayoH

ityuktam tadwirodhayati yattarhi abhidharma Uktam GYaanaprasthaane . katibhirindriyairaharttvaM praapnotIti aaha

##[## arhattvasyaikaadashabhirUktamekasya sambhavaat .
upekShaajIvitamanoyukto.abvashyaM trayaantiH . . 17 . . ##]##

ekaadashabhiH

iti . tatkathaM na virUdhyata ityabhipraayaH .

ekasya sambhavaata

iti . kasyachidevaikasya pudgalasya sambhavaH na sarvasya sambhavaH . yo hi mRRidwindriyaH parihaaya parihaaya sukhasaumanasyopekShaabhiH nishrayavisheShaatpaaryaayikIbhirarhattvaM praapnuyaat taM pratyevamuktam . ekaadashabhiriti . na tu sambhavo.asti sukhasaumanasyopekShaaNaaM ekasminkaale samavadhaanamityarthaH . chittachaittaanaamekaikaddhavyotpatteH yo hi kashchinmudwindriyaH pudgalo.anaagamyaM vopekShendriyanishrayaM nishrityaarhattvaM praapnuyaat tasya tatpraaptirUpekShendriyeNa . tataH punarapi parihIyate . tataH prathamaM dwitIyaM vaa dhyaanaM nishritya punararhattvaM praapnuyaat . tasya tatpraaptiH saumanasyendriyeNa . tataH punarapi parihIyate . tataH sa tRRitIyaM dhyaanaM nishritya punararhattvaM praapnuyaat . tasya tatpraaptiH sukhendriyeNa . iti pratyekaM tatra falapraaptaavavashyaM navaivendriyaaNi vyaapriyante . shraddhaadIni pa~ncha mana aaGYaaGYaataavIndriyaaNi sukhasaumanasyopekShendriyaaNaaM chaanyatamaditi . punaH punaH praaptestadekaadashabhirityuktam . kathamanaagaamino.apyeSha prasa~Ngo na bhavatIti  . kasmaattatra shaastre.arhattvafalamevaikaadaachitsukhendriyeNa praapnotIti . asaavanaagaamI tRRitIyadhyaanordhvabhUmilaabhaat parihINo bhavati . UrdhvabhUmereva parihINo bhavati . naasaavanaagaamifalaatparihINa ityuchyate . evaM yaavaddwitIyadhyaanaat . yadaa tu prathamaatparihINo bhavati tadaanaagaamifalaatparihINa ityuchyate . pa~nchaavarabhaagIyaprahaaNaaddhi anaagaamifalaM vyavasthaapyate . yadaa cha sa kaamavairaagyaatparihINastadaa tRRitIyaM dhyaanamasya naasti . tatkathaM mukhendriyeNaanaagaamifalaM praanuyaat . tata aaha . na hyasau parihINaH kadaachitsukhendriyeNa praapnotIti . kim saumanasyendriyeNa praapnuyaat . yata evaM sukhendriyasyaiva pratiShedhaH praanuyaad yadi navabhe vimuktimaarge maulaM dhyaanaM pravishet . naitadasti . yo hi parihINo bhavet sa mRRidwindriyaH . yashcha mRRidwindriyaH sa na shaknoti navame vimuktimaarge maulaM dhyaanaM praveShTum tIkShNendriyastu shaknoti indriyasa~nchaarasyaaduShkaratvaat . astyetat . kiM tu yadyasau mRRidwindriyaM aanupUrviko.anaagaamifalaM praapya tatashcha parihINo bhUtvaa indriyasa~nchaaraM kuryaat indriyasa~nchaareNa cha tIkShNendriyo bhUtvaa pUrvakeNaiva krameNaanaagaamifalaM praapnuvan yadi navame vimuktimaarge maulaM pravishet tasya tadaanaagaamifalapraaptiraShTaabhirnavabhirvaa bhavati shraddhaadibhiH pa~nchabhirna indriyeNopekShendriyeNa chaanantaryamaargasaMgRRihItena saumanasyendriyeNa cha mauladhyaanavimuktimaarga saMgRRihIteneti . lokottareNa chainmaulaM dhyaanaM pravishet ebhishchaaShTaabhiraaGYendriyeNa cha navamenetyavagantavyam . tasmaat sUkta na hyasau parihINaH kadaachitsukhendriyeNa praapnotIti . vItaraagapUrvI tarhyekaadashabhistatpraapnuyaat . katham yo mRRidwindriyaH pudgalastRRitIyadhyaanalaabhI tRRitIyaM dhyaanaM nishritya niyaamamavakraamet . sa ShoDashe chittakShaNe anaagaamI bhavati . saa tatfalapraaptiH sukhendriyeNa shraddhaadibhiH pa~nchabhirmana aaGYaasyaamIndriyaaGYendriyaishcheti . sa tato.anaagaamifalaatparihINa indriyottaapanena tIkShNendriyamaatmaanaM kRRitvaa anaagamyanishrayeNaivaanaagaamifalaM praapnu vannavame vimuktimaarge maulaM pravishet . tasya tatfalapraaptiH pUrvavadupekShendriyeNa saumanasyendriyeNa cha shraddhaadibhishchaapi pa~nchabhimarna indriyeNa chaaShTamena lokottaramaargatvaadaaGYendriyeNaapi navamena . ityevaM dwayoH kaalayorekaadashabhirindrayaiH sa pudgalastadanaagaamifalaM praapnuyaaditi . tatastatpratiShedhaarthamidamaaha . na cha vItaraagapUrvI parihIyate . tadwairaagyasya dwimaargapraapaNaaditi . na cha kaamavItaraagaH kenachinnishrayeNa niyaamamavakraantaH parihIyate . kasmaat tadwairaagyasya kaamavairaagyasya dwimaargapraapaNaat laukikalokottaramaargapraapaNaat . iha falaM dwividham saMskRRitamasaMskRRitaM cha

saMskRRitaasaMskRRitaM falam

iti vachanaat . tatra yadasaMskRRItaM visaMyogalakShaNamanaagaamifalam tatpUrva laukikena maargeNa praaptam niyamaavakraantau cha lokottareNa maargeNa punastatpraaptam . dwividhaa hi tasya praaptiH . laukikI lokottaraa cha . tasmaatsthiraM tadwairaagyam . tasmaadato na parihIyate .

nanu cha

falaaddhaanirna pUrvakaat

darshanaheyaanaamavastukatvaadityetadapi kaaraNaantaramasti . kasmaattadiha noktamiti . etadapi vaktavyam . api khalu para evaM vrUyaat . maa bhUddarshanaheyakleshavairaagyaparihaaNiH . bhaavanaaheyakleshamaatravairaagyaparihaaNistu kasmaadasya parihINakasya na bhavet . pa~nchaavarabhaagIyaprahaaNaaddhi anaagaamifalaat bhavati . tatra cha satkaayadRRiShTiH shIlavrataparamaasho vichikitsaa cha darshanaheyaaH . kaamachChando vyaapaadashcha  bhaavanaaheyau . tayoshcha vItaraagapUrviNo.abhisamayaante ShoDashe chittakShaNe prahaaNasya lokikena maargeNa praaptasya tatsaamarthyaat punaranaasravaa praaptirbhavati anaasravagotraaNaaM labdhatvaat . anaasravaM hi navamavimuktimaargasvabhaavaM saMskRRitamanaagaamifalamasaMskRRitaM cha kaamachChandaadiprahaaNaM tasyaamavasthaayaaM labhyate . tasmaadidameva kaaraNamuktam . aaryeNa tadwairaagyasya dwimaargapraapaNaaditi kaamachChandaadiprahaaNasya dwimaargapraapaNaadityarthaH .

upekShaajIvitamanoyukto.avashyaM trayaanvitaH

iti . upekShayaa jIvitena manasaa vaa yukto.anvito.avashyaM trayeNa samanvaagataH . tenaivopekShaajIvitamanaHsvabhaavena . na hyeShaamanyonyena vinaa samanvaagama iti . yadaikasya samanvaagamastadetayorapi samanvaagamaH . tenaiShaaM samanvaagamavyavasthaanaM kriyate chakShuraadInaaM tu na kriyate . tasmaadaaha chakShuH shrotraghraaNajihvendriyairiti vistaraH . chakShuH shrotraghraaNjihvendriyairaarUpyadhaatupapanno na samanvaagata ityatra kayendriyaagrahaNam . kaamadhaatau cha yenaaprati labdhavihInaanItyasyopachayaarthasya chakShuraadiShveva sambhavaanna kaayendriye . anyathaa hi rUpibhirindriyairaarUpyopapanno na samanvaagata ityevochyate . apratilabdhaani kalalaadyavasthaayaam . vihInaani labdhavinaashaadandhatvaadyavasthaayaaM kramamaraNe vaa . pRRithagjanaa na samanvaagataa iti visheShaNam aaryasyaavashyaM samanvaagatatvaat . na hi tasya bhUmisa~nchaareNa anaasravasukhaadityaagaH . daurmanasyena kaamavItaraaga iti . ihastho dhaatvantarastho vaa pRRithagjano  vaaryo vaa na samanvaagataH . pRRithagjanafalasthaa iti . falasthaaH srota aapannaadayaH . abhisamayaante vihInatvaat tenaanaaGYaatamaaGyaasyaamIndriyeNaasamanvagataaH . aaGYendriyeNa darshanamaargasthaa apraaptatvaadasamanvaagataaH . ashaikShaamaargasthaaH falapraaptau vihInatvaadasamanvaagataaH . apratiShiddhaasvavasthaasu yathoktasamanvaagamo veditavya iti . yaa apratiShiddhaa avasthaashchakShuraadibhirindriyaiH samanvaagamaM prati taasvavasthaasu yadyadindriyamuktam . taistaiH samanvaagato veditavya ityarthaH . tadyathaa kaamadhaataavapratilabdhavihInaavasthaaM hitvaa chakShuraadibhirjihvaantaiH samanvaagataH . kaayendrinyeNa kaamarUpdhaatUpapannaH samanvaagata ityaadi . . 17 . .

##[## chaturbhiH sukhakaayaabhyaaM pa~nchabhishchakShuraadimaan .
saumanasyI cha duHkhI tu saptabhiH strIndriyaadimaan .. 18 . .
aShTaabhirekaadashabhiraaGYaaGYaataavisaanvayaH .
aaGYaasyaamIndriyopetaastrayodashabhiranvitaH ,. . 19 . . ##]##

chaturbhiH sukhakaayaabhyaam

iti . yukta iti vartate . avashyamiti cha . saMkhyaanukramavivakShaayaaM tu tadanantaraM tairityevaanantaraM sukhaadigrahaNam . sukhendriyeNa samanvaagata iti . chaturthadhyaanaarUppadhaatUpanna pRRithagjanaM mukta . sarvaH sukhendriyeNa samanvaagataH . tasyaanyairnaavashyaM samanvaagataH . chakShuraadibhirjihvendriyaantairaarUpyadhaatau kaamadhaatau chaapratilabdhavihInaavasthaayaamasamanvaagamaH . kaayendriyeNa chaarUpyadhaatau . strIpurUShendriyaabhuaaM rUpaarUpyadhaatvoshcha . kaamadhaatau chaalabdhavihInaavasthaayaam . duHkhendriyeNa rUpaarUpyadhaatvoH . saumanasyendriyeNa pRRithagjanastRRitIyadhyaanopapannaH . daurmanasyendriyeNa kaamavItaraagaavasthaayaam . shraddhaadibhiH pa~nchabhiH samuchChinnakushalamUlaavasthaayaam . aaGYaasyaamIndriyeNa pRRithagjanafalasthaavasthaayaam . aaGYendriyeraa pRRithayjanadarshanamaargasthaashaikShaavasthaayaam . aaGYaataavIndriyeNa pRRithagjanashaikShaavasthaayaamasanvaagata iti . yaH kaayendriyeNa so.api chaturbhiriti . kaamadhaatUpapannaH kaayendriyeNa samanvaagataH . tasya naanyairavashyaM samanvaagamaH . chakShuraadibhiH kaamadhaataavalabdhavihInavasthaayaamasamvaagamaH . strIpurUShendriyaabhyaametasyaamevaavasthaayaaM rUpadhaatau chaasamanvaagamaH . duHkhena chaasminneva . sukhena cha pRRithagjanasya chaturthadhyaanopapattaavasamanvaagamaH . saumanasyena pRRithagGYanastRRitIyachaturthadhyaanopapanno.asamanvaagataH . daurmanasyena shraddhaadibhishchaanyaiH pUrvavadasamanvaagamo vaktavyaH .

pa~nchabhishchakShuraadimaan

iti . chakShuH shrotraghraaNajihvaavaanityarthaH . tena chet tena chakShuShaa . chakShuShi satyavashyaM kaayendriyam . na tu shrotraadIni . kaamadhaataavalabdhavihInatvasambhavaat . strIpurUShendriyaadInaaM pUrvavadwayabhichaaro vaktavyaH . evaM shrotraghraaNajihvendriyairiti . yaH shrotrendriyeNa so.avashyaM pa~nchabhirUpekShaajIvitamanaH kaayaistena cha . ityevaM SarvaM neyam .

saumanasyI cha .

kim pa~nchabhiravashyaM samanvaagata ityadhikRRitam . chakShuraadiShveva saumanasyaM kasmaanna prakShiptam anyasthaanapaaThaat . tathaa hyaadishabdena prakShepa aakulaH syaat . dwitIyadhyaanajastRRitIyaalaabhI katamena sukhendriyeNa samanvaagata iti . sukhendriyaM kaamadhaatau pa~nchaviGYaanakaayikaM prathame cha dhyaane triviGYaanakaayikamasti tRRitIye tu dhyaane maanasam . ato dwitIyadhyaanajo naadhareNa sukhendriyeNa samanvaagataH tasya bhUmisa~nchaareNa tyaktatvaat na tRRitIyadhyaanabhUmikena tasyaalaabhitvaaditi matvaa chodayati . katamena sukhendriyeNa samanvaagata iti . aaha kliShTena tRRitIyadhyaanabhUmikeneti . sarve hyadharabhUmyupapannaaH sattvaa uparibhUmikenaaprahINena kliShTena samanvaagataa iti siddhaantaH . sheShendriya vyabhichaaraH pUrvavadwaktavyaH .

duHkhI tu saptabhiH

iti . kaamadhaatUpapanno hyeShaH . tasmaadavashyaM kaayendriyeNa chaturbhishcha vedanendriyairiti daurmanasyavarjyaiH . tadwItaraagaavasthaayaaM daurmanasyaM vyabhicharati . manojIvitendriye cha sta ityavashyaM saptabhirindriyaiH samanvaagataH . sheShendriyavyabhichaarastu pUrvavadwaachyaH .

strIndriyaadimaan

aShTaabhiH

iti . strIpurUShadaurmanasyashraddhaavIryasmRRitisamaadhipraGYendriyavaanityarthaH . jIvitamanaH sukhaduHkhasaumanasyopekShendriyaaNaamuktatvaat aaGYaataavIndriyaadInaaM cha trayaaNaaM vakShyamaaNatvaat eShaamevaaShTaanaamindriyaaNaaM grahaNaM bhavati . yaH strIndriyeNa samanvaagata iti sa kaamadhaatUpapanna eva strIndriyavattvaat . ataH sp.avashyamaShTaabhirindriyaiH samanvaagataH . katamairityaaha taishcha saptabhiH strIndriyeNa cheti . kaayajIvitamanobhishchaturbhishcha vedanendriyairiti saptabhiH strIndriyeNa chaaShTamena . sheShairaniyamaH . yathokta chakShuraadInaaM vaikalyasambhavaadityaadibhiH kaaraNaiH . strIndriyavat purUShendriyavaanapi vatavyaH . daurmanasyavaanapi kaamopapannaH kaamaavItaraaga iti tathaiva taiH saptabhirdaurmanasyena cha . shraddhaavaanapi traidhaatukaH sattva iti taiH pa~nchabhiH shraddhaadibhiravinaabhaavibhirUpekShaajIvitamanobhishcha samanvaagataH . sheShairaniyamaH pUrvavat . yathaa shraddhaavaanevaM yaavatpraGYaavaan .

aaGYaate indriyamaaGYaatrndriyamiti . aaGYaata evendriyamaGYaatendriyam  . niravasheShaaGYaata indriyamityarthaH . aaGYendriyamapi hyaaGYaata indriyam na tu niravasheShe saavasheShatvaat praheyasya . athavaa padaikadeshagrahaNena aaGYaataavI pudgala aaGYaata ityuchyate tasyendriyamaaGYaatendriyamiti . ya aaGYendriyeNa so.avashyamekaadashabhiriti . aaGYendriyavaan falasthaH shaikShastriShvapi dhaatuShu bhavati . sa chaturthadhyaanaarUpyopapannaH katha sukhasaumanasyendriyaabhyaaM samanvaagataH . yasmaadaaryaH kaamavairaagye.avashyaM saumanasyendriyaM pratilabhate dwitIyadhyaanavairaajye cha sukhendriyam . te cha bhUmisa~nchaare.api na tyajyete . tathaa hi vakShyati

bhUmisa~nchaarahaanibhyaaM dhyaanaaptaM tyajyate shubham .
tathaarUpyaaptamaarya tu falaaptyuttaptihaanibhiH . .

iti . falapraaptIndriyottaapane.api yadyapi te pratipannakamaargamRRidwindriyamaargasaMgRRihIte tyajyete tathaapyapare falasthatIkShNendriyamaargasvabhaave labhyete . tasmaattaabhyaaM sukhasaumanasyaabhyaaM bhUmisa~nchaare.apyaparityaktaabhyaaM chaturthadhyaanaarUpyopapanno.apyaaryaH samanvaagata eva bhavati . sheShaiH pUrvavadaniyamaH .

aaGYaasyaamIndriyopatastrayodashabhiranvitaH

iti vistaraH . aaGYaasyaamIndriyasamanvaagataH kaamaavacharaH sattvaH kaamadhaataavevaaGYaasyaamIndriyotpaadanaat .

asaMvegaadiha vidhaa tatra niShTheti vaachanaat

iti . tasmaadavashyaM kaayendriyamasyaasti . chatasro vedanaa daurmanasyavarjyaaH . tasya vItaraagaavasthaayaaM vyabhichaaraat . tatraavashyamiti vartate . trayodashabhirebhirindriyairavashyameva samanvaagata ityavadhaaryate na tu trayodashabhireveti . sheShairaniyamaH . andhaadiShvapi darshanamaargasambhavaat . strIpurUShendriyayorvaikalye kathaM darshanamaargotpattiH . strIpurUShendriyaviyuktavikalaanaaM hi saMvarafalapraaptivairaagyaaNi na santIti . kechittaavaadaahuH . pratilabdhasaMvaraaNaaM falapraaptirbhavati . dwivya~njanodayaaddhi praatimokShasaMvaratyaago bhavati na tadwaikalyaat . kramamaraNaadwaa strIpurUShendriyanirodhe.apyabhyastanirvedhabhaagIyasya darshanamaargotpattirbhavati . apare punaraahuH . pudgalasaamaanyamihaadhikriyate naikatraivendriyairaavashyakasamanvaagamavyabhichaaraavuchyete . katham

upekShaajIvitamanoyukto.avashyaM trayaanvitaH

iti yaavat . upekShaasamanvaagataH pudgalaH kaamadhaatUpapanno vaa yaavadbhavaagropapanno vaa sarvo.asaavavashyaM trayeNa samanvaagataH . chakShuraadivyabhichaarastu sambhavato na sarvatra . kashchideva hi rUpibhirindriyairasamanvaagato ya aarUpyadhaatUpapannaH na tu yo rUpadhaatUpapannaH . vistareNa yaavatkashchideva shraddhaadibhirasamanvaagato yaH samuchChinnakushalamUlaH na tu sa evaarUpyadhaatUpapannaH . tathehaapi yaavaanaaGYaasyaamIndriyopetaH sarvo.asaavebhiryathokaistrayodashabhirindrayairavashyaM samanvaagataH . vyabhichaarastu sambhavataH kasyachideva . tathaa hi kasyachichchakShurindriyeNaasamanvaagamo yo.andha kasyachichChotrendriyeNa yo badhiraH . evaM ghraaNaadibhiH yaavat kasya chitstrIndriyeNa yaH purUShaH kasyachitpurUShendriyeNa yaa strI kasyachiddaurmanasyena yo vItaraagaH ityevamevaavagantavyam . . 19 . .

##[## kaayavijjIvitamanaH sarvaalpainiHshubho.aShTabhiH .
api vaalastathaarUpya upekShaayurmanaHshubhaiH . . 20 . . ##]##

sarvaalpairniHshubho.aShTabhiH

iti . ekaH pudgalaH sarvebhyo.alpairyaH samanvaagataH . sa kiyadbhiralpaiH samanvaagata ityaaha niHsubho yaH samuchChinnakushalamUlaH . sa cha kaamadhaataaveva .

Chinatti strIpumaan dRRiShTicharitaH

iti . kaamavairaagyaM vaasya na saMbhavati . tasmaadasya pa~nchaapi vedanendriyaaNi santi . kaayendriyaM cha jIvitamanasI cha sta eva sarvatra . chakShuraadIni tu na santi kramamaraNaavasthaayaamandhatvaadyavasthaayaaM cha teShaamabhaavaat . vedayata itikRRitveti kartari kwip . vedanaM vaa viditi bhaavasaadhana auNaadikaH kwip . GYaapakaM darshayati yathaa saMpadanaM saMpaditi .

tathaarUpye

iti . saMkhyaamaatra tathaashabdena saMbadhyate . ekaantakushalatvaachChaddhaadIni shubhagrahaNena gRRihyanta iti . shubhaanyeva naakushalaavyaakRRitaani yaani taani shubhaanItyarthaH . aaGYaasyaamIndriyaadInaamapi grahaNaprasa~ Nga iti . taanyapyekaantakushalaani . tasmaattadgahaNaprasa~Nga iti . na . aShTaadhikaaraaditi .

niHshubho.aShTabhiH

ityetasmaat .

upekShaayurmanaHshubhaiH

aShTaabhirityapyaGYaasyamIndriyaadInaaM niraasaH kRRito bhavati . aShTashabdena kRRitaavadhitvaat . baalaadhikaaraachcheti . vaalo.atraadhikriyate .

baalastathaarUpye

iti vachanaat . aaGYaasyaamIndriyaadyabhaave cha pRRithagjano bhavati . pRRithagjanatvaM katamat aaryadharmaaNaamalaabha iti vachanaat . tasmaatteShvanaasraveShvaprasa~Nga iti . . 20 . .

##[## sarvabahubhirekaannaviMshatyaamalavarjitaiH . 21 . . ##]##

dwivya~njano yaH samagrendriya iti . dwivya~njano.api hi samagrachakShuraadika evamekaannaviMshatyaa samanvaagato naanyathaa  . aaGYaataavIndriyaM dwayoshchaanyataraditi . raagitvaadaaGYaataavIndriyamekaantena varjayitavyam . aaryasya chaaGYaasyaamIndriyaaGYendriyaabhyaamavashyaM paryaayeNa samanvaagamaat . yadaaGyasyaamIndriyaM na tadaaGYendriyaM na tadaaGYaasyaamIndriyam . ukta idnriyaaNaaM dhaatuprabhedaprasa~NgenaagataanaaM vistareNa prabheda iti . aShTaadashaanaaM dhaatUnaaM katIndriyaM kati nendriyamiti dhaatuprabhedaprasa~Ngena .

dharmaardha indriyaM ye cha dwaadashaadhyaatmikaaH smRRitaaH

iti indriyaaNyaagataani . teShaaM prabhedaH .

amalaM trayam

ityevamaadivistareNoktaH . . 21 . .

##[## kaame.aShTadravyako.ashabdaH paramaaNuranindriyaH .
kaayendriyo navadravyo dashadravyo.aparendriyaH . . 22 . . ##]##

kimete saMskRRitaa dharmaa iti . ye te skandhadhaatvaayatanatvenaabhihitaaH pUrvam . yathaa bhinnalakShaNaa iti . rUpyate iti rUpam . anubhavo vedanaa . nimittodgahaNaM saMGYetyaadi . saMskRRitagrahaNamutpattimattvaat . utaaho niyatasahotpaadaa api . kechit santIti . santi hi kechitsahotpaadaaH na tu niyatasahotpaadaaH . yathaa chakShuraadisahotpaadaastadwiGYaanaadayashchakShuraadInaaM sabhaagatatsabhaagabhaavaat . tasmaadevaM pRRichChati sarva ime dharmaaH pa~ncha bhavantIti . pa~nchavastukanayenaivaM sarvadharmasaMgraho vyavasthaapyate . rUpaadikalaapamukhena dharmanirdeshaH sukhapratipattyartham . tatraasaMskRRitaM naivotpadyat iti . na tatprati sahotpaadaniyamashchintyate . sarvasUkShmo rUpasaMghaataH paramaaNuriti . saMghaataparamaaNurna dravyaparamaaNuH . yatra hi pUrvaparabhaago naasti tatsarvarUpaapachitaM dravyaM dravyaparamaaNuritIShyate . tasmaadwishinaShTi saMghaataH paramaaNuriti .

kaame.aShTadravyako.ashabdaH

iti . kaamadhaatau yadaa shabdo.atra notpadyate tadaa niyatamaShTadravyaka eva bhavati naato nyUnadravyakaH .

aparendriyaH

iti . aparamindriyasminnityaparendriyaH chakShuraadimaanityarthaH . yatra hi chakShu shrotraadi vaa tatra kaayendriyeNa bhavitavyam tatpratibaddhavRRittitvaachchakShuraadInaam . sashabdaaH punarete paramaaNava ityaShTadravyakaadayaH saMghaataparamaaNavaH sashabdaa utpadyamaanaa yathaakramaM navadashaikaadashadravyakaa utpadyante . yo.aShTadravyakaH sa navadravyakaH . yo navadravyakaH sa dashadravyakaH . yo dashadravyakaH sa ekaadashadravyaka iti . asti hIndriyaavinirbhaagI shabdo.apIti . indriyaadwinirbhaktuM yo na shakyate sa indriyaavinirbhaagI shabda indriyaapRRithagvartItyarthaH . avinirbhaagIti kechidbhuji paThanti . kathamavinirbhaage bhUtaanaaM kashchideva saMghaataH kaThina ityaadi . kaThinaH pRRithivIdhaatuH . dravo.abdhaatuH . uShNastejodhaatuH . samudIraNaa vaayudhaatuH . tulyabhUtasadbhaavaattulyarUpaistatsaMdhaatairbhavitavyamityabhipraayaH . yadyatra paTutamiti vistaraH . yaddravyaM pRRithivyaadilakShaNam yatra saMdhaate paTutamaM sfuTatamam . prabhaavataH shaktitaH . na tu dravyataH . udbhUtamutpannam . tasya tatropalabdhiH . tasya dravyasya tatra saMghaata upalabdhirgrahaNam . sUchItUlIkalaapasparshavat . tatra sUchyo lohamayyaH pratItaa loke . tUlyo vIraNaadipuShpamUladaNDaaH yaaH sikaa iti praakRRitajanapratItaaH taasaaM sUchInaaM tUlInaaM cha kalaapaH tasya sparshaH sUchItUlIkalaapasparshaH . tasya chopalabdhiH tasya paTutamasya prabhaavata udbhUtasya bhUtasyeti . tatra tasyevetyanena lakShaNena vatiH . etadukta bhavati . tathaa tulye.api sUchInaaM tUlInaaM kalaapasadbhaave tIkShNatvaatsUchInaabheva sparsho vyaktamupalabhyate na tUlInaamatIkShNatvaat . tathaa kwachideva saMghaate kaaShThaadike kaThinamupalabhyate . kwachiddavaH paanIye . kkachiduShNo.agnau . kkachitsamudIraNaa vaayau . na cha tatra tatra saMghaate chatvaari mahaabhUtaani na santi . saktulavaNachUrNarasavachcha . saktuchUrNaanaaM lavaNachUrNaanaaM cha yathaa rasasyopalabdhiH lavaNachUrNarasa eva vyaktamupalabhyate na tu saktuchUrNarasaH tadwadihaapIti . saMgrahadhRRitipaktivyUhanaaditi . saMgrahakarmaNaabdhaatorastitvaM gamyate kaaShThaadike . anyathaa paaMsumuShTivattadwishIryate . yadi tatraabdhaaturna syaat . dhRRitikarmaNaapsu nauprabhRRitInaaM pRRithivIdhaatorastitvaM gamyate . paktikarmaNaa tejodhaatorastitvaM gamyate . yadi hi tanna syaatkaaShThaadikaM na pUtIbhavet . vyUhanakarmaNaa vaayudhaatorastitvaM gamyate . prasarpaNaM hi tasya na syaadwaddhirvaa yadi vaayudhaatustatra na syaat . evamanyatraapi yojyam . pratyayalaabhe cha satIti vistaraH . pratyayaanaamagnayaadInaaM laabhe sati kaThianadInaaM dravadravyaaNaaM cha dravaNaadib haavaat dravaNaghanatvaadibhaavaat . tadyathaagnibhUte sati kaThinasya lohasya dravaNam . tena GYaayate lohe.abdhaaturastIti . tathaa dravasya shaityaadipratyayalaabhe kaaThinyam tena GYaayate pRRithivIdhaatoratraastitvamiti . tathaa kaThinasaMgharShaadauShNyamupalabhyate tena tejodhaatoratraastitvaM gamyate . ityevaM saMbhavato.anyatraapi yojyam . apsu shaityaatishayaadauShNyaM gamyate ityapara iti bhadantashrIlaabhaH . yasmaadaapaH shItaaH shItataraaH shItatamaashchopalabhyante . tato GYaayate tejasastatraanyataratamotpatteH shaityaatishayaH . tena cha tatra tejo.astIti gamyate .

avyatibhede.apIti vistaraH . taM matamaachaaryo dUShayati . yathaa na cha shabdasya dravyaantareNa vyatibhedo mishrIbhaavo.asti . atishayashcha bhavati svabhaavabhedaatpaTuH shabdaH paTutaraH paTutama iti . evamihaapi bhavet . yathaa cha vedanaayaa na kenachiddavyaantareNa vyatibhedo bhavatIti svabhaavabhedaattaaratamyenaatishayaH tathehaapIti . naanena tejo.astitvaM gamyate . taa eva hyaapaH kaashchichChItaaH kaashchiChItataraaH kaashchichChItatamaa iti  bIjaasteShu teShaaM bhaavo na svarUpata ityapara iti sautraantikaaH . bIjataH shaktitaH saamarthyata ityarthaH . na svarUpato na dravyata ityarthaH . shaktireva hi naanaavidhaasti yayaa yogib hiradhimokShavisheSheNa suvarNadhaatU rUpyadhaatustaamradhaaturityevamaadayo dhaatavaH kriyante . kasmaadityaaha santyasmindaarUskandhe vividhaa dhaatava iti vachanaat . dhaatushaktayo hi tatraivaM bhagavatoktaaH . na hi tatraatibahUnaaM suvarNarUpyaadInaaM svarUpatastatraavakaasho.astIti .

kathaM vaayau varNasadbhaava iti . vaibhaaShikaanevaM chodayanti .

kaame.aShTadravyakaH

iti niyame kathaM vaayau varNo.astIti nirdhaaryate . na hi katha~nchittatra varNa upalabhyate . shraddhaanIya eSho.artho naanumaanIya iti vaibhaaShikaaH . paramaaptairayamukto.artha iti pratyetavyo naartho.anumaanasaadhya ityabhipraayaH . saMsargato gandhagrahaNaadweti . asti vaanumaanamiti darshayati . gandhavataa tu dravyeNa vaayoH samparkaadgandha upalabhyate . sa cha gandho garNa na vyabhicharati . yatra hi gandhastatra varNena bhavitavyamiti . atra cha saadhanavachanam . varNavaan vaayurgandhavattvaajjaatipuShpavaditi .

rUpadhaatau gandharasayorabhaava ukta iti .

vinaa gandharasaghraaNajihvaaviGYaanadhaatubhiH

iti vachanaat . tena tatratyaaH paramaaNavaH ShaTsaaptaShtadravyakaa iti . tatratyaastatra bhavaaH . tatratyaaH paramaaNavaH saMghaataparamaaNavo.adhikRRitaaH . ya ihaaShTadravyaa ukto nirindriyo.ashabdaH sa tatra ShaDdravyakaH . yo navadravyakaH kaayendriyI sa saptadravyakaH . yo dashadravyako.aparendriyaH so.aShTadravyakaH . sashabdakaaH punarete saptaaShTanavadravyakaa ityavagantavyam . uktarUpatvaanna punarUchyanta iti . uktakalpatvaanna punaH sUtryanta ityarthaH .

kiM punaratra dravyameva dravyamiti vistaraH . mukhyavRRityaa yaddravyaM yasya svalakShaNamasti taddravyaM gRRihyate . aahosvidaayatanam dravyamityadhikRRitam aayatanamapi hi dravyamiti shakyate vaktuM saamaanyavisheShalakShaNasadbhaavaat . kiM chaataH kashchaato doSha ityarthaH . yadi dravyameva dravyaM gRRihyate . yadi rUpaparyantalakShaNaM pRRithivyaadiparamaaNudravyaM gRRihyate . atyalpamidamuchyate aShTadravyaka ityaadi . saMsthaanagurUtvalaghutvashrlakShNatvakarkashatvashItajighatsaapipaasaanaaM sambhavato dravyaantaraaNaaM kwachitkwachitsadbhaavaat . tathaa cha sati yo.aShTadravyakaH sa navadravyako yaavachchaturdashadravyaka ityaShTadravyakaniyamo bhidyate . evaM navadravyakaadiShu yojyam . evaM rUpadhaataavapi ShaTsaptaaShTadravyaniyamabhedaa vaktavyaH . chaturdravyako hi vaktavya iti . yasmaadbhUtaanyapi pRRithivyaadIni spraShTavyaayatanam

spraShTavyaM dwividham

iti vachanaat . tasmaatkaame chaturdravyako.ashabdaH . rUpaM gandho rasaH spraShTavyamiti . sashabdastu pa~nchadravyaka iti vaktavyam . yadaashrayabhUtamiti . pRRithivyaadIni chatvaari . yadaashrayibhUtamiti . rUpaM gandho rasaH spraShTavyaikadeshashcha . tadevaM saMsthaanasya rUpe.antarbhaavaat gurUtvaadInaaM cha spraShTavya iti naatyalpamidamuchyate naapyatibahu aashrayabhUtaanaaM spraShTavyaayatanaanniHkRRiShya chaturdhaa nirdeshaat . evamapi bhUyaaMsIti vistaraH . yadbhUtachatuskamaashraya ekasyopaadaayarUpasya nIlasya pItasya vaa na tadevaanyasyopaadayarUpasya ganghasya rasasya vaashrayaH . ki tarhi anyadeva bhUtachatuShkaM tasyaashraya iti vaibhaaShikasiddhaantaH . tatra punarjaatidravyamiti . bhUtachatuShkajaatiratra gRRihyate . yaa hyekasya bhUtachatuShkasya jaatistaamanyaani bhUtachatuShkaaNi naatikraamanti . evaM vikalpena vaktumiti . ki~nchidatra dravyameva dravyaMgRRihyate yadaashrayabhUtam . ki~nchidatraayatanadravyaM gRRihyate yadaashrayibhUtam . yachcha tadaashrayabhUtaM tajjaatyaa gRRihyata iti . Chandato hi vaachaaM pravRRittiH arthastu parIkShya iti . Chandata ichChaataH saMkShepavistaravidhaanaanuvidhaayinyo vachaH pravartante . arthaastu taasaaM parIkShyaH . kimevaM niyatasahotpaadaani taani bhavanti na bhavantIti . yogaachaarachittaastu saMghaataavasthaane bhUtaanaaM bhautikaanaaM cha niyamaM varNayanti . kathamiti uchyate . asti samudaaya ekabhautikaH tadyathaa shuShko mRRitpiNDaH . asti dwibhautikaH sa evaardraH . asti tribhotikaH sa evoShNaH . asti yaavat sarvabhautikaH sa evaardra uShNaashcha mRRitpiNDo gamanaavasthaayaamiti . upaadaayarUpe.api yadupaadaayarUpaM yasmin samudaaye upalabhyate tattatraastIti veditavyam . asti samudaaya ekopaadaayarUpikaH tadyathaa prabhaa . asti dwayupaadaayarUpikaH tadyathaa sashabdagandho vaayuH . vyupaadaayarUpikaH tadyathaa dhUmaH tasya rUpagandhaspraShTavyavisheShaprabhaavitatvaat . spraShTavyavisheShaH punaratra laghutvaM veditavyam . chaturUpaadaayarUpikaH tadyathaa guDapiNDaH . pa~nchopaadaayarUpikaH tadyathaa sa eva sashabdaH ityevamaadyapi vaktavyam . . 22 . .

##[## chittachaittaaH sahaavashyaM sarva saMskRRitalakShaNaiH .
praaptyaa vaa pa~nchadhaa chaittaa mahaabhUmyaadibhedataH . . 23 . . ##]##

shepaaNaaM vaktavya iti chittachaittaanaaM viprayuktaanaaM cha .

chittachaittaaH sahaavashyam

iti . na chittaM chaittairvinaa utpadyate naapi chaittaa vinaa chittenetyavadhaaryate na tu sarvaM chittaM sarvachaittaniyatasahotpaadam naapi sarvachaittaaH sarvachittaniyatasahotpaada iti .

sarva saMskRRitalakShaNeH

iti . saMskRRitalakShaNairyuktaM tatsarva taiH saMskRRitalakShaNairjaatyaadibhiravashyaM sahotpadyate . kiM punastadityaaha yatkiMchidutpadyate rUpaM chittaM chaitasikaashchittaviprayuktaashcheti . pUrvameva hyasaMskRRitaM bahiShkRRitam tatraasaMskRRitaM naivotpadyate iti vachanaat . vikalpaartho vaashabda iti . ki~nchitpraaptyaa sahotpadyate yatsattvasaMkhyaatam ki~nchinna yadasattvasaMkhyaatamiti vikalpaH . pratisaMkhyaapratisaMkhyaanirodhayoryadyapi praaptirasti na tu taavutpadyete iti na tayorgrahaNam . sahotpaadananiyamo hyayamaarambha iti asattvasaMkhyaatasya praaptirnaastIti kimatra kaaraNam sarvasattvasaadhaaraNatvaat . sahajayaiva cha praaptayaa praaptimaan sahotpadyate na pUrvapashchaatkaalajayetyavagantavyam .

gativiShaya iti utpattiviShaya ityarthaH mahaabhUmikaa iti mahattvaM sarvachittabhavatvaat . . 23 . .

##[## vedanaa chetanaa saMGYaa ChandaH sparsho matiH smRRitiH .
manaskaaro.adhimokShashcha samaadhiH sarvachetasi . . ##]##

ime kileti . kilashabdaH paramatadyotane . svamataM tu ChandaadayaH sarvachetasi na bhavanti . tathaa hyanenaivaachaaryeNa pa~nchaskandhake likhitam . ChandaH katamaH abhiprete vastunyabhilaaShaH . adhimokShaH katamaH nishchite vastuni tathaivaavadhaaraNamityaadi . chetanaa chittaabhisaMskaara iti chittapraspandaH . praspanda iva praspanda ityarthaH . viShayanimittagraaha iti . viShayavisheSharUpagraaha ityarthaH . sparsha indriyaviShayaviGYaanasannipaatajaa spRRiShTiriti . indriyaviShayaviGYaanaanaaM sannipaataajjaataa spRRiShTiH . spRRiShTiriva spRRiShTiH . yadyogaadindriyaviShayaviGYaanaanyanyonyaM spRRishantIva sa sparshaH . dharmapravichaya iti . pravichinotIti pravichayaH . pravichIyante vaanena dharmaa iti pravichayaH . yena saMkIrNaa iva dharmaaH puShpaaNIva pravichIyante uchchIyanta ityarthaH . ime saasravaaH ime.anaasravaaH ime rUpiNaH ime arUpiNa iti . dharmaaNaaM pravichayo dharmapravichayaH . pratItatvaat praGYeti vaktavye shrlokabandhaanuguNyena matiriti kaarikaayaamuktam . smRRitiraalambanaasaMpramopa iti . yadyogaadaalambanaM na mano vismarati tachchaabhilapatIva saa smRRitiH . manaskaarashchetasa aabhoga iti . aalambane chetasa aavarjanam avadhaaraNamityarthaH . manasaH kaaro manaskaaraH . mano vaa karoti aavarjayatIti manaskaaraH . adhimuktistadaa lambanasya guNato.avadhaaraNam . rUchirityanye . yathaanishchayaM dhaaraNeti yogaachaarachittaaH . samaadhishchittasyekaagrateti . agramaalambanamityeko.arthaH . yadyogaachchittaM prabandhena ekatraalambane vartate sa samaadhiH . yadi samaadhiH sarvachetasi bhavati kimartha dhyaaneShu yatnaH kriyate balavatsamaadhiniShpaadanaartham .

kathamekasmiMshchitte dashanaaM bhinnalakShaNaanaaM chaittanaamastitvaM gamyate iti . ata aaha . sUkShmo hi chittachaittaanaaM visheSha iti vistaraH . sa eSha visheShashchittachaittaanaaM durlakShyaH prabandheShvapi taavat kiM punaH kShaNepu kaalaparyantalakShaNeShu . rUpiNInaamapyoShadhInaaM mUrtaanaamapi kaasa~nchit harItakIprabhRRitInaaM bahurasaanaaM ShaDsaanaamindriyagraahyaa jihvendriyagraahyaa duravadhaaraa duHparichChedaa bhavanti kiM punarye dharmaa amUrtaa buddhigraahyaa manoviGYaanamaatragraahyaaH . tasmaadaaptopadiShTaa iti kRRitvaa tathaiva te pratipattavyaa ityabhipraayaH . . 24 . .

##[## shraddhaapramaadaH prasravdhirUpekShaa hrIrapatrapaa .
mUladwayamavihiMsaa vIrya~ncha kushale sadaa . . 25 .  . ##]##

shraddhaa chetasaH prasaada iti kleshopakleshakulaShitaM chetaH shraddhaayogaatprasIdati udakaprasaadakamaNiyogaadivodakam . satyaratnakarmafalaabhisaMpratyaya ityapare iti . aakaareNa shraddhaanirdeshaH satyeShu chaturShu ratneShu cha triShu karmsu cha shubhaa shubheShu tatfaleShu cha iShTaaniShTeShu santyevaitaanItyabhisaMpratyayo.abhisaMpratipattiH shraddheti . apramaadaH kushalaanaaM dharmaaNaaM bhaavaneti bhaavanaa naama kushalaanaaM pratilambhaniShevaNasvabhaavaa

pratilambhaniShevaakhye shubhasaMskRRitabhaavane

iti vachanaat . saa kathamapramaado naama chaitasiko bhaviShyati yasminsati saa pratilambhaniShevaNabhaavanaa bhavati so.apramaadastaatparyalakShaNaH . ata aaha yaa teShvavahitateti tadevaM sati bhaavanaahetaavayaM bhaavanopachaaraH kRRita iti . chetasa aarakSheti yaH saaMkleshikebhyashchittamaarakShate so.apramaada iti . chittakarmaNyateti . yadyogaachchittaM karmaNyaM bhavati saa chittakarmaNyataa chittalaaghavamityarthaH . nanu cha sUtre kaayaprasrabdhirapyukteti . kashcha paryaayo yatprasrabdhisaMbodhya~NgadwayaM bhavati . asti kaayaprasrabdhiH asti chittaprasrabdhiH . tatra yaapi kaayaprasnavdhistadapi prasrabdhisaMbodhya~NgamabhiGYaayai saMbodhaye nirvaaNaaya saMvartate . yaapi chittaprasrabdhistadapi prasrabdhisaMbodhya~NgamabhiGYaayai saMbodhaye nirvaaNaaya saMvartata iti . kathamiyamekaivochyate prasravdhishchittakarmaNyateti . saa tu yathaa kaayikI vedaneti yathaa chetasyapi vedanaa paramaaNusa~nchayaatmakendriyaashrayatvaat kaayikItyuchyate tatheyamapi prasrabdhiravagantavyaa . kathaM saa bodhya~NgeShu yokShyata ityasamaahitatvaat pa~nchaanaaM viGYaanakaayaanaaM pRRichChati . tatra tarhIti vistaraH  tatra sUtre kaayavaishaaradyameva kaayakaraNyataa bhUtavisheShalakShaNaa prItyadhyaakRRitaa prItamanasaH kaayaH prasrabhyata iti vachanaat . kathaM saa bodhya~Ngamiti . pRRithakkalaapatvaatsaasravatvaachcha na yujyata ityabhipraayaH . prItiH prItisthaanIyaashcha dharmaaH prItisaMbodhya~Ngamiti vistaraH . tIrthikaaH kila bhagavachChaavakaanevamaahuH . shramaNo bhavato gautama evamaaha eta yUyaM bhikShavaH pa~ncha nivaraNaani prahaaya chetasa upakleshakaraaNi praGYaadaurvalyakaraaNi sapta bodhya~Ngaani bhaavayateti . vayamapyevaM vrUmaH . tatraassaakaM shramaNasya cha gautamasya ko visheSho dharmadeshanaayaaH . tebhyo bhagavataa etadupadiShTam pa~ncha santi dasha bhavanti dasha santi pa~ncha vyavasthaapyante . pratighaH pratighanimittaM cha navaaghaatavastUni vyaapaadanivaraNamuktaM bhagavataa tadaanukUlyaat . tathaa sapta santi chaturdasha bhavanti chaturdasha santi sapta vyavasthaapyante prItiH prItinimittaM chetyanena bhedena tadaanukUlyaaditi . na cha saMkalpavyaayaamau praGYaasvabhaavaaviti tayoryathaakramaM vitarkavIryasvabhaavatvaanna tau praGYaasvabhaavau . yadaa cha triskandho maargaH kriyate shIlaskandhaH samaadhiskandhaH praGYaaskandha iti . tatra praGYaaskandhanirdesha uktam . praGYaaskandhaH katamaH samyagdRRiShTiH samyaksaMkalpaH samyagvyaayaama iti . upekShaa chittasamateti . yadyogaachchittaM samamanaabhoga vartate sopekShaa saMskaaropekShaa naama . trividhaa hi upekShaa vedanopekShaa saMskaaropekShaa apramaaNopekShaa cheti .

nanu choktaM durGYaana eShaaM vishepa iti . sUkShmo hi chittachaittaanaaM visheShaH sa eSha duHpariChedaH pravaaheShvapi taavadityaadivachanaadduHkhena GYaayate durGYaanaH . asti hi naama durGYaanamapi GYaayate . yadavirUddhamekasmiMshchittakShaNe dharmaantareNa sparshaadinaa . idaM tu khalu atidurGYaanaM yadwirodhe.apyavirodha iti aabhogaanaabhogayorekasmiMshchittakShaNe.avirodho vyavasthaapyata iti vaakyasheShaH . na hi virUddhayoH sukhaduHkhayorekasmiMshchittakShaNe bhaavo dRRiShTa iti . anyatraabhoga iti . anyatraalamvane aabhoga anyatraanaabhoga ityavirodhaH . evaMjaatIyakamatraanyadapyaayaasyatIti . virodhajaatIyaM yathaa vitarkavichaarau . tayorhi lakShaNam chittaudaarikataa vitarkaH chittasUkShmataa vichaara iti .

vitarkavichaaraudaaryasUkShmate

iti vachanaat . tayostvekatra chitte virodha iti vakShyate . yastasya nayaH so.asyaapIti . paryaayeNaanayorvRRittirityabhipraayaH . hIrapatraapyaM cha pashchaadwakShyate iti .

ahIragurUtaavadye bhayaadarshitvamatrapaa

ityatra viparyayagrahaNaat . sa tu praGYaatmaka iti . sa tvamohaH praGYaasvabhaavaH . praGYaa cha mahaabhUmiketi .

matiH smRRitiH

iti vachanaat . naasau kushalamahaabhUmika evochyate . kiM tarhi akushalaadibhUmiko.apIti . aviheThaneti . yadyogaatparo na viheThyate . saavihiMsaa . vihiMsaapratipakShashchaitasikaH . chetaso.abhyutsaaha iti . kushalakriyaayaaM yashchetaso .abhyutsaahastadwIryam . yastvakushalaadikriyaayaaM chetaso.abhyutsaaho naitadwIryam kausIdyabheva tat pravachane paThyate sIdanaatmakatvaat . tathaa hyuktaM bhagavataa ito baahyakaanaaM yadwIryaM kausIdyameva taditi . . 25 . .

##[## mohaH pramaadaH kausIdyamaashraddhaya styaanamuddhatiH .
sarvadaa kliShTe.akushale tvaahiyamanapatrapaa . . 26 . . ##]##

moho naamaavidyeti .

vidyaavipakSho dharmo.anyo.avidhaa

iti pashchaadwayaakhyaayate . bhaavanaavipakShau dharma iti . bhaavanaayaa abhaavamaatrapratipattirmaa bhUditi bhaavanaavipakSha ityaaha . evaM kausIdyaadiShvapi vyaakhyeyam . kaayagurUtaa chittagurUteti . prasrabdhipratipakSho dharmaH . yathaa kaayikI vedaneti . yathaa vedanaa rUpindriyaashrayatvaachchaitasikyapi kaayikIti vyaakhyaataa . tathaa kaayikaM styaanam pa~nchaviGYaanakaayasaMprayukta styaanaM kaayikamityuchyate . auddhatyaM chetaso.avyupashama iti . nRRityagItaadishRRi~NgaaravepaalaMkaarakaadyoddhatya saMnishrayadaanakarmakashchaitasiko dharmaH .

na chaatra styaanaM paThyate ityabhidharme . praaptiGYo devaanaaM priyo na tviShTiGYa iti . paaThapraamaaNyamaatreNa dasha kleshamahaabhUmikaaH praaptaa ityetaameva praaptiM jaanIte devaanaaM priyaH na tvaachaaryaaNaamiShTimichChaaM jaanIte . ko.ayaM devaanaaM priyo naama RRijukajaatIyo devaanaaM priya ityeke vyaachakShate ashaTho hi devaanaaM priyo bhavati mUrkho devaanaaM priya ityapare .

yo hIshvaraaNaamiShTaH sa na taaDanena shikShate

iti mUrkho bhavatIti . yathaivaamoha iti . yathaivaamohaH kushalamUlaM praGYaasvabhaavatvaanmahaabhUmika iti vyavasthaapito na kushalamahaabhUmika evetyavadhaaryate tatashcha kUshalamahaabhUmikeShu na paThitaH . tathaa muShitasmRRityaadayo.api pa~nchamahaabhUmikatvaanna kleshamahaabhUmikaa evetyavadhaaryante . tatashcha ime na kleshamahaabhUmikamadhye paThyante . kathamityaaha . ramRRitireva hi kliShTaa mupitasmRRititaa samaadhireva kliShTo vikShepa ityevamaadIti . aadishabdena praGYaiva kliShTaa asaMprajanyam .  manaskaara eva kliShTo.ayonishomanaskaaraH adhimuktireva kliShTaa mithyaadhimokSha iti darshayati .

ata evochyata iti vistaraH . yata evaM smRRityaadayo muShitasmRRititaadayo vyava sthaapyante naitadwayatiriktaaH . ata evochyate chatuShkoTika iti . ye mahaabhUmikaaH kleshamahaabhUmikaa api ta iti kaakwaa pRRichChati . chatuShkoTikaaH . syurmahaabhUmikaa na kleshamahaabhUmikaaH syuH kleshamahaabhUmikaa na mahaabhUmikaaH syurmahaabhUmikaashcha kleshamahaabhUmikaashcha syurnaia mahaabhUmikaa na kleshamahaabhUmikaaH . tRRitIyaa smRRityaadaya iti . ye muShitasmRRityaadayaH pa~ncha yathoktaaH . ete hi mahaabhUmikaaH kleshamahaabhUmikaashcha . chaturthI etaanaakaaraan sthaapayitveti . uktanirmuktaa dharmaaH kushalamahaabhUmikaadayashchaitasikaa rUpaadayashchaanya iti teShaamanyathaa chatuShkoTika iti dwitIyaayaaM koTyaaM vikShepaH prakSheptavyaH na tu tRRitIyaayaam . ata eva vaktavyam prathamaa koTiH purvavat dwitIyaa aashraddhaya kausIdyamavidyaa auddhatyaM pramaado vikShepashcha . tRRitIyaa smRRityaadayashchatvaaraH muShitasmRRityasaMprajanyaayonishomanaskaaramithyaadhimokShaa ityarthaH . chaturthI pUrvavat . yattUkta na chaatra styaanaM paThyat iti taanprati vravIti styaanaM punariShyata iti vistaraH tasyaapaaThe kasyaaparaadha iti kimasya styaanasyaapaaThe mamaaparaadhaH kimaabhidhaarmikasyeti abhidahrmakaarasyaayamaparaadho na mametyabhipraayaH styaanasya sarvakleshasaMprayogitvenaabhimatatvaat . evaM tvaahuriti tatra shaastre styaanasyaapaaThe kaaraNamaahuraa bhidhaarmikaaH . kShiprataraM kileti kilashabdo.asambhaavanaayaam . kathaM hi naama kliShTo dharmaH shuklasya samaadheranuguNo bhaviShyati . layauddhatye hi samaadhipari panthinI . tatkathaM paripanthyevaanuguNa iti . na hyete jaatu sahachariShNutaaM jahIta iti na hyete styaanauddhatye kadaachitsahacharadharmataaM tyjata ityarthaH . tathaapi yadyasyaadhimaatramiti evamapi cha styaanamauddhatyaM vaa yasya pudgalasyaadhimaatram sa pudgalastachcharitaH styaanacharita auddhatyacharito vaavagantavyaH . kwachiddhi kalaape kashchiddharma udbhUto bhavatIti . naanyatreti kushalaadiShu .

akushale tvaahIkyamanapatrapaa

iti tushabdo visheShaNe avadhaaraNe vaa akushala eveti . . 26 . .

##[## krodhopanaahashaaThayerShyaapramaadamrakShamatUsaraH .
maayaamadavihiMsaashcha parIttakleshabhUmikaaH . . 27 . . ##]##

parIttakleshabhUmikaaH

iti . parItto.alpakaH . ko.asau avidyaamaatram avidyaiva kevaletyarthaH . tenaavidyaamaatreNeti naanyena raagaadinaa kleshena . bhaavanaaheyeneti na darshanaheyena . manobhUmikenaiveti nauchyante .  pa~nchaviGYaanakaayikena . yasmaadime krodhaadaya upakleshaa manobhUmikaa eva bhavanti ato manaHsaMprayogaatparIttakleshabhUmikaa uchyante . raagaadikalaape hyavashyamavidyayaa bhavitavyamiti na parItto raagaadikaH . tadevaM ye sarvatra chaitasike te mahaabhUmikaaH ye kushala eva te kushalamahaabhUmikaaH ye kliShTe nivRRite chaakushale cha te kleshamahaabhUmikaaH . ye tvakushala eva te.akushalamahaabhUmikaaH ye parIttakleshasaMprayukte chetasi te parIttakleshabhUmikaaH eShaaM tu nirdesha upakleshepu kariShyata iti anushayanirdeshe . . 27 . .

##[## savitarkavichaaratvaat kushale kaamachetasi .
dwaaviMshatishchaitasikaaH kaukRRityamadhikaM kwachit . . 28 . .
aaveNike tvakushale dRRiShTiyukte cha viMshatiH .
kleshaishchaturbhiH krodhaadyaiH kaukRRityenaikaviMshatiH . . 29 . .
nivRRite.aShTaadashaanyatra dwaadashaavyaakRRite mataaH .
middha sarvaavirodhitvaad yatra syaadadhikaM bhavet . . 30 . . ##]##

anye.api chaaniyataa iti ye kadaachitkushale kadaachidakushale kadaachidavyaakRRite chetasi bhavanti . middhaadaya iti aadishabdenaarativijRRimbhikaatandrIbhakte.asamataadaya upakleshaaH kleshaashcha raagaadayo.apyaniyatatvena gRRihyante . na hyete raagaadayaH pa~nchaanaaM prakaaraaNaaM anyatamasminniyataa bhavanti . na mahaabhUmikaaH sarvatra chetasyabhaavaat . na kushalamahaabhUmikaaH kushalatvaayogaat . na kleshamahaabhUmikaaH sarvatra kliShTe tadabhaavaat . na hi sapratighe chetasi raago bhavati saraage cha chetasi pratidhaH . ityevamanye.api kleshaa vaktavyaaH . atraachaaryavasumitraH saMgrahashrlokamaaha

vitarkachaarakaukRRityamiddhapratighasaktayaH .
maanashcha vichikitsaa chetyaShTaavaniyataaH smRRitaaH . .

iti . tadidamaShTaaniyamavachanaM na vudhyaamahae dRRiShTayo.api kasmaannaaniyataa iShyante . na hi sapratighe savichikitse vaa chitte mithyaadRRiShTiH pravartate

aaveNikatve.akushale dRRiShTiyukte cha vishatiH .
kteshaishchaturbhiH krodhaadyaiH kaukRRityenaikaviMShatiH . .

iti vachanaat tasmaadyadwaa tadwedamuktamiti pashyaamaH .

kaamaavacharaM taavatpa~nchavidhamiti kushalamekam akushalaM dwividham aaveNikamavidyaamaatrasaMprayukta raagaadyanyakleshasaMprayukta cha . avyaakRRitamapi dwividham nivRRitaavyaakRRitaM satkaayaantargraahadRRiShTisaMprayuktamanivRRitaavyaakRRitaM cha vipaakajaadIni . kukRRitabhaavaH kaukRRityamiti . arthasya kukRRitasya dharmaH sa tu chaitasika iti na saMbadhyate . tasmaadaaha iha tu punaH kaukRRityaalambano dharma iti . kiMsvabhaava ityaaha chetaso vipratisaara iti . yadi kaukRRityaalambano dharma iti . kiMsvabhaava ityaaha chetaso vipratisaara iti . yadi kaukRRityaalambano dharmaH kaukRRityamuchyate tatsaMprayuktaa apyanye chittachaittaaH kaukRRityaM praapnuvanti na praapnuvanti teShaamapraadhaanyaat . vipratisaaraavasthaayaaM hi kaukRRityalakShaNaM chaitasikaM kaukRRityaakaaramudbhUtavRRittikam anye chittachaittaastadaakaareNaanuvartante kasyachideva hi dharmasya kasmiMshchichchittakalaape praadhaanyamiti varNayanti . shUnyataalambanavimokShamukhaM shUnyateti skandhaanaamantavyaapaarapurUSharahitaalambanaM vimokShamukhaM samaadhivisheShaH shUnyatetyuchyate vinIlakavyaadhmaatakaadyashubhaalambano.alobho.ashubhetyuchyate . bhaavanaasaMbaddhatvaat strIli~Nganirdesho.ashubhaa bhaavaneti . tathehaapi kaukRRityaalambanashchaitasiko dharmaH kaukRRityamiti . sthaanena sthaaninaamatideshaH sarvo graama aagata iti . sabhUmikaH shaalaasamudaayo graamaH . sthaaniShu manuShyeShvaagateShu vaktaaro bhavanti sarvo graama aagata iti . evaM sarvo desha aagata iti  . sthaanabhUtaM cha kaukRRityaM vipratisaarasyeti vipratisaaraalamvanatvaat . tasmaadyuktastathaa nirdeshaH . fale vaa hetUpachaara iti . hetuH kaukRRityam falaM vipratisaaraH tasminfale heturUpacharyate hetuvaachakena shabdena falamuchyata ityarthaH . yathaa ShaDimaani sparshaayatanaani pauraaNaM karmeti . pUrvajanmakRRitasya pauraaNasya karmaNashchakShuraadIni paT sparshaayatanaani falaani teShu yathaa karmopacharyate tadwat . yattarhyakRRitaalambanaM tatkathaM kaukRRityamiti . yadakRRitaM tanna kRRitamiti matvaa chodayati akRRite.api kRRitaakhyaa bhavatIti akRRite.apyarthe kRRitashabdaprayogo bhavati . kathamityaaha na saadhu mayaa kRRitaM yattanna kRRitamiti kRRitamiva taditi kRRitvaa . yatkushalamakRRitvaa tapyata iti . yat kushalaM daanaadikamakRRitvaa tapyate pashchaattaapI bhavati tat kushalam . akushalaM cha kRRitvaa . kim tapyata ityadhikRRitam . yachchaakushalaM praaNaatipaataadikaM kRRitvaa tapyate tadapi kushalam . viparyayaadakushalam yadakushalamakRRItvaa tapyate kushalaM cha kRRitveti . yatpaapamakRRitvaa pashchaattaapI bhavati na saadhu mayaa kRRitaM yattanna kRRitamiti tadakushalaM kaukRRityam . yachcha kuhsalaM daanaadikaM kRRitvaa pashchaattaapI bhavati na saadhu mayaa kRRitaM yaddaanaadikaM kRRitamiti tadapyakushalam . tadetadubhayamapyubhayaadhiShThaanaM bhavatIti . tadetatkaukRRityamubhayamaapa kushalaM chaakushalaM chobhayaadhiShThaanaM bhavati yathoktena vidhaanena .

aaveNike

iti raagaadipRRithagbhUta ityarthaH .

dRRiShTiyukte

iti . chashabdo.akushala ityanukarShaNaarthaH . mahaabhUmika eva kashchitpraGYaavisheSho dRRiShTiriti . saMtIrikaa yaa praGYaa saa dRRiShTiH . saa chehaakushalaa gRRihyate . tasmaadaaha mithyaadRRiShTishchetyaadi .

kaukRRityenekaviMshatiH

iti . kaukRRityena cheti luptanidRRiShTashchakaaro draShTavyaH .

klesheshchaturbhiH

ityaadiShu pratyekaM vaakyaparisamaaptirveditavyaa . na hi raagaadayaH paraspareNa saMprayujyanta ityaabhidhaarmikaaH . sa cha klesha aaveNikoktaashcha viMshatiriti . dasha mahaabhUmikaaH ShaT kleshamahaabhUmikaaH . dwaavakushalamahaabhUmikau vitarko vichaarashcheti viMshatiH . sa cha klesho raagaH pratigho maano vichikitsaa chetyekaviMshati . ekaviMshatirbhavatyeveti kriyaavadhaaraNamavagantavyam . krodhaadibhirapIti .

krodhopanaahashaaThyerShyaapradaasa mnakShamatsaraaH  .

maayaamadavihiMsaashcha

iti . ebhirapi saMprayukte chitte ekaviMshatireva chaitasikaaH . te chaaveNikoktaaH pUrvavat . sa chopakleshaH krodho vaa yaavadwihiMsaa veti . kaukRRityena cha saMprayukte . te cha pUrvoktaastachcha kaukRRityamityekaviMshatiH . kaukRRityamapi hyupakleshaH svatantramiShyate . samaasata aaveNika iti vistaraH . avidyaamaatresayukte chetasyakushale dRRiShTisaMprayukte chaakushale viMshatiH . anyakleshopakleshasaMprayukte tvakushala evaikaviMshatiH nivRRtaavyaakRRitamiti . kleshaachChaaditaM kushalaakushalatvenaavyaakRRitaM yat tannivRRitaavyaakRRitam . anaachChaaditaM tvanivRRitaavyaakRRitaM vipaakajairyaapathikashailpasthaanikanairmaaNikasvabhaavam . bahirdeshakaa avyaakRRitamapi kaukRRityamichChaatIti . kashmIramaNDalaad ye bahirdeshasthitaaste vahirdeshakaaH . trayodasheti . kwachidanivRRitaavyaakRRite kaukRRityaM trayodashamamadhika prakShipya . middhaM prachalaayanamaanaavasthaayaaM svapnadarshanaavasthaayaaM vaa kushalaakushalaavyaakRRitatvaaditi . shaastre vachanaat . kathaM middhaM kushalaM vaktavyamakushala vaktavyamavyaakRRitaM vaktavyamiti . aaha kushalaM vaktavyamakushalaM vaktavyamavyaakRRitaM vaktavyamiti . yatra dwaaviMshatistatra trayoviMshatiriti vistaraH . yatra dwaaviMshatishchaitasikaa ityukta tatra tanmiddhaM trayoviMsham . trayovishateH pUraNamityarthaH . yatra trayoviMshatiH kaukRRityamadhikaM kwachiditi . tatra tanmiddhaM chaturvisham . evaM yaavat

anyatra dwaadashaavyaakRRite mataaH

middhaM trayodashaM vaktavyam . vahirdeshakamatena tu kaukRRityaadhike chaturdashaM middhaM bhavatIti yojyam . . 28##-##30 . .

##[## kaukRRityamiddhaakushalaanyaadye dhyaane na santyataH .
dhyaanaantare vitarkashcha vichaarashchaapyataH param . . 31 . . ##]##

ato yathaaktaaditi . ato yathaavarNitaachchaittasahotpaadaniyamaat . kaukRRityaM middhaM cha sarvathaa naastIti . na kushalaM naapyavyaakRRitam . kuta evaakushalamiti . sarvathaa middhaM kaukRRityaM cha naasti . shaaThayamadamaayaavarjyaa iti .

maayaa shaaThaya cha kaamaadyadhyaanayorvrahyava~nchanaat

styaanauddhatyamadaa dhaatutraye

iti vachanaat . etaatarjyante teShaaM tatra sadbhaavaat . anyatsarva tathaiveti . kushale chitte pUrvavat dwaavishatiH . aaveNike dRRiShTiyukte cha nivRRitaavyaakRRita.aShTaadasha kaamadhaatuvat . raagamaanavichikitsaanyakleshasaMprayukte maayaashaaThyamadopakleshasaMprayukte cha ekaannaviMshatiH  . te cha sa cha klesha upaklesho vaa tatraikaannavisho bhavati . anivRRItaavyaakRRite vipaakajairyaapathikanairmaaNike pUrvavat dwaadasha .

dhyaanaantare vitarkashcha

iti . kaukRRityamiddhaakushalaani cheti chashabdaH . kim na santItyadhikRRitam, . sheShaM tathaiva vitarkanyUnaM yathaa pratipiddha naastIti . kaukRRityamiddhaakushalavitarkaa na santItyarthaH . vichaarashcha maayaashaaThaya chetyapishabdaaditi . vichaarashcheti etaavati vaktavye

vichaarashchaapi

ityapishabdaadhikyaadarthaadhikyamiti . maayaashaaThyamaShThi tatra naastItyayamaparaartho labhyate . madastu naapaasyate

styaanauddhatyamadaa dhaatutraye .

iti vachanasaamarthyaat . shepaM tathaiveti . kushale vitarkavichaaranirmuktaa vishatiH . aaveNike dRRiShTiyukte poDasha . raagaadikteshasaMprayukte madopakteshasaMprayukte cha saptadasha . dasha mahaabhUmikaaH ShaT kleshamahaabhUmikaaH . sa cha kleshaH saa vopakleshaH . anivRRitaavyaakRRite dasha mahaabhUmikaa ya eveti gamanIyam . brahyaNo hi yaavachChaaThayamiti vistaraH . tatra shaaThayapUrvakatvaanmaayaapi gRRihItaa bhavati . parpatsaMbandhaannordhvamiti . yeShaaM papadasti teShaaM parpadgahaNaartha maayaashaaThya pravartate . aShTau parShadaH paThyante kShatriyaparShadwaahyaNaparShadgRRihapatiparShachChamaNaparShachchaaturmahaaraajikaparShatrayastrishatparShanmaaraparShadwahyaparShat . taasaamanyatamaa.api Urdhvamato naastIti maayaashaaThyaabhaavaH . brahyaaNastu parShadasti . tasmaadaaha sa hi svasyaaM parShadi nipaNo.ashvajitaa bhikShuNaa brahyalokagatena prashna pRRiShTaH kutremani chatvaari mahaabhUtaanyaparisheShaM nirUdhyanta iti . aprajaanannaarUpyadhaatau chatvaari mahaabhUtaanyasheShaM nirUdhyanta ityanavavudhyamaanaH kShepaM kathaaprakaraNamakaarpIt . ahamasmi brahyeti vistaraH . brahyetyuktaamahaa brahyetivachanaM brahyaantarebhya aatmano vishiShTatvapradarshanaartham . IshvaraM IshanashIlaH kartaa nirmaataa sraShTaa sRRija iti paryayaa uttarottaravyaakhyaayogo vaa . piteva pitRRibhUtaH . keShaam bhaavaanaam . . 31 . .

##[## ahIragurUtaavadye bhayaadarshitvamatrapaa .
prema shraddhaa gurUtvaM hrIrUbhayaM kaamarUpyayoH . . 32 . . ##]##

uktametaditi vistaraH . yaa bhUmiryachchttaM yaavantashcha chaittaaH saa bhUmistachchittaM taavantashcha hcaittaa ityuktametat . tatra vihitamiti . shaastrevihitam . sa eva chaatraarthaH . guNeShu guNavatsu cheti . tatra vihitamiti kechitpaThanti . svaparasaantaanikeShu maitrIkarUNaadiShu . guNeShu guNavatsu cha pudgalepvaachaaragocharagauravaadisaMpanneShu . yadyogaadgauravaM na karotyasaavagauravataa . naasti gauravamasyetyagauravaH tadbhaavo.agauravataa chaitasikavisheSha . ko.asaaviti paryaayaavaahuH apratIshataa abhayavashavartiteti . shiShyaM prati iShTa iti pratIshI gurUsthaanIyaH naasti pratIsho.asyetyapratIshaH . tadbhaavo.apratIshataa . bhaavaabhidhaanena chaitto gRRihyate .  bhayaM naama maanasashchaitto dharmaH . bhayena vashe vartituM shIlamasyeti bhayavashavartI na bhayavashavartI abhayavashavatI tadbhaavo.abhayavashavartitaa . tadeva chaahIkyam . naasti hIrasyetyahrIkaH tadbhaava aahIkyam . sa cha gauravapratidwandwo dharmaH na tadabhaavamaatram .

avadye bhayaadarshivamatrapaa

iti . avaachyamavadyam . atashchaaha avadya naama yadgarhitaM sadbhiriti . tatraabhayadarshitaa anapatraapyamiti . avadye.aniShTafalaadarshitetyarthaH . bhIyate.asmaaditi . atra bhayashabdo.apaadaanasaadhanaH . tasmaadbhayashabdena aniShTa falamuchyate . abhayasya darshanamabhayadarshiteti vistaraH . yadi taavadevaM kriyeta na bhayamabhayam abhayaM draShTu shIlamasyetyabhaya shI tadbhaavo.abhayadarshiteti praGYaa viGYaasyate . praGYayaa hyabhayaM pashyati . atha punarevaM kriyeta bhayaM draShTu shIlamasyeti bhayadarshI na bhayadarshI abhayadarshI tadbhaavo.abhayadarshitaa abhayadarshitetyavidyaa viGYaasyate . tathaa hyavidyaayogaadbhayaM na pashyati . naiva hi darshanaM darshiteti vistaraH . na praGYaa naapyavidyaa . kiM tarhi tayoH praGYaavidyayoryo nimittamupakleshastadabhayadarshanam . tachchaanapatraapyamiti . apatrapate.anenetyapatraappam  kRRityalyuTo bahulamiti karaNe NyatpratyayaH . na apatraapyamanapatraapyamiti .

hI lajjaayaaM trapUpa lajjaayaamityekaarthayoranayordhaatvoH kathamarthaantare vaachakatvamityaparitupyanto.anye punaraahuH aatmaapekShayeti vistaraH . evamapi dwe apaMkShe yugapatkathaM setsyata iti . asminnapi pakShe yugapadapekShaadwayaasaMbhava iti pashyaMshchodaka aaha . evamapIti . apishabdenaayamapi pakSho dupyatItyabhipraayaH . aahIkyamanapatraapyaM chaikasmiMshchitte kathaM bhavata iti matvaa chodayati dwe apekShe yugapatkathaM setsyata iti . na khaluchyate yugapadaatmaanaM paraM chaapekShata iti vistaraH . paryaayeNa vRRIttimanayordarshayati . kasyachiddhi doShairaatmaanapekShamaaNa syaapi na parvartate lajjaa . kasyachitparamapekShamaarNasyeti . viparyayeNa hIrarapatrapyaM cheti vistaraH . prathamena taavatkalpena

ahIragurUtaavadye bhayaadarshitvamatrapaa

ityanena . sagauravateti vistareNa bhayadarshitaa apatraapyamiti . bhayadarshitaanimittamapatraapyamityarthaH . dwitIyena kalpena aatmaapekShayaa dopairalajjanamaahIkyaM paraapekShayaanapatraapyamityanena aatmaapekShayaa daupairlajjanaM hIH . paraapekShayaapatraapyamiti . evamapi dwe apekShe iti vistareNa chodyaparihaarau vaktavyau .

premagauravayorekatvaM manyante kechit . tasmaadanayornaanaakaraNapradarshanaarthamaaha

prema shraddhaa

iti . prameva shraddhaa na gauravam . na tu shraddhaiva prema . tenaaha dwividhaM hi prema kliShTamakkiShTa chetyaadi . syaachChaddhaa na premeti chatuShkoTikaH . duHkhasamudayasatyayoH shraddhaivaabhisaMpratyayarUpaa na prema aspRRihaNIyatvaat . syaatprema na shraddheti . priyataarUpaa tRRiShNaa naabhisaMpratyayarUpeti shraddhaa na bhavati . ubhayaM shraddhaa cha prema cha . abhisaMpratyayarUpatvaatspRRihaNIyatvaachcha nirodhamaargasatyayostadubhayaatmakaM bhavatItyarthaH . nobhayametaanaakaaraan sthaapayitveti . anye chaitasikaa vedanaadayo viprayuktaadayashcha . evaM dharmaalamvanasya premnaH shraddhaayashcha chatuShkoTikaM kRRitvaa pudgalaalamvanasya chatuShkoTikaM karoti . pudgalepviti vistaraH . tatra saardha viharantIti saardhavihaariNaH shiShyaaH . ye pravrajitaa gurorante vasantItyantevaasino nishrayaadhyayanasaMbandhinaH . teShu putraadiShu prama na gauravaM kliShTamakliShTaM cheti saMbahvataH . gauravaM na prema .

gurUtvaM hIH

iti vakShyamaaNalakShaNaM gauravaM na prema gauravasthaanatvaat . ubhayam prema gauravaM cha tadubhayaatmakaM bhavatItyarthaH . nobhayametaanaakaaraan sthapayitvaa . yo.anyo jano.asaMbaddho nirguNaH tatra na prema na gauravamiti . tatpUrvikaa cha priyataa premeti . guNasaMbhaavanaapUrvikaa priyataa tachcha pema . tasmaanna saiva shraddhaa premetyaachaaryaH .

gurUtvaM hrIH

iti . yathoktaa hIH sagauravataa sapratIshataa sabhayavashavatitetyuktaa . yaa hrIstadgauravam . tadevaM prema shraddhaalakShaNaM bhavati . hIlakShaNaM tu gauravamityukta tayornaanaakaraNam . evaM sapratIshataapIti . evaM hrIrapi . dharmeShu cha pudgaleShu cha . ye pudgalaalambane shraddhaahiyau te tatra nasta iti . pudgalaalamvane shraddhaahriyaavadhikriyete yayoraikyaM manyante . te aarUpyadhaatau na staH . kaamarUoyadhaatvoreva bhavata ityuktam . . 32 . .

##[## vitarkavichaaraudaaryasUkShmate maana unnatiH .
madaH svadharme raktasya paryaadaanaM tu chetasaH . . 33 . . ##]##

kathaM punaranayorekatra chitte yoga iti . na hi tadeva chittaM tadyogaadaudaarikaM cha sUkShmaM cha yujyate vipratiShedhaat . niShThyUtamiti niHpUrvasya ShThIvaterniShThaayaabhetadrUpaM niShThUtam nirastamityarthaH . naatishyaayate naatighanIbhavati . naativilIyate naatidravIbhavati . naatisUkShmaM bhavati naatyaudaarikamiti . madhyamaavasthamityarthaH . evaM tarhi nimittabhUtaaviti vistaraH . yathodakaatapau sarpipaH shyaanavavilInatvayornimittabhUtau na tu punastatsvabhaavau shyaanatvavilInatvasvabhaavau . evaM vitarkavichaarau chittasyaudaarikataasUkShmatayornimittabhUtau na tu punaraudaarikasUkShmataasvabhaavaaviti . ata evaM vaktavyam . chittaudaarikataaheturvitarkaH chittasUkShmataaheturvichaara iti . brUyaastvamabhyupagamaadadopa epa iti . tata idaM doShaantaramaaha aapekShikI chaudaarikasUkShmateti vistaraH . bhUmiprakaarabhedaat . bhUmibhedaatprakaarabhedaachcha . bhUmibhedaattaavat prathamadhyaanamapekShya kaamadhaaturaudarikomahaabhisaMskaarataratvaat . kaamadhaatumapekShya prathamaM dhyaanaM sUkShmamalpaabhisaMskaarataratvaat prashaantamiti . tadeva punardwitIyaM dhyaanamapekShyaudaarikam . evaM yaavadbhaavaagra sUkShmam . prakaarabhedaadapi tasyaameva bhUmaavaapekShikyaavaudaarikasUkShmate . tadyathaa ya eva te trayaH kleshaanaaM mUlaprakaaraa mRRidumadhyaadhimaatraa guNaanaaM cha . kaamadhaatau yaavadbhavaagreteShaamadhimaatraH klesha audaarikaH . mRRiduH sUkShma . kleshaviparyayeNa guNaanaamiti . evaM bhUmiprakaarabhedenaapekShikyaavaudaarikasaUkShmate iti aabhavaagraadaudaarikasUkShmate yaataam . aniShTa chaitat vitarkavichaarayoH kaamadhaatuprathamadhyaanabhUmikatvaaditi . na chodaarikasUkShmatayaa jaatibhedo yukta iti . vitarkavichaarayorjaatibheda iShyate . anyo vitarko.anyo vichaara iti . na chaudaarikatvena sUkShmatvena cha vitarkavichaarayoryathaakramaM svabhaavabhedo yuktaH . kiM kaaraNam jaatibhinnayorhi vedanaasaMGYayoraudaarikasUkShmataa bhavati . na cha punaraudarikasUkShmatayaiva tayoH svabhaavamedaH . kiM tarhi anubhavalakShaNatayaa nimittodgahaNalakShaNatayaa cha tayoH svabhaavabhedaH . tasmaadapyanayornaasti lakShaNam . anye punaraahuriti sautraantikaaH . vaaksaMskaaraa iti vaaksamutthaapakaa ityarthaH . vitarkya vichaarya vaachaM bhaapate naavitarkya naavichaaryeti . vitarkavichaarairevaM chaivaM cha bhaapiShya iti . tatra ye audaarikaaste vitarkaa vaaksaMskaaraaH . karmaNaa svabhaavo dyotito na shakyamanyathaa svalakShaNaM pradarshayitumiti . evaM sUkShmaaste vichaaraaH . etasyaaM kalpanaayaaM samudaayarUpaa vitarkavichaaraaH paryaayabhaavinashcha bhavanti chittachaittakalaapasya vaaksamutthaapakatvaat . kathaM punaranayorekatra chitte yoga ityuktam . ato vaibhaaShika aaha . yadi chaikatra chitte.anyodharma audaarika iti vistaraH . ekatra chitte vitarka audaarikasvabhaavo.anyo dharmaH vichaarastu sUkShmasvabhaavo.aparaH . tau cha yathaakramaM chittaudaarikataasUkShmataahetutvaachchittaudaarikataasUkShmatetyuchyate atha vaa chittasyaudaarikashchittaudaarikaH chittaudaarikabhaavashchittaudaarikataa . evaM chittasUkShmataapi vaktavyeti ko.atra virodhaH . na syaadwirodho yadi vitarkavichaarayorjaatibhedaH syaadwedanaasaMGYaavat . vedanaa hyaudaarikI saMGYaa sUkShmaa tayostu jaatibhedo.astIti audaarikasUkShmatayaamapyekatra chitte na virodhaH . ekasyaaM tu jaataavanavadhRRitalakShaNaayaamaikyena cha kaishchidgRRihItaayaaM mRRidwadhimaatrataa audaarikasUkShataalakShaNaa yugapanna saMbhavatItyarthaadayugapat saMbhavatItyuktam . tathaa hi vedanaa anyo vaa dharmaH paryaayeNa mRRidutaamadhimaatrataaM cha bhajate . naivaM vyakto bhavati . kim jaatibhedaH . kasmaat pratyekaM jaatInaaM mRRidwadhimaatratvaat . vedanaa hyaudaarikI bhavati sUkShmaa vaapekShaabhedaat . kathamiti vedanaa saMGYaamapekShaudaarikI rUpamapekShya sUkShmaa . tathaa saMGYaa saMskaaraanapekShyaudaarikI vedanaamapekShya sUkShmaa . vitarkavichaaravadeva vaa . bhavato.api hi kaamaavacharau vitarkavichaaraavaudaarikau prathamadhyaanabhUmikau sUkShmau dhyaanaantare cha vichaaraH sUkShmatara iti . tadevaM pratyekaM jaatInaaM mRRidwadhimaatratvaannaivaM vyakto bhavati na mRRidwadhimaatratayaa jaatibhedo vyakto bhavatItyarthaH . atra saMghabhadra aachaarya aaha ekatra cha chitte audaarikasUkShmate bhavataH . na cha virodhaH prabhaavakaalanyatvaat . yadaa hi chittachaittakalaape vitarka udbhUtavRRittirbhavati tadaa chittamaudaarikaM bhavati . yadaa vichaarastadaa sUkShmam raagamohacharita vyapadeshavat . raagamohayaugapadye.api hi tayoranyatarodbhUtavRRittiyogaa raagacharito mohacharita iti vaa vyapadishyate . tadwadihaapi draShTavyamiti . atra vayaM brUmaH bhavati kasmiMshchitkalaape kasyachiddharmasyodbhUtavRRittittvam kiM tvanayorna lakShaNaM vivechitamiti na ki~nchidetat . nanu cha chittaudaarikataasUkShmataalakShaNau vitarkavichaaraavuktau . satyamuktau . pratyekaM tu jaatInaamaudaarikasUkShmate iti taavaudaarikasUkShataalakShaNau bhavitumarhato yathoktamiti naitadasmaanaaraadhayati . naiva hi vitarkavichaaraavekatra chitte bhavata ityapara ityaachaaryamatam . asminmate yathoktadoShaprasa~Ngo na bhavati . kastvanayoH paryaayavartinorvisheShaH . atra pUrvaachaaryaa aahuH . vitarkaH katamaH chetanaaM vaa nishritya praGYaaM vaa paryeShako manojalpo.anabhyUhaabhyUhaavasthayoryathaakramaM saa cha chittasyaudaarikataa . vichaaraH katamaH chetanaaM vaa nishritya praGYaaM vaa pratyavekShako manojalpo.anabhyUhaabhyUhaavasthayoryathaakramam . saa cha chittasUkShmateti . asminpakShe vitarkavichaaraavekasvabhaavau samudaayarUpau paryaayavartinau paryeShaNapratyavekShaNaakaaramaatreNa bhinnaaviShyete . tatrodaaharaNaM kechidaachakShate tadyathaa bahuShu ghaTeShvasthiteShu ko.atra dRRidaH ko jarjara iti muShTinaabhighato ya UhaH sa vitarkaH . iyato jarjaraa dRRidaa veti yadante grahaNaM sa vichaara iti . kathamidaanIM prathamaM dhyaana pa~nchaa~Ngamiti vistaraH . vivikta kaamairvivikta paapakairakushalairdharmaiH savitarka savichaaraM vivekajaM prItisukhaM prathamaM dhyaanamupasaMpadya viharatIti sUtre pa~nchaa~Ngamuktam . tatkatham . bhUmitastatpa~nchaa~Ngamukta na kShaNata iti . prathamadhyaanabhUmiH kadaachidwitarkeNa vyavakIrNaa kadaachidwichaareNa . tadevaM santaanamadhikRRitya pa~nchaa~Ngamuktam na kShaNamadhikRRityetyadoShaH .

yena kenachitparato visheShaparikalpeneti . bhUtenaabhUtena vaa parata utkarShaparikalpena shUro.arthavaanasmi shIlavaan buddhisaMpanna iti vaa yaa chetasa unnatiH sa maano naama chaitasiko dharmaH .

paryaadaanaM tu chetasaH

iti tushabdo visheShaNaartho bhinnakramashchaavagantavyaH ata evaaha . madastu svadharmeSheva raktasyeti vistaraH . chetasaH paryaadaanamiti . yena svadharmeShveva rUpashauryaadiShu rakta chetaH paryaadIyate saMnirUdhyate sa raaganiShyando madaH . yaH svadharmeShveva raktasya darpachetasaH paryaadaanaatkushaladharmakriyaabhyaH pratisaMhaaro mada ityaachaaryasaghabhadraH . saMpraharShavisheSho mada iti . kliShTasaumanasyamabhipretam . tadetannechChanti vaibhaaShikaaH . yasmaatsaumanasyamaa dwitIyaaddhayaanaat . madashcha traidhaatukaH

styaanauddhatyamadaa dhaatutraye

iti vachanaat . . 33  . .

##[## chittaM mano.atha viGYaanamekaartha chittachaitasaaH .
saashrayaalambanaakaaraaH saMprayuktaashcha pa~nchadhaa . . 34 . . ##]##

uktaaH saha chittena chaittaaH prakaareNeti . chittaM taavatprakaareNokta viGYaanaM prativiGYaptiH ityevamaadinaasvalakShaNaskandhadhaatvaayatanakushalaadiprabhedena . chaittaa api khalakShaNaparasparavisheSheNa chittasaMkhyaavadhaaraNakaamaprathamadhyaanaadibhUmiprabhedena

ekaartham

iti . yachchittaM tadeva manastadeva viGYaanamityeko.arthosyetyekaartham . nirvachanabhedastUchyate .chinotIti chittamiti . kushalamakushalaM vaa chinotItyarthaH . nairUktena vidhinaivaM siddham . manuta iti manaH . mana GYaana ityasya auNaadikapratyayaattasyaitadrUpaM mana iti . vijaanaatyaalambanamiti viGYaanam kartari lyuT . chitaMshubhaashubhairdhaatubhiriti chittam . vaasanaasaMniveshayogena sautraantikamatena yogaachaaramatena vaa . aashrayabhUtaM mana aashritabhUtaM viGYaanamiti . aashrayabhaavaapekShaM manaH

ShaNNaamanantaraatItaM viGYaanaM yaddhi tanmanaH

ityarthaparigrahaat . aashritabhaavaapekShaM viGYaanam dwayaM pratItya viGYaanasyotpattiriti vaichanaat

chittachaitasaaH .

saashrayaalambanaakaaraaH saMprayuktaashcha

iti . chashabda ekaanukarShaNaarthaH . ya eva hi chittachaittaa ityanena shabenaabhihitaasta eva saashrayaa ityanenaapi shabdenaabhidhIyante . evaM saalambanaaH saakaaraaH saMprayuktaashcha . tatra saashrayaa indriyaashritatvaat ShaDaayatanashritatvaadityarthaH . saalambanaa viShayagrahaNaat . na hi vinaalambanena chittachaittaa utpadyante . saakaaraaH tasyaivaalambanasya prakaareNaakaaraNaat . yena te saalambanaa tasyaivaalambanasya prakaareNa grahaNaat . katham . viGYaanaM hi nIlaM pItaM vaa vastu vijaanaati upalabhata ityarthaH . tadeva tathaalambanaM vastu vedanaanubhavati saMGYaa parichChinatti chetanaabhisaMskarotItyevamaadi . atha vaa tasyaivaalambanasya viGYaanaM saamaanyarUpeNopalabhyataarUpaM gRRihNaati . visheSharUpeNa tu vedanaanubhavanIyataarUpaM gRRihNaati saMGYaa parichChedyataarUpaM gRRihNaatItyevamaadi . saMprayuktaaH sarma prayuktatvaaditi . samaa aviprayuktaashchaanyonyamiti saMprayuktaaH . aashrayaalambanaakaarakaaladravyasamataabhiriti . yenaashrayeNa chittamutpadyate tenaivaashrayeNa vedaasaMGYaachetanaadaya utpadyante . tathaa yenaalamabnena chittam tenaiva vedanaadayaH . yenaakaareNa chittam tenaiva vedanaadayaH . yadi hi nIlaakaaraM chittam nIlaakaaraa eva tatsaMprayuktaa vedanaadaya utpadyante . yasmiM~ncha kaale chittam tasminneva vedanaadayaH . yathaa cha chittadravyamekamevotpadyate na dwe trINi vaa tathaa vedanaadravyamekamevotpadyate na dwe trINi vaa . tathaa saMGYaadravyaM chetanaadravyamityevamaadi . tenedamevaantyaM drugamamiti vyaachaShTe . yathaiva hyekaM chittam . evaM chaittaa api ekaikaa iti . . 34 . .

##[## viprayuktaastu saMskaaraaH praaptyapraaptisabhaagataa .
aasaMGyikasamaapattI jIvitaM lakShaNaanyapi . . 35 . . naamakaayaadayashcheti ##]##

viprayuktaan vaktukaama aachaarya upoddhaataM karoti . nirdiShTaashchittachaittaaH savistaraprabhedaaH viprayuktaastvavasarapraaptaa idaanImuchyanta ityabhipraayaH . savistaraprabhedaa iti . vistarashcha prabhedashcha vistaraprebhadau saha vistaraprabhedaabhyaaM savistaraprabhedaaH . atha vaa vistarena prabhedaH vistaraprabhedaH saha vistaraprabhedena savistarapbhedaaH . tatra chitta taavat savistaraprabheda nirdiShTam

viGYaanaM prativiGYaptirmana aayatanaM cha

ityevamaadinaa . chaittaa api

vedanaanubhavaH

ityaarabhya yaavat

pa~nchadhaa chaittaaH

iti vistareNa .

naamakaayaadayashcha

iti . chashabda evaMjaatIyakaanuktaviprayuktapradarshanaarthaH . saMghabhedaprabhRRitayo hi dravyatashchittaviprayuktaa iShyanta iti . ye.apyevaMjaatIyakaa iti shaastre.apyuktatvaat . chittaviprayuktaa iti chittagrahaNaM chittasamaanajaatIyapradarshanaartham . chittamiva chittena cha viprayuktaa ityarthaH . kiM cha teShaaM chittena samaanajaatIyatvam . yadarUpiNo.amI bhavanti . rUpitvaadeva hi viprayuktatve.api rUpaM na viprayuktatve naama labhate . yadwaamIShaaM naamarUpamiti naamatvam . tatteShaaM chittena samaanajaatIyatvam . chaittaa api chittena tulyajaatIyaaH . te tu chittena sahaalambane saMprayuktaaH . tadwisheShaNaartha viprayuktagrahaNam . asaMskRRitamapi tatsamaanajaatIyamanaalambanatveneti tatparihaaraartha saMskaaragrahaNam . ata evaaha . ime saMskaaraa na chittena saMprayuktaaH na cha rUpasvabhaavaa iti chittaviprayuktaa uchyanta iti . .

##[## praaptirlaabhaH samanvayaH .
praaptyapraaptI svasantaanapatitaanaaM nirodhayoH . . 36 . .##]##

tatreti vaakyopanyaase nirdhaaraNe vaa . taavachChandaH krame .

praaptirlaabhaH samanvayaH

iti . praaptiriti saamaanyasaMGYaa . laabhaH samanvaya iti visheShasaMGYaa . laabhaH pratilambha ityekaarthaH . samanvayaH samanvaagama ityanarthaantaram . pratilambha ityukte samanvaagamasyaagrahaNam . samanvaagamaityukte pratilambhasyaagrahaNam . praaptirityukte tUbhayodgahaNam . ata evaaha dwividhaa hipraaptipraaptavihInasya cha pratilambhaH pratilabdhena cha samanvaagama iti . apraapta cha vihInaM chaapraaptavihInam . tasyaapraaptavihInasya pratilambhaH . apraaptasya tadyathaa duHkhe dharmaGYaanakShaanteH . vihInasya tadyathaa kaamaavacharasya kaamavairaagyeNa tyaktasya dhaatupratyaagamanaat parihaaNyaa vaa punaH pratilambhaH . pratilabdhena cha dwitIyaadiShu kShaNeShu samanvaagamaH tasyaaH samanuvartanaat . yashcha pratilambho yashcha samanvaagamaH . saa dwidhaa praaptiriti pratilambhe samanvaagame cha praaptishabdo vartate . abhedavivakShaayaaM tu praaptiH pratilambhaH samanvaagama ityeka evaarthaH . tathaa hi prathame kShaNe duHkhe dharmaGYaanakShaanteH praapti pratilambha iShyate . saapi samanvaagama ityuchyate . prathamakShaNastha aaryapudgalo duHkhe dharmaGYaanakShaantyaa samanvaagata ityuchyate

aaGYaasyaamIndriyopetastrayodashabhiranvitaH

ityaadivachanaat . kathamayaM lakShaNanirdeshaH . na hi bhedavivakShaayaamapi paryaaya vachanena lakShaNanirdeshaH kalpate . praaptiH katamaa . yaH pratilambho yaH samanvaagama iti . paryaayavachanamapi kadaachit lakShaNaaya kalpate analo jaatavedaa agniriti . sUtre.apyuktam . avidyaa katamaa . yatpUrvaante aGYaanamaparaanta aGYaanamiti vistaraH . viparyayaadapraaptiriti siddhamiti . viparyayaadevaapraaotiriti siddhe naitadartha sUtra kartavyamityabhipraayaH . apraaptirapratilambho.asamanvaagama iti viparyayaadettayaM gamyate . tathaiva chaapratilambhaasamanvaagamayorapraaptiriti saamaanyasaMGYaa . tasmaadevaM cha vaktavyam . dwividhaa apraaptirapraaptapUrvaaNaamapratilambhaH praaptavihInaanaamasamanvaagama iti . atha vaapratilabdhasya vihInasya chaadyaapraaptirapratilambhaH . apratilabdhena vihInena cha dwitIyaadaShu kShaNeShvasamanvaagama iti .

praaptyapraaptI svasantaanapatitaanaam

iti . saMskRRItaanaaM praaptyapraaptI svasantaanapatitaanaamevetyavadhaaryate . na parasantaanapatitaanaamiti . na parasattvasantatipatitaanaaM dharmaaNaaM svasantatau praaptyapraaptI bhavata ityarthaH . tenaaha na hi parakIyaiH kashchitsamanvaagata iti . naapyasantatipatitaanaamiti . naasattvasantatipatitaanaamityarthaH . tasmaadaaha na hyasattvasaMkhyaataiH kashchitsamanvaagata iti . maalyaabharaNaadayaH kaaShThakuDyaadigataashcha rUpaadayo.asattvasaMkhyaataaH . chakShuraadayaH sattvasaMkhyaataaH . keshaadayo rUpIndriyasaMbaddhaaH sattvasaMkhyaataa eva veditavyaaH . tadanugrahopaghaatapariNaamaanuvidhaanaat . tathaa hi rUpIndriyopaghaataat paalityaadivikaaraH keshaadInaaM dRRishyate rasaayanopayogena chaanugrahaatpaalityaadipratyaapattiriti sarveShaaM sattvasaMkhyaataanaaM praaptirbhavatIti siddhaantaH .

nirodhayoH

iti pratisaMkhyaapratisaMkhyaanirodhayorasattvasaMkhyaatayorapi praaptyapraaptI bhavataH . sarvasattvaa apratisaMkhyaanirodhena yathaa pratyayavaikalyaM samanvaagataaH sakalabandhanaa dikShaNasthavarjyaa iti . aadau kShaNaH duHkhe dharmaGYaanakShaantikShaNaH tatra sthitaa aadikShaNasthaaH . sakalaani bandhanaanyeShaamiti sakalabandhanaaH aprahINasarvaprakaarakleshaaH . sakalabandhanaashchaadikShaNasthaashcha ta iti sakalabandhanaadikShaNasthaaH te varjyaa eShaaM tairvaa varjyaaH sakalabandhanaadikShaNasthavarjyaaH . ke sarva aaryaaH . te pratisaMkhyaanirodhena samanvaagataaH . sakalabandhanaadikShaNasthaastvaaryaa na samanvaagataaH . tasyaaM hyavasthaayaaM kShaantivadhyaaH kelshaashChidyante na ChinnaaH . tannirodho.api praapyate na praaptaH .

nirUdhyamaano maargastu prajahaati tadaavRRitim

iti siddhaantaat . ekaprakaaropalikhitaadayastvaaryaa laukikamaargapraaptena nirodhena tasyaamavasthaayaaM samanvaagataaH . ata Udha dwitIyaadiShu kShaNeShu samanvaagataa eva anaasravamaargapraaptenaapi nirodhena . pRRithagjanaashcha kechitsamanvaagataa ityekaprakaaropalikhitaadayaH . aakaashena tu naasti kashchitsamanvaagata iti . asaMbandhaat . nirodhaabhyaaM tvasti saMbandhaH . tasmaadaakaashasya praaptirnaasti . yasya cha naasti praaptiH tasyaapraaptirapi naastIti siddhaanta eSha vaibhaaShikaaNaam .

kuta etaditi . rUpaadichakShuraadivatsvarUpakaaryaanupalambhaatpRRichChati . sUtraaditi . vyaakhyaanameva vaibhaaShikaH saadhayati . dashaanaamashaikShaanaaM dharmaaNaaamiti vistaraH . dashaashaikSha dharmaa aShTaavashaikShaaNyaaryamaargaa~Ngaani samyagvimuktiH samyagGYaana~ncha . teShaamutpaadaat saMmukhIbhaavaat pratilambhaadaaditaH praapteH samanvaagamaat pashchaatpraapteH pa~nchaa~Nga viprahInaH prahINapa~nchaa~Nga ityarthaH . pa~nchaa~Ngaani satkaayadRRiShTiH shIlavrataparaamarsho vichikitsaa kaamachChando vyaapaada iti . etaanyanagfaamifalapraaptau prahINaanIti na yujyante . imaani tu prayujyamaanaani pa~ncha~Ngaani pashyaamo yadutordhabhaagIyaani rUparaaga aarUpyaraaga auddhatyaM mano.avidhaa cheti . pratinidhibhUtaayaaH praapteryogaat prakRRitistho.apyarhannaarya ityuchyate . saadhanaM chaatra . dravyato.asti samanvaagamaH sUtroktatvaat aayatanadravyavaditi . aachaaryastaM pratyaaha tena tarhyasattvaakhyairapi chakaratnaadibhiH parasattvairapi strIratnaadibhiH samanvaagamo dravyasat praapnoti . sUtre vachanaat . kathamiti sUtra darshayati . raajaa yaavadwistara iti . raajaa bhikShavashchakavartI saptabhI ratnaiH samanvaagataH . tasyemaani sapta ratnaani . tadyathaa chakraratna hastiratnamashvaratna maNiratna strIratna gRRihapatiratna pariNaayakaratnamevaM saptamiti vistaraH . ebhiH saptabhI ratnaiH samanvaagamaH sUtra uktaH . na cha dravyato.astItyanaikaantikataaM darshayati pratiGYaadoShaM chaayamudgaahayatyanumaanavirodhaat . kathamityuchyate . na dravyasan dashaashaikShadharmasamanvaagamaH samanvaagamasvaabhaavyaat chakravartisaptaratnasamanvaagamavaditi . anena pratiGYaayaa dharmasvarUpaM viparyaasayati . vashitvaM kaamachaara iti . ichChaanuvidhaayitvam . tatra vishatvamiti . chakravartisUtre . anyatra punardravyaantaramiti . dashaashaikShadharmasamanvaagamasUtre . kaH punarevamayoga iti . pravachane hi dwividhamiShyate dravyasachcha vast praGYaptisahcheti . kathamayuktiriti vaibhaaShikaaH . aayaarya aaha . ayamayoga iti vistaraH . iha yaddavyasadwastu tatpratyakShagraahyaM vaa bhedanumaanagraahyaM vaa . tatra pratyakShagraahyaM rUpashabdaadi pa~nchendriyagraahyatvaat . manoviGYaanagraahyamapi kiMchitpratyakShaM raagadweShaadi svasaMvedyatvaat . chakShuH shrotraadi tvanumaanagraahyaM chakShurviGYaanaadikRRityaanumeyatvaat tadbhaavaabhaavayostadbhaavaabhaavaat . praaptiH punarna pratyakShagraahyaa na chaanumaanagraahyaa . tatsiddhau niravadyaanumaanaadarshanaat . tasmaaddavyadharmaasaMbhavaadayoga iti sthitametat . idaanImaachaaryastatpakShamutthaapyotthaapya dUShayati . utpattiheturiti vistaraH . yasya praaptirasti sa utpadyate hetusadbhaavaat asaMskRRitasya na syaat praaptiryasmaadasaMskRRitamanutpaadyam . ye cha dharmaa apraaptaa duHkhe dharmaGYaanakShaantyaadayaH . ye cha tyaktaaH bhUmisa~nchaaravairaagyataH . tadyathaa kaamaavacharaa akliShTaa UrdhvabhUmyupapattyaa kliShTaashcha vairaagyeNa tyaktaa . teShaaM dhaatupratyaamagataH parihaaNyaa vaa kathamutpattiH syaat  na hi teShaaM praaptirastya nutpannanirUddhatvaat . sahajapraaptihetukaa chet . kaa teShaamutpattiradhikRRitaa . sahajaa yaa praaptiridaanImutpadyate saa teShaaM janiketi . aaha . jaatiridaanIM kIMkarI jaatijaatirveti . kikaNNashIlaa ki~NkarI . jaatirlakShyaM dharma janayati . jaatijaatistu tallakShaNaM jaatiM janayati . tena yadi lakShyaaNaaM dharmaaNaamutpattiH praaptihetukochyeta tatra jaatiH ki~NkarI . atha lakShaNaanaam utpattistaddhetukochyeta . tata aaha jaatijaatirvaa kikarIti vikalpaH . atha vaa yadi bhavataivaM kalpyeta jaatirdharmaM janayati praaptiH punarjaatiM janayatIti . tatrochyate jaatijaatirvaa ki~NkarIti . sakalabandhaanaaM khalvapIti vistaraH . yeShaameko.api kleshaprakaaro na prahINaste sakalabandhanaaH teShaaM sakalabandhanaanaaM khalvapi mRRidumadhyadhimaatrakleshotpattiprakaarabhedo na syaat . kasmaat . praaptyabhedaat . vikalabandhanaanaaM hi praaptivaikalyaanmRRidumadhyaadhimaatrakleshotpattibhedaH parikalpyeta na tu sakalabandhanaanaam praaptInaaM tulyatvaat . yato vaa sa bheda iti . yato vaa kaaraNaadabhyaasato.anyato vaa sa bhedaH . kasyachitsakalabandhanasyaadhimaatraH kasyachinmadhyaH kasyachinmRRiduH . tata eva bhedakaaraNaattadutpattirastu . teShaaM mRRidwaadInaaM kleshaanaamutpattiH . tasmaannotpattihetuH praaptiriti . vaibhaaShika aaha . kaschaivaamaaheti vistaraH . vyavasthaahetuH praaptiH . asatyaaM hi praaptau laukikamaanasaanaam iti . loke maanasaaH . aaryapRRithagjanaaH . aaryaashcha pRRithagjanaashcha . laukikamaanaasagrahaNamaaryavisheShaNam . pRRithagjhanaa hi nityameva lokikamaanasaaH . aasaMGYikasaMGYisamaapattyavasthaayaaM vaa pRRIthagjanavisheShaNamapi saMbhavati . teShaamaaryapRRithagjaanaam . teShaamiti nirdhaaraNe ShThI saMbandhalakShaNaa vaa . teShaaM na syadwayavasthaanamiti parichChedaH . yatkRRitaM vyavasthaanaM saa praaptiH . prahINaaprahINakleshataavisheShaaidti . prahINakleshaa aaryaa aprahINakleshaaH pRRithagjanaaH tadbhaavaH sa eva visheShaH iti prahINaaprahINakleshataavisheShaH tasmaat . etadwayavasthaanaM bhavitumarhati . nanu cha pRRithagjanaa api kechitprahINakleshaa bhavanti . kathamavadhaaryate aaryaa eva prahINakleshaa iti . atyantasamuddhaatavachanaadevamuktam . etachchaiva kathamiti . eShaaM prahINaH klesha eShaamaprahINa iti yadetadwayavasthaanam . tatkathaM bhaviShyati . praaptau tu satyaaM kleshapraaptyaa  etatsidhyati vyavasthaanam tadwigamaavigamaat kleshapraaptivigamaavigamaat ChedaachChadaadityarthaH . yeShaaM tatpraapti vigamaaH te aaryaaH . yeShaavigamaaH te pRRithagjanaa iti . nanu cha pRRithagjanaanaamapi keShaMchit kleshapraaptirvigataa . vigataa na tu lokottareNa maargeNa . sa tarhi lokottaramaargakRRito visheShaH kathaM parichChidyate lokottareNeyaM kleshapraaptirvigataa laukikeneyamiti . saasravaanaasravavisaMyogapraaptibhedaat . aashrayavisheShaadetatsidhyatIti . aatmabhaavavisheShaadetadwayavasthaanameShaaM prahINaH klesha eShaamaprahINaH klesha iti sidhyati . tathaa paraavRRitta iti . tathaanyathaabhUtaH . tatpraheyaaNaaM darshanabhaavanaamaargapraheyaaNaam . agnidagdhavrIhivaditi . yathaagnidagdho vrIhirabIjIbhUto bhavati . evaM yathoktena nyaayenaabIjIbhUta aashrayaH kleshaanaaM prahINaklesha ityuchyate . upahatabIjabhaave vaa . aashraya ityadhikRRitam . tena laukikena maargeNa prahINaklesha iti shakyate vaktu bIjasyopadhaatamaatrabhaavaat . viparyayaadaprahINa iti . anirdagdhabIja aashraye.anupahatabIjabhaave vaa . yashchaaprahINa iti vistaraH . yashchaaprahINo.anantaroktena vidhinaa darshanaprahaatavyaH kaamaavacharo yaavadbhaavaagrikaH . bhaavanaaprahaatavyo vaa kaamavacharo yaavadbhaavaagrikaH . tena samanvaagataH . yashcha prahINastathaiva yaavadbhaavaagrikaH . tenaasamanvaagata iti praGYapyate . praGYaptidharmo.ayamiti darshayati . kushalaa api dwiprakaaraa iti vistaraH . yathaa kliShTaa dwiprakaaraa ityapishabdaarthaH . samuchchaye vaa kushalaashchetyarthaH . tadbIjabhaavaanupaghaataaditi . teShaamutpattilaabhikaanaaM kushalaanaaM bIjaM tadwIjam tadwIjasya bhaavastadwIjabhaavaH . kasya aashrayasya . tadwIjabhaavasyaanupaghaatastadwIjabhaavaanupaghaataH tasmaat tadwIjabhaavaanupaghaataat . samanvaagataH . kaiH ayatnabhaavibhiH kushalaiH . upaghaataa dasamanvaagata uchyate . ko.asaavityaaha . samuchChinnakushalamUlaH . tyasya tviti . tasyaashrayasya tadwIjabhaavasya upaghaato mithyaadRRiShTyaa veditavyaH naanyathaa . tenaaha . na tu khalu kushalaanaaM dharmaaNaaM bIjabhaavasyaatyantaM santatau samuddhaato yathaa kleshaanaamaaryamaargeNaatyantaM santatau samuddhaata ityabhipraayaH . ye punariti vistaraH . ye praayogikaaH . tairUtpannaiH teShaamutpatti stdutpattiH . tadutpattau vashitvaM saamarthyavisheShastasyaavighaataat . kasya santateH . samantraagama uchyate . kaiH tairyatnabhaavibhiH kushalaiH . yasmaadevaM tasmaadabIjameva shaktivisheSha evaatra samanvaagamaavasthaayaamanapoddhRRitaM kliShTaanaaM dharmaaNaamaargamaargeNa . anupahataM laukikena maargeNa . ayatnabhaavinaaM cha kushalaanaaM dharmaaNaaM mithyaadRRiShTyaa . paripuShTaM cha vashitvakaale yatnabhaavinaaM kushalaanaaM bIjamiti prakRRitam samanvaagamaakhyaaM labhate . naanyaddavyaM yadwaibhaaShikaiH kalpitam . kiM punaridaM bIjaM naameti dravyaasha~Nkayaa pRRichChati . yannaamarUpaM falotpattau samartham . yatpa~nchaskandhaatmakaM rUpaM falotpattisamartham . saakShaadanantaraM paaraMparyeNa dUrataH . ko.ayaM pariNaamo naameti saaMkhyIyapariNaamaasha~Nkayaa pRRichChati . santateranyathaatvamiti . anyathotpaadaH . kaacheyaM santatiriti . kiM yathaa saaMkhyaanaamavasthitadravyasya dharmaantaranivRRittau dharmaantarapraadurbhaavaH tathaavasthaayinyaaH santateranyathaatvamiti . netyuchyate . kiM tarhi hetufalabhUtaa . hetushcha falaM cha hetufalam . hetufalamiti nairantaryeNa pravRRittaastraiyadhvikaaH saMskaaraaH saMtatiriti vyavasthaapyante . yatra tUktamiti vistaraH . yatra tu sUtra uktam . kimityaaha . lobhena samanvaagato.abhavyo.ayogyashchatvaari smRRityupasthaanaani kaayasmRRityupasthaanaadIni utpaadayitumiti . yadi bIjaM praaptiH . bIjaM nityamastIti smRRityupasthaanotpattirna syaat . bhavadIyaayaamapi praaptau tadutpattirna syaaditi tulyametat . tasmaadubhaabhyaamapi vaktavyam . tatraadhivaasanaM lobhasaavinodanaM vaa samanvaagama iti . adhivaasanamabhyunaGYaanamavinodamavyupashamanam . sarvathaa praGYaptidharmo na dravyadharma iti sarvaprakaareNa yadyutpattiheturyadi vyavasthaaheturyadyaashrayavisheSho yadyadhivaasanamavinodanaM vaa sarvathaa praGYaptidharmaH . praGYaptayaa saMvRRityaa vyavahaareNa dharmaH praGYaptidharmaH . na dravyadharmaH . na rUpaadivat vidyamaanasvalakShaNo dharma ityarthaH . tasya cha pratiShedhaH . tasya cha praGYaptidharmasya pratiShedho.asamanvaagama iti . idamasyeti GYaanachihna pratilabdhadharmaavipraNaashakaaraNaM cha praaptirityaachaaryasaMghabhadraH . idamasyeti GYaanachihnamityasiddhametat . aashrayavisheSheNa tajGYaanamiti vrUmaH . yadi cha pratilabdhadharmaavipraNaashakaaraaNaM praaptiriShyate . praaptarityaago naiva syaat . bhavati cha . tasmaadakaaraNametat . sa eva cha shaktivisheShalakShaNaM bIjabhaavamaachaaryeNa vyavasthaapitaM dUShayati . kimayaM shaktivisheShashchittaadarthaantaramutaanarthaantaram . kiM chaataH . arthaantaraM chet siddhaM praaptirastIti saMGYaamaatre tu vivaadaH . anarthaantaraM chet nanvakushalaM kushalasya bIjamabhyupagataM bhavatyakushalasya cha kushalam . ko hi naagrauShNyasya tejaso.anarthaantaratve satyauShNyameva daahakamadhyavasyenna tejaH . kushalabIjaM hyakushale chetasyavyaakRRite vaa vartate .evamakushalavIjaM kushale chetasyaavyaakRRite vaa vartate . tathaiva chaavyaakRRitabIjamapi kushale chaakushale cha vartate . saasravabIjaM chaanaasrave.anaasravabIjaM cha saasrave chetasi vartata iti saaMkaryadoShaH prasajyata iti . atraM vayaM brUmaH . anarthaantarabhaave saaMkaryadoSho bhavet . tattu bIjaM na chittaadarthaantaraM vaktavyam naapyanarthaantaram upaadaayapraGYaptirUpatvaat . athaapyanarthaantarabhaavaH tathaapyadoShaH . kushalena hi chittenotpannena svajaatIye.anyajaatIye vaa svasaMtaanachitte bIjamaadhIyeta . tataH kaaraNavisheShaatkaaryaavisheSha iti vishiShTam . tena tachchittamutpadyeta . tadwishiShTaM chittaM kushalabIjakaaryakriyaayaaM samarthamutpadyeta . evamakushalenaapi svajaatIye.anyajaatIye vaa svasaMtaanachitte bIjamaadhIyeta . tachcha tena vishiShTamakushalabIjakaaryakriyaayaaM samarthamutpadyeta . evamavyaakRRitenaapi chittena svajaatIye anyajaatIye vaa svasaMtaanachitte bIjamaadhIyeta . tachchaapi tena vishiShTamavyaakRRitabIjakaaryakriyaayaaM samarthamutpadyeta . saasravegaapyanaasrave chitte bIjamaadhIyeta anaasraveNaapi saasrave . ityevamanyonyabIjaadhaayakamanyonyajanakaM cha chittaM chittaantaraadutpadyamaanamanyonya vaasyavaasakatvena pravartate . na cha kushale naakushale chitte shaktivisheSha aahita iti tadakushalaM kushalataamaapadyate kushalaM vaa tadakushalataaM shaktivisheShamaatratvaat . shaktirvIjaM vaasanetyeko.ayamarthaH . evamakushalaadivaasanaapi vaktavyaa . yaavat saasraveNaanaasrave shaktivisheShaadhaane.api . anaasraveNaapi saasrave shaktivisheShaadhaane . na tatsaasravamanaasravaM saMpadyate anaasravaM vaa saasravamiti . bhavataamapi vaibhaaShikaaNaamidaM chintyate . yadaa saasravachittasamanantaramanaasravamanaasravachittasamantaraM vaa saasravachittamutpadyate . tadaa kiM pUrvakaH saasravakalaapo.anaasravakalaapo vaa shaktimaan samanantarapratyayaadibhaavenottarakalaapotpattaavutaashaktimaan . kiM chaataH . yadyashaktimaan samanantarapratyayaadibhaavo.apyasya hIyeta . atha shaktimaan sa shaktiH kiM saasrave chetasi saasrava aahosvidanaasravaa . tachchittaM saasravasyaanaastravasya cha chittaantarasya samanantarapratyayaadibhaavaM kurvat kiM yayaiva shaktayaa saasravasya samanantarapratyayaadibhaavaM kuryaattayaivaanaasravasya . yadi tayaiva kathaM shaktikaaryasaaMkarya na bhavet ,. athaanyayaa shaktayaa saasravasyaanyayaanaasravasya samanantarapratyayaadibhaavaM kuryaat kathamanayorekatra shaktayostasmaachchittaadananyayorbhinnarUpataa bhinnakaaryataa cha yujyate . yujyate chet asmaakamapi chittaadananyaasaaM shaktInaaM tatraavasthaanaM kaaryabhedashcha bhaviShyati . evamanaasravasyaapi chittasya saasravaanaasravachittasamanantarapratyayaadibhaavena saMbhavataH tathaiva shaktayorbhinnarUpataa kaaryabhedashcha vaktavyaH . tena yadukta nanvakushalaM kushalasya bIjamabhyupagataM bhavatItyaadi tadayuktam . na hi kushalaahitena shaktivisheSheNa vishiShTa samarthakushalamakushalabIjakaarya karoti . ki tarhi kushalabIjakaaryameva karoti . svaahitena tu shaktivisheSheNa tadakushalaM svabIjakaaryaM karoti . tat kathamidamuchyate kushalasyaakushalaM bIjamiti . vrUyaastvamakushalachitte tatkushalabIjamaahitaM kimakushalaM na bhavatIti . na bhavanto bIjaartha jaanate . kushalena chittena nirUdhyamaanena tathaa shaktivishiShTamakushalaM chittaM janyeta . yathaa tachchittaM svotpattiyogyaM bhaviShyati saakShaat paaramparyeNa veti shaktivisheSha eva bIjam . na bIjaM naama ki~nchidasti praGYaptisattvaat . ata eva paaptyapraaptI praGYaptisatyaavuchyete . dravyasatyaaveva tu vaibhaaShikaa varNayanti . . 36 . .

##[## traiyadhvikaanaaM trividhaa shubhaadInaaM shubhaadikaa .
svadhaatukaa tadaaptaanaamanaaptaanaaM chaturvidhaa . . 37 . . ##]##

atItaanaaM dharmaaNaamatItaapi praaptiriti vistaraH . atItaanaaM dharmaaNaaM tadyathaa kliShTaanaamatItaa praaptiH . yaa utpannanirUddhaa saagrajaapi saMbhavati sahajaapi pashchaatkaalajaapi . teShaamevaanaagataa praaptiranutpannaa . pratyutpannaa yaa pashchaatkaalajaa utpannaanirUddhaa . anaagataanaamapi praaptiratItaa yaagrajotpannanirUddhaa . anaagataa yaanutpannaa pratyutpannagrajotpannaanirUddhaa . tathaa pratyutpannaanaamapyatItaa praaptiryaagrajotpannanirUddhaa . anaagataa yaanutpannaa pratyut pannaa yaa sahajaa . atItaadijaatisaamaanyaM cha gRRihItvaivamuktam . na tvekasyaatItasyaavashyaM trividhaa praaptirasti . na hi vipaakajasyaanaagataatItaa vaa praaptiH saMbhavati .

avyaakRRitaaptiH sahajaa

iti vachanaat . yadi tu pratidravyaM praaptivyavasthaa kriyeta saMbhavaM pratyetadevaM bhavet . kliShTaanaamutpattipratilambhikaanaaM cha kushalaanaamatItaadInaamatItaadayaH praaptayo.avashyaM bhavanti . na hi pRRithagjanasyaanutpannasyaanaasravasya maargasyaatItaa pratyutpannaa cha praaptirasti . saapavaadashchaayamutsargo.avagantavyaH .

avyaakRRitaaptiH sahajaa

iti vachanaat . asaMskRRitaanaa tu praaptirUtpannanirUddhaatItaa anutpannaanaagataa utpannaanirUddhaa pratyutpannaa . sugamatvaattu na sUtritametat . kaamarUpaarUpyaavacharaaNaaM kaamarUpaarUyyaavacharI yathaakramamiti . kaamadhaatUpapannasya kaamaavacharaaNaaM dharmaaNaaM kaamaavacharI praaptiH . tasyaiva rUpavacharaaNaaM rUpaavacharI . tasyaivaarUpyaavacharaaNaamaarUpyaavacharI rUpadhaatUpapannasya cha kaamaavacharaaNaam . tadyathaa nirmaaNachittaanaaM kaamaavacharI rUpaavacharaaNaaM rUpaavacharI aarUpyaavacharaaNaamaarUpyaavacharI . aarUpyadhaatUpapannasya taddhaatukaanaaM taddhaatukaiva praaptiH .

anaaptaanaaM chaturvidhaa

iti . adhaatvaaptaanaaM saMskRRitaasaMskRRitaanaamanaasravaaNaaM chaturvidhaa praaptiH . kaamarUpaarUpyaavacharI chaanaasravaa cha samaasena sarvaananaaptaanabhisamasyetyarthaH . pratyekaM tu na chaturvidhaa . tata aaha . tatraapratisaMkhyaanirodhasyeti vistaraH . kaamadhaatUpapannasya kaamaavacharaadInaaM yathaasaMbhavamapratisaMkhyaanirodhasya praaptiH kaamaavacharI . rUpadhaatUpapannasya rUpaavacharaadInaamapratisaMkhyaanirodhapraaptI rUpaavacharI . aarUpyadhaatUpapannasyaarUpyaavacharaadInaamapratisaMkhyaanirodhapraaptiraarUpyaavacharI . sattvasaMtaanavashenaiva hi tatpraaptirvyavasthaapyate . na tu teShaaM vashena yeShaamapratisaMkhyaanirodhaH . yadi hyevaM syaat maargasatyasyaapratisaMkhyaanirodhapraaptiranaasravaa syaat . pratisaMkhyaanirodhasya rUpaarUpyaavacharI chaanaasravaa cheti . na kaamaavacharI . kaamadhaatorapratipakShatvaat . rUpaavachareNa tu maargeNa praaptasya rUpaavacharI praaptiH . aarUpyaavachareNaarUpyaavacharI . anaasraveNa maargeNaanaasravaa . aaryasya tu rUpaavachareNa maargeNa praaptasya rUpaavacharI chaanaasravaa cha aarUpyaavachareNaarUpyaavacharI chaanaasravaa cha .

laukikenaaryaveraagye visaMyogaaptayo dwidhaa

iti vachanaat . maargasatyasyaanaasravaiveti . laukikImasya praaptiM pratiShedhayati seyaM samasya chaturvidheti sammasena traidhaatukI chaanaasrabaa chetyuktamarthaM nigamayati . . 37 . .

##[## tridhaa na shaikShaashaikShaaNaamaheyaanaaM dwidhaa mataa .
avyaakRRitaaptiH sahajaabhiGYaanairmaaNikaavRRite . . 38 . . ##]##

shaikShaaraaGyamiti . shaikShaa dharmaaH  shaikShasyaanaasravaa dharmaaH . ashaikShaa ashaikShasyaanaasravaaH . maargasatyabhaavaa evaite draShTavyaaH . shaikShaashaikShebhyastvanye naivashaikShaa naashaikShaaH . asaMskRRItaa api yaavannaivashaikShaa naashaikShaa iShyante . teShaam

tridhaa

praaptiH shaikShaadibhedena shaikShyashaikShI naivashaikShI naashaikShI cheti . anaaryeNa praaptasyeti . pRRithagjanena praaptasya . tasyaiva shaikSheNeti . tasyaiva pratisaMkhyaanirodhasya shaikSheNa maargeNa praaptasya shaikShI . kShayaGYaanasaMprayuktena maargeNa praaptasya visaMyogapraaptisannishrayatvaat kShayaGYaanasya . yadyaapa sa vajropamena shaikSheNa praapyate tadaavaahakatvaat tatpraaptatvavachane tu shaikShyaaH praapterashaikShI praaptivisheShitaa syaaditi na tena shaikSheNashaikShItyuktam . tasyaivaaryamaargapraaptasyaanaasraveti . tasyaiva pratisaMkhyaanirodhasyaaryamaargapraaptasyaanaasravaa maargasatyasya chaanaasravaa . praaptirityadhikRRitam . aaryeNa laukikamaargapraaptasya pratisaMkhyaanirodhasya praaptiH kiM saasravaa utaaho.anaasravaa . ubhayathetyaaha . saa kasmaannoktaa . saavasheShaM bhaaShyam . pashchaaddarshayiShyate

laukikenaaryavairaagye visaMyogaaptayo dwidhaa iti nochyate . yaa tvasaMkIrNaa praaptiH saivehochyata iti veditavyam .

durbalatvaaditi . anabhisaMskaaravattvaaddurbalatvam . dwe abhiGYe iti . divyachakShurabhiGYaaM divyashrotraabhiGYaam . nirmaaNachittaM cha varjayitvaa . kim

avyaakRRitaaptiH sahajaa

iti saMbandhanIyam . teShaaM hi balavattvaaditi vistaraH . teShaaM hi divyachakShurabhiGYaadInaaM balavattvaat . kim pUrvapashchaatsahajaa praaptiH . prayogavisheShaniShpatteriti prayogavisheSheNa niShpattirdivyachakShurabhiGYaadInaam . tasyaaH prayogavisheShaniShpatterbalattvam . balattvaatpUrvapashchaatsahajaa praaptirityarthasaMbandhaH . shailpasthaanikasyaapi kasyachit tadyathaa vishvakarmaNaH . airyaapathikasya cha tadyathaa sthavirasyaashvajitaH . atyarthamabhyastasya bhRRishamaatmasaatkRRitasyechChanti vaibhaaShikaaH . kim pUrva pashchaatsahajaa praaptariti . . 38 . .

##[## nivRRitasya cha rUpasya kaamarUpasya naagrajaa .
akliShTaavyaakRRitaapraaptiH saatItaajaatayostridhaa . . 39 . . ##]##

nivRRitasya cha rUpasya

iti . chashabdaH samuchchayaarthaH . praaptiH sahajeti samuchchIyate . tachcha kliShTa rUpaM prathamadhyaanabhUmikameva viGYaptirUpaM veditavyam . tato.anyaasu bhUmiShu tadutthaapakaabhaavaat . adhimaatreNaapIti vistaraH . adhimaatreNaapi chittena nivRRitaa viGYaptirUtthaapitaa . tadeva chaadhimaatraM viGYaptichittamaviGYaptiM notthaapayati . ato daurbalyasiddhiH . tasyaa daurbalyasiddheH sahajaiva praaptiH . praptibheda iti . vipaakajaadInaamanivRRitaavyaakRRitaanaaM sahajaa praaptiH . abhiGYaadwayadInaaM ta pUrvapashchaatsahajaa praaptiriti tadbhedaH .

kaamarUpasya naagrajaa

iti . kaamaavacharasya kushalaakushalasya viGYaptyaviGYaptirUpasyaagrajaa praaptiH sarvathaa naasti . yadi kushalasya yadyakushalasya naastyeva sarvarthetyarthaH . sahajaa chaasti pashchaatkaalajaa cheti saMbhavataH . tadyathaa prathamasya viGYaptyaviGYaptikShaNasyaadau sahajaa praaptirbhavati . dwitIyaadiShu kShaNeShu tasyaivaadyasya kShaNasya pashchaat kaalajaa bhavati . evamanyeShaamapi dwitIyaadInaaM kShaNaanaaM sahajaa pashchaatkaalajaa praaptirveditavyaa . kaamaavacharasyaiva rUpasyaagrajaa praaptipraataShedhaadwayaanaanaasravasaMvararUpasyaagrajaa praaptirastyevetyutsRRiShTaa bhavati .

apraaptiranivRRitaavyaakRRitaiva sarvaa . kasmaavdyavasthaapyate . yadyapraaptiH kleshaanaaM kliShTaa bhavet prahINakleshasya kleshavadeva na syaat . yadi kushalaa syaat samuchChinnakushalamUlasya na syaat . anaasravaaNaaM dharmaaNaamapraaptiranaasravaa syaat . kiM syaat . pRRithagjano na syaannityamaaryadharmasamanvaagatatvaat . paarisheShyaadanivRRitaavyaakRRitaivaapraaptiriti vyavasthaapyate . pratyutpannasya naastyapraaptiH pratyutpanneti . pratyutpannasya dharmasya praaptirvartate . tasmaadasyaapraaptirnaasti pratyutpannaa . tasya praaptyapraaptyoH samavadhaanaasambhavaat . atInaataagatayostu traiyadhvikIti . apraaptaanaaM praaptavihInaanaaM cha praayogikaaraNaaM guNaanaamanaagataanaaM cha chakShuraadInaamapi cha yeShaaM praaptirnaasti atItaapyastyapraaptiranaagataapi pratyutpannaapi . strotonyaayena hi teShaamapraaptirUtpadyate nirUdhyate.anaagataavasthaaneti . . 39 . .

##[## kaamadyaaptaamalaanaa~ncha maargasyaapraaptiriShyate .
pRRithagjanatvaM tatpraaptibhUsa~ncharaad vihIyate  . . 40 . . ##]##

kaamaadyaaptaamalaanaaM cha

ityanukarpaNaartahshchakaaraH . kaamaadiShu dhaatuShvaaptaa aviyuktaaH kaamadyaataaH . kaamaadyaaptaanaamamalaanaaM chaapraaptistrividhaa upapattyaashrayavashena tavdyavasthaapanaat . dharmasahaavyavasthaapInI hyapraaptiH sa praaptivaddharmashena vyavasthaapyate . tasmaatkaama dhaatUpapannasya kaamarUpaarUpyaavachaaraaNaamanaasravaaNaaM cha dharmaaNaamapraaptiH kaamaavacharI rUpadhaatUpapannasya rUpaavacharI aarUpyadhaatUpapannasyaarUpyaavacharI . tadyathaa kaamadhaatUpannasya praayogikaaNaaM guNaanaamupapattilaabhikaanaamapi kUshalasamuchChedaa vasthaayaamapraaptiravItaraagatvaachcha rUpaarUpyaavacharaaNaamakliShTaanaamapraaptiH pRRithagjanatvaachchaanaasravaaNaamapraaptiH kaamavacharI . tathaa rUpadhaatUpapannasya kaamaavacharaaNaaM bhUmisaMchaaratyaktaanaaM rUpaarUpyaavacharaaNaaM cha praayogikaaNaaM guNaanaaM pRRithagjanatvaachchaa naasravaaNaamapraaptI rUpaavacharI . tathaiva chaarUpyadhaatUpapannasya kaamarUpaavacharaaNaaM bhUmisaMchaaratyaktaanaamaarUpyavacharaaNaaM cha praayogikaaNaaM guNaanaaM pRRithagjanatvaadeva chaanaasravaaNaamapraaptiraarUpyaavacharIti neyam .

pRRithagjanatvaM katamat . aaryadharmaaNaamalaabha ityanena shaastrapaaThenaanaasravatvaabhaavamapraapterdarshayati . katameShaamaaryadharmaaNaamalaabha iti . aaryadharmaa duHkhe dharmaGYaanakShaantimaarabhya sarvo.anaasravo maarga iti . ata evaM pRRichChati . sarveShaamavisheShavachanaaditi . sarveShaaM duHkhe dharmaGYaanakShaantyaadInaaM shaikShaashaikShaGYaanaanaamalaabhaH . kasmaat avisheShitatvaat . yadyevamutpannaayaamapi duHkhe dharmaGYaanakShaantau parishiShTaanaamaaryadharmaaNaamalaabho.asyaastItyanaaryaH syaat . tasmaadidamaaha sa tu yo vinaa laabheneti . yo vinaa laabhenaalaabhaH tatpRRithagjanatvamiti . anyathaa hIti vistaraH . yadyaaryadharmaaNaaM laabhe.api satyanyeShaamapi dharmaaNaamalaabhaH pRRithagjanatvamiShyate buddho.api shraavakapratyekabuddhasaMtaanikairaaryadharmairasamanvaagamaadanaaryaH syaat . kevalaalaabhagrahaNaattvaprasa~NgaH . evashabdastarhi paThitavya iti . aaryadharmaaNaamalaabha eveti ekapadaanyapi haavadhaaraNaanIti . kevalapadaanyapItyarthaH . abbhakSho vaayubhakSha iti . abbhakSha eva vaayubhakSha eveti nochyate . evashabdasya chaarthaa gamyate . tadwadihaapIti . atha vaa apa yo bhakShayati so.abhakShaH yo vaayumeva bhakShayati sa vaayubhakSha iti . yathaatra luptanirdiShTasyaivakaarasyaavadhaaraNaartho gamyate tadwadihaapyalaabha eveti . duHkhe dharmaGYaanakShaantitatsahabhuvaamityapara iti vistaraH . duHkhe dharmaGYaanakShaantestatsahabhuvaaM cha vedanaadInaaM dharmaaNaamalaabhaH pRRithagjanatvam . asminpakSha utpannaayaamapi duHkhe dharmaGYaanakShaantau parishiShTaanaamaaryadharmaaNaamalaabho.astItyanaaryaH syaaditi yo doSha uktaH sa na saMbhavati . yadaa tarhi falapraaptistadaa duHkhe dharmaGYaanakShaantitatsahabhuvaaM vihaaniriti falapraaptaavanaaryaH syaaditi doShaparihaaraarthamaaha . na cha tattyaagaat na cha teShaaM kShaantisahabhuvaaM tyaagaat anaaryatvaprasa~NgaH tadalaabhasyaatyantaM hatatvaat tasyaalaabhasyaatyantavihInatvaat . katham asaavatyantaM hatastatsaMtaane punaranutpatteH . te tarhi trigotraa iti . shraavakapratyekabuddhabuddhagotraa iti . katameShaamalaabhaH sarveShaamiti . shraavakaadigotraaNaam . evaM tarhi sa eva doSha iti . buddho.api trigotraalaabhaadanaaryaH syaadityarthaH . punaH sa eva parihaara iti . sa tu yo vinaa laabheneti pUrvavatprapa~ncho yaavattadyathaa abbhakSho vaayubhakSha iti . yatnastarhi vyartha iti . kShaantiparishiShTaaryadharmaalaabhasadbhaavaadanaaryaH syaadityasya doShasya parihaaraaya kShaantitatsahabhuvaamalaabhaH pRRithagjanatvamiti yo yatnaH sa vyarthaH syaat . pUrvapakShadoShaparihaara evaayamaasthIyate . anutpannaaryadharmaa saMtatiriti . anutpannaa aaryadharmaa asyaamityanutpannaaryadharmaa saMtatiH pRRithagjanatvam . anutpannaaryamaargaa skandhasaMtatirityarthaH . arthaadutpannaaryadharmaa saMtatiraaryatvamityuktaM bhavatyaashrayaparaavRRitteH .

atheyamapraaptiriti . sarvadharmaapraaptishchodyate naaryadharmaapraaptireva . yathaa taavaditi . udaaharaNametat . tasya laabhaattadwihIyata iti . tasyaaryamaargasya laabhaattatpRRithagjanatvamalaabhalakShaNaM vihIyate . kidhaatukaM tatpRRithagjanatvam . tridhaatukamityeke . nanu chopapattyaashrayavashenaalaabho vyavasthaapyate . pRRithagjanatvaM chaalaabhasvabhaavam . tasmaadasya kaamavacharasya sattvasya kaamaavacharameva pRRithagjanatvamasti na rUpaarUpyaavacharam . atastraidhaatukaM vihIyata ityayujyamaanametatpashyaamaH . atha punaranutpattidharmataaM tadaapannamiti kRRitvaa traidhaatukaM tadwihIyata ityupaccharaakalpanaa . bhavatveShaa . naiShaa vaaryate . kaamavacharasyaiva tvekasya pRRithagjanatvasya praaptirasti . tallaukikaagradharmaavasthaayaaM vihIyata iti vedayaamaH . tachcha kaamavairaagye navame vimuktimaarge prahIyate . rUpaarUpyadhaatvorUtpadyamaanasya tvaaryasya pratibhUmyavasthitaanaaM pRRithagjanatvaanaamaaryamaargapraaptisaamarthyaannaiva praaptirUtpadyate . pratibhUmi tu navame vimuktimaarge teShaaM prahaaNaM bhavatItyavagantavyam .

bhUmisaMchaaraachcheti . yadaa cha kaamadhaatorvairaagyaM kRRitvaa prathamaM dhyaanam sa~ncharati tadaa cha tatkaamaabacharaM pRRithagjanatvaM vihIyate . naa chaaryo bhavati prathamadhyaanabhUmikapRRithagjanatvapraadurbhaavaat  . evamaarUpyadhaatusaMchaaraadrUpaavacharaM pRRithagjanatvaM vihIyate . UrdhvabhUmeshchaadharaaM bhUmi saMcharate . UrdhvabhUmikaM pRRithagjanatvaM vihIyata iti vaktavyam . evamanyeShaamapi yojyamiti . yathaaryamaargasya praaptyaa pRRithagjanatvamapraaptirvihIyata iti yojitam evamanyeShaamapi shrutachintaamayaadikaanaaM dharmaaNaama praaptirvihIyata iti yojyam . katham kaamaavacharaaNaaM taavachChutachintaamayaadikaanaaM dharmaaNaaM praaptilaabhaadapraaptirvihIyate . upapattilaabhikaanaaM cha kushalaanaaM praaptyaa samuchChinnakushalasyaapraaptirvihIyate . bhUmisaMchaaraachcha . yadaa chaayaM kaamaghaatoshchyutvaa prathamaM dhyaanamupapattyaa saMcharati tadaa cha tadbhUmikaanaaM gatisaMgRRihItaanaaM skandhaanaamapraaptivihIyte . akliShTaavyaakRRitaa eva hi gatayo vakShyante .

avyaakRRitaaptaH sahajaa

iti choktam . evaM prathamadhyaanabhUmikaanaaM praayogikaaNaaM guNaanaaM praapterapraaptirvihIyate . bhUmisaMchaaraachcha . UrdhvabhUmikaanaaM gatisaMgRRihItaanaaM skandhaanaaM tadbhUmisaMchaaraadwihIyata iti . idamekeShaaM bhUmisaMchaaravyaakhyaanodaaharaNam . tatraavivikta pashyaamaH . UrdhvabhUmikaanaaM gatisaMgRRihItaanaaM skandhaanaamapraaptirna kevalaM bhUmisaMchaaraadwihIyate . kiM tarhi tatpraptito.apIti . idaM tvasaMkIrNamudaaharaNaM pashyaamaH . tadyathaa dwitIyaadidhyaanabhUmikaanaaM praayogikaaNaaM guNaanaaM tadalaabhinaH kaamaavacharasya sattvasyaapraaptirasti . sa yadi kaamavairaagyaM kRRitvaa prathamadhyaana upapadyate saa teShaamapraaptirbhUmisaMchaaraadwihIyate . prahamadhyaanabhUmikaa tu teShaamapraaptirUdbhavatIti . evamanyeShaamapi yojyam .

nanu chaivamanavasthaaprasa~NgaH praaptInaamiti . praapterapi praaptiH asyaa apyanyaa tasyaa apyanyaa ityanavasthaa . parasparasamanvaagamaaditi . praaptipraaptiyogaat praaptyaa samanvaagataH . praaptiyogaat praaptipraaptyaa samanvaagata  ityarthaH . praaptyupaadaaditi vistaraH . praaptyutpaadaattena dharmeNa chittena vaa samanvaagato bhavati . praaptipraaptyaa cha samanvaagata iti vartate . praaptipraaptyutpatteH praaptyeva samanvaagato bhavatIti . evaM praaptirUbhayatra vyaapriyate . praaptipraaptistvekatreti . ato naanavasthaa . kushalasya kliShtasya cheti . anayoragrajapashchaatkaalajapraaptitvaadgahaNam . avyaakRRitasya hi sahajaiva praaptiriti . dwitIye kShaNa iti vistaraH . dwitIye kShaNe tasya dharmsya tatpraapteH praaptipraapteshhca praaptaya iti tisraH praaptayaH . praaptiyogaaddhi taiH samanvaagato bhavati . taabhistisRRIbhiH praaptibhiH samanvaagamaarthaM punastisro.anupraaptaya udbhavantIti ShaDbhavanti praaptayaH . prathamadwitIyakShaNotpannaanaaM dravyaaNaamiti . dharmeNa saardhaM navaanaaM dravyaaNaaM nava praaptayaH saardhamanupraaptibhiraShTaadasha bhavanti . evamuttarottaravRRiddhiprasa~Ngeneti vistaraH . uttarottarasya kShaNasya vRRiddhiH praaptibhiH . uttarottare vaa kShaNe vRRiddhiH praaptInaam tasyaaH prasa~Nga uttarottaravRRiddhiprasa~NgaH tena uttarottaravRRiddhiprasa~Ngena . etaaH praaptayo visarpantya iti . di~NmaatraM darshayiShyaamaH . chaturthe kShaNe prathamakShaNaatpannaistribhirdharmaiH praaptyanupraaptimadbhirbhavitavyam . dwitIyakShaNotpannaabhirapi ShaDbhiH praaptyanupraaptibhiH punaH praaptyanupraaptimatIbhirbhavitavyam . evaM tRRitIyakShaNotpannaabhiraShTaadashaabhiH praaptyanupraaptibhiH punarapi praaptyanupraaptimatIbhirbhavitavyamiti prathamadwitIyatRRitIyakShaNotpannaanaaM saptaviMshatiH praaptayaH saardhamanupraaptibhistaavatIbhiriti chatuH pa~nchaashatpraaptayashchaturthe kShaNe bhavanti . pa~nchame tu kShaNe prathamadwitIyatRRitIyakShaNotpannaaH praaptyanupraaptayaH punashchatuHpa~nchaashachchaturthakShaNotpannapraaptyanupraaptayashcha dwishchatuHpa~nchaashadbhavanti . trIriNa chatuHpa~nchaashatkaani dwaaShaShTayuttarashataM praaptInaaM jaayate . evamuttorottaravRRiddhiprasa~Ngo vaktavyaH . atItaanaagataanaamiti . atra pratputpannaagrahaNamanaavashyakatvaat . utpattilaabhikaanaaM cheti . atra praayogikaagrahaNamanaavashyakatvaadeva . sasaMprayogasahabhuvaamiti . savedanaadisajaatyaadInaam . anaadyantasaMsaaraparyaapannaanaam . anaadaavanante cha saMsaare saMgRRihItaanaam . anantaa aprameyaa ekasya praaNinaH . kima~Nga bahanaam . kShaNe kShaNa upajaayate praaptaya iti . anantadravyaa eva . anantapraaptidravyaa ityarthaH . atyutsavo bataayaM praaptInaamiti . parihaasavachanametat . kevalaM na pratighaatinyo.arUpaNItvaat yato.avakaashaM labhante praaptayaH . . 40 . .

##[## sabhaagataa sattvasaamyamaasaMGYikasaMGYiShu .
nirodhashchittachaittaanaaM vipaakaste bRRihatfalaaH . . 41 . .

sabhaagataa sattvasaamyam

iti vistaraH . samaano bhaago bhajanameShaamiti sabhaagaaH tadbhaavaH sabhaagataa . samaano bhaago bhajanaM sabhaaga sabhaaga eva sabhaagataa . yadyogaatsabhaago bhavati taddavyam . sattvaanaaM saamyaM saamaanyaM saadRRishyamityarthaH . sattvagrahaNamasattvaniraasaartham . sattvaanaaM sattvasaMkhyaataanaaM cha dharmaaNaaM saadRRishyaM sabhaagataa . asattvasaMkhyaataanaaM shaaliyavaadInaaM neShyate . nikaayasabhaaga ityasyaaH shaastresaMGYeti . GYaanaprasthaanaadike shaastre nikaayasabhaaga ityanayaa saMGYaayaM chittaviprayukto nirdishyate . iha tu shrlokabandhaanuguNyaat sabhaagatetyanayaa saMGYayetyabhipraayaH . saa punarabhinnaa bhinnaa cheti yaa sarvasattvavartino .  pratisattvamanyaanyaapyabhinnetyuchytate . saadRRishyaat . na hi saa yathaa vaisheShikaaNaamekaa nityaa cheti . bhinnaa yaa kwachidwartate kwachinna vartate . tata aaha , bhinnaa punariti vistaraH . dhaatavastrayaH kaamaadayaH . gatayaH pa~ncha narakaadayaH . yonayashchatamro.aNDajaadayaH . jaatayo brahyaNaadayaH . aadishabdena upaasikaabhikShuNInaivashaikShanaashaikShaadayaH saMgRRihyante . skandhaayatanadhaatuta iti . rUpaskandhasabhaagataa yaavaddharmadhaatusabhaagataa . avishiShTamiti . saamaanyarUpam . praGYaptishcheti . abhidhaanaM chetyarthaH . evaM skandhaadibuddhipraGYaptayo.api yojyaa iti . skandhasabhaagataadravyamavishiShTa na syaadanyonyavisheShabhinneShu skandheShu skandhaH ityabhedena buddhirna syaat praGYaptishcheti . evaM dhaatvaadibuddhipraGYaptayo.api yojyaa ityeke paThanti . teShaamevaM vaktavyam . yadi sabhaagateti vistareNa yaavadanyonyavisheShabhinneShu dhaatuShu kaamaavacharaH kaaaavachara ityabhedena buddhirna syaatpraGYaptishcheti .

chatuHkoTika iti . syaachachyavetopapadyeta na cha sattvasabhaagataaM vijahyaanna cha pratilabheteti . sattvasabhaagataaiti . sattvaanaaM sabhaagataa sattvasabhaagataa manuShyatvaadilakShaNaa . sattvagrahaNaM hi dharmavisheShaNaartham . sattvasabhaagataa hyatra chatuHkoTike vivakShitaa na dharmasabhaagateti na tu sattvassattva ityaakaarasabhaagatehaabhipretaa . yadi hi saabhipretaa syaat tRRitIyaa koTirna sidhyeta gatisaMchaare.api tasyaaH sattvasabhaagataayaastaadavasthyaat . tatraivopapadyamaana iti . tadyathaa manuShyagateshchyutvaa manuShyagataavevopadyamaano manuShyagateshchyavate maraNaadupapadyate cha tasyaameva pratisandhibandhaat . na chasau manuShyasabhaagataaM vijahaati na cha pratilabhate . tasyaa manuShyasabhaagataayaastaadavasthyaat . dwitIyaa niyamamaavakraamanniti . sa sattvasabhaagataaM pRRithagjanatvasvabhaavaaM sabhaagataaM vijahaati aaryatvasvabhaavaaM sabhaagataamaparaaM pratilabhate . tRRitIyaa gatisaMchaaraaditi . tadyathaa manuShyagateshchyutvaa devagataavupapadyamaanaH chyavate tathaiva maraNaadupapadyate cha pratisandhibandhaat . sattvasabhaagataaM manuShyasabhaagataalakShaNaaM vijajaati pratilabhate cha devasabhaagataalakShaNaamaparaamiti . chaturthyetaanaakaaraan sthaapayitveti . pUrvoktakoTisvabhaavaprakaaraan varjayitvetyarthaH . tadyathaa jIvan pRRijagjana aaryo vaa kichidalabhamaanaH .

yadi pRRithagjanasabhaagataa naama dravyamasti kiM punaH pRRithagjanatvenaarya dharmaalabhasvabhaavena kalpitena prayojanamiti vaakyasheShaH . pRRithagjanasabhaagatayaiva pRRithagjana iti parichChedyata yathaa manuShyasabhaagatayaiva manuShya iti . na hi manuShyasabhaagataayaa anyanmanuShyatvaM kalpyate vaibhaaShikairalaabhavadanyasvabhaavam . tatra cha saadhanam na svasabhaagataayaa anyatpRRithagjanatvaM svasabhaagataapratyayaabhidheyatvaat manuShyatvavat . naiva cha lokaH sabhaagataaM pashyatyarUpiNItvaaditi . na lokashchakShuShaa sabhaagataaM pashyatyarUpiNItvaadarUpavatItvaadarUpasvabhaavatvaadwaa . yathaa na pashyati evaM na shRRiNoti yaavanna spRRishatIti . anena pratyakShaasiddhataaM darshayati . na chainaaM praGYayaa parichChinattIti . anenaanumaanenaapi na sidhyatIti darshayati . pratipadyate cha sattvaanaaM jaatyabhedamiti . satyaa api tasyaaH kathaM tatra vyaapaara iti . jaatyabhedapratipattau jaatyabhedapratipattirasti . saa tu na sabhaagatayaa dravyaantarakalpitayaa kRRitaa pramaaNenaanupalabhyamaanatvena tasyaa vyaapaaraasaMbhavaat . brUyaastvam na nirnimittaa saamaanyabuddhirbhavitumarhati . tena yannimittaM tasyaaH saamaanyabuddheH tat sabhaagataa naama dravyamiti . vayamapi taaM saamaanyabuddhiM sanimittaaM vrUmaH . saadRRishyakRRitaa hi saa buddhiH . tachcha saadRRishyaM na dravyaantaramiti brUmaH . tenochyate . api chaasattvasabhaagataapi kiM neShyata iti vistaraH . na dravyaantarasabhaagataanimittaa sattvaH sattva iti saamaanyabuddhiH saamaanyaakaarapravRRittatvaat . shaaliyavamudgamaaShaadisaamaanyabuddhivat . shaaliyavasvajaatisaadRRishyaRRitaa hyeShaa saamaanyabuddhiH . na cha teShaaM svajaatisaadRRishyaM svato.arthaantara bhavati . tasaa~ncha sabhaagataanaamiti vistaraH . anyaa sattvasabhaagataa anyaa dhaatusabhaagataa anyaagatisabhaagatetyanyo.anyabhinnaaH sabhaagataa iShyante . taasaaM sabhaagateti praGYaptiriyaM sabhaagateyaM sabhaagatetyabhedena kathaM bhavadbhiH kriyate vyavahaaraH pratyayashcha kathaM jaayate . yadyatraapi sabhaagataantaraM pratiGYaayeta yena sabhaagataasaamaanyabuddhirbhavet . bhavet so.ayamapakShaH praakpakShavirodhaat . vaisheShikaashchaivaM dyotitaa iti . jvalitaaH samarthitaa ityabhipraayaH . te.api hi saamaanyapadaarthavaadino bhavantopIti . ayaM tu teShaaM vaisheShikaaNaaM visheShaH . eko.apyanekasmin vatate srakasUtravat bhUtakaNThe guNavachcheti yadi dyotitaaH saamaanyapadaarthavaaditvaat yadi na dyotitaa ekaanekanityaanityatvaadivisheShavaaditvaat . nahi paralokaastitvaadIni vaisheShikaiH kalpitaanIti na vyavasthaapyante . sa cheditthatvamaagachChatIti . praaNaatipaatenaasevitena bhaavitena bahulIkRRitena narakeShUpapadyate sa cheditthaMtvamaagachChati manuShyaaNaaM sabhaagataaM praapnoti praaNaatipaatenaalpaayurbhavatIti vistaraH . idaM prakaara ittham tadbhaavaH itthaMtvamiti . sharIrendriyasaMsthaanacheShTaahaaraadisaabhaagyakaaraNam anyonyaabhirabhisambandhanimittaM cha sabhaagatetyaachaaryasa~NghabhadraH . tadetadetenaiva prayuktam . vayamapi hyevamichChaamaH . na tu saa sabhaagataa dravyaantaram . ta eva hi saMskaaraastathaakaaraNabhaavaM pratopadyanta iti .

aasaMGYikamasaMGYiShu

nirodhashchittachattaanaam

iti vistaraH . asaMGYinaamidamaasaMGYikam asaMGYiShu vaa bhavamaasaMGYikam . nirUdhyante.anena chittachaittaaH chittachaittaan vaa nirUNaddhIti nirodhaH . yenaanaagate.adhvanyavasthitaashcittachaittaaH kaalaantaraM taavatkaalaM snanirUddhyante notpattuM labhanta ityarthaH . tadaasaMGYikaM naama dravyam . nadotoyasannirodhavat setunadityarthaH . dhyaanaantarikaavaditi . yathaa brahyapurohitaa naama te devaa yeShaaM kechinmahaabrahyaaNaH pradeshe bhavanti dhyaanaantarikaayaam tathaa bRRihatfalaa naama te devaa yeShaamasaMGYisattvaaH pradeshe bhavanti . na bhUmyantare bhavanti . upapattikaale chyutikaale cha saMGYina iti sambandhanIyam . kliShTena manasaa pratisandhibandhaat . \

upekShaayaaM chyutodbhavau

iti cha niyamaat . pUrvasamaapattisaMskaaraparikShayaaditi pUrvasamaapattisaMskaaralakShaNasya vipaakahetoH parikShayaat tataH samaaptafalatvaadityarthaH . pUrvasamaapattisaMskaaraavedhaparikShayadityapare vyaachakShate . apUrvaanupachayaachcheti . chittaabhaavaat karmaanupachayaadityabhipraayaH . kShiptaa iva kShINavegaa iShavaH pRRithivImiti upapadyanta iti prakRRitam . pUrvamayaM padirjanyarthaH idaanImarthavashaadgatyarthaH . sampadyante gachChantItyarthaH . pRRithIvIM gachChatIti vaakyasheSha ityapare . . 41 . .

##[## tathaasaMGYisamaapattirdhyaane.antye niHsRRitIchChayaa .
shubhopapadyavedyaiva naaryasyaikaadhvikaaptaye . . 42 . . ##]##

asaMGYinaaM sattvaanaaM samaapattirasaMGYaa vaa samaapattirityasaMGYisamaapattiH . avyaakRRitabheva hyaasaMGYikam . kushalaiva cheyaM samaapattiriti vakShyate .

pa~nchaskandhako vipaaka iti chyutyupapattikaale chittachaittaanaaM vipaakatsadbhaavaat . tata eva tallaabhIti . yata eva parihINo.api punarUtpaadyaasaMGYisatveShUpapadyate tata eva tallabhI niyaamaM naavakraamati . niyaamaavakraantyaiva hyaaryo.apaayagatyaasaMGYikamahaabrahyakauravopapattyaShTamabhavaadInaamapratisaMkhyaanirodhaM pratilabhate . vinipaatasthaanamivainaaM pashyantIti . apaayasthaanamivainaaM pashyantItyarthaH . giritaTaadivinipaatasthaanamivetyapare . niHsaraNasaMGYino hi taaM samaapadyante . pRRithagjanaa mokShasaMGYina ityarthaH . na chaivamaaryaa viparItasaMGYinaH pratilabhante . dhyaanavaditi . chaturthadhyaanalaabhaadatItaanaagatamanaadimati saMsaare labdhapUrvaM chaturthdhyaanaM pratilabhante yoginaH . tasmaat kiM tadwedavaatItaanaagataaM taaM pratilabhanta iti pRRichChati . anye.api taavanna pratilabhanta iti . pRRithagjanaa api taavannaatItaanaagataaM pratilabhante yeShaaM taavadiyamaatmIyaa samaapattiH . kiM punaraaryaa yeShaamiyamanaatmIyeti . uchitaapi satIti . anaadimati saMsaare labdhapUrvaapi mahaabhisaMskaarasaadhyatvaanmahaayatnaabhiniShpaadyatvaadityarthaH .a chittakatvaachcha .

ekaadhvikaapyate

samaanaadhvikaa labhyata ityarthaH . yathaa praatimokShasaMvara iti . praatimokShasaMvaro.aShTavidho.api yadaa samaadIyate tadaa sa praapyate . praaptishcha tasya tasmineva kShaNa utpadyate labdhayaa tu tayaa samaapattyaa dwitIyaadiShu kSheNeShu praatimokShasaMvaravadeva samanvaagato bhavati yaavanna tyajati taaM samaapttim . tattyaagastu parihaaNyaa bhUmisa~ncharaadwaa . achaittikatvaannaanaagataa bhaavyate . kushalaM hi chittamanaagataM bhaavyate . na tviyamachittaketi na tadwadanaagataa bhaavyate . . 42 . .

nirodhaakhyaa tathaiveya vihaaraarthaM bhavagrajaa .
shubhaa dwivedyaa.aniyataa chaaryasyaapyaa prayogataH . . 43 . .

nirodhaakhyaa tathaiva

iti samaapattiriti varttate . evashabdo.avadhaaraNe . yathaa.asaMGYisamaapattinirdeshe tathaashabdena nirodhashchittachaittaanaamityatidishyate tathaivehaapi nirodhasamaapattinirdeshe sa evaMprakaaro.atidishyata iti . shaantavihaarasaMGYaa pUrvakeNa manasikaareNeti . vihaaraH krIDaa vihaara iva vihaaraH samaadhivisheShaH . shaanto vihaaraH shaantavihaaraH shaantavihaare saMGYaa shaantavihaarasaMGYaa saa pUrvaa asyeti shaantavihaarasaMGYaapUrvakaH . manasikaaro manaskaara iti yo.arthaH alukasamaasaat sa manasikaara iti bhavati . saMGYaaveditasamudaachaaraparishraantaa hi tatra shaantavihaarasaMGYinastathaavidhena manasikaareNainaaM nirodhasamaapatti samaapadyante taaM  tvasaMGYisamaapatti niHsaraNasaMGYaapUrvakeNa mokShasaMGYaapUrvakeNetyarthaH . aparaparyaayavedanIyaa cheti . aparaH paryaayastRRitIyaadijanma tatra vedanIyaa . katham . ya aaryaH kaamadhaatau nirodhasamaapattimutpaadya bhavaagra utpadyeta tasya saa paripUrikopapadyavedanIyaa . yastu tataH parihINo rUpadhaataavupapadya kaalaantareNa cha punarapi bhavaagra labdhaa nirodhasamaapattimutpaadyaanutpaadya vaa bhavaagra upapadyate tasya saa.araparyaayavedanIyaa bhavati . yastviha parinirvaayaattasyaaniyateti .

uchChedabhIrUtvaaditi . sarvaatmabhaavochChedabhIrUtvaat

vyathante hyapunarbhavaat prapaataadiva vaalishaH .

asaMGYisamaapattau kasmaaduchChedabhayaM na bhavati tatra rUpasadbhaavaat . rUpe hyaatmasaMGYaamabhiniveshya taaM samaapayante . nirodhsamaapattau tvaarUpyabhUmikatvaadrUpamapi naastIti sarvaatmabhaavaabhaavaM pashyanto naa taaM samaapattumutsahante . nanu chaarUpyeShu nikaayasabhaagajIvitendriyaadayashchittaviprayuktaaH santi kasmaattatraatmasaMGYaamabhiniveshya taaM na samaapadyante . viprayuktaanaamadRRishyatvaat aaryamaargabalena chotpaadanaat . kathaM punargamyata aaryamaargabalena tadutpaadanamityata aaha dRRiShTadharmanirvaaNasya tadadhimuktita iti . dRRiShTe janmani nirvaaNaM dRRiShTadharmanirvaaNam tasya . tadadhimuktitaH tadityadhimuktistadadhimuktiH tena vaadhimuktistadadhimuktiH tadadhimaktestadadhimuktitaH . dRRiShTe janmanyetannirvaaNamityaaryastaamadhimuchyate . kechit punarevaM paThanti dRRiShTanirvaaNasya tadadhimuktita iti . evaM cha vyaachakShate dRRiShTaM nirvaaNamaneneti dRRiShTanirvaaNastasyaaryasya tasyaamadhimuktistadadhimuktiH tadadhimuktestadadhimuktitaH . etadukta bhavati dRRiShTanirvaaNa aaryastaamadhimuchyate naanya iti . nanu cha pRRithagjano.api laukikena maargeNa dRRiShTanirvaaNaH . na pRRithagjano dRRiShTanirvaaNaH praaptanirvaaNastu bhavet taduttaraaM hi bhUmiM pRRithagjanaH shaantataH pashyan vairaagyaM labhate na nirvaaNamityachodyametat . prayogalabhyaiveyamiti iyamapi samaapattirasaMGYisamaapattivadeva mahaabhisaMskaarasaadhyeti . tathaiva

ekaadhvikaapyate .

kathamityaaha na chaatItaa labhyata iti . yadaa parihINaH punastaamutpaadayati tadaa prayogeNaapUrvaiva labhyate . praatimokShasaMvaravaditi vistareNa vyaakhyeyaa . chittabalena tadbhaavanaaditi . chittabalenaanaagatabhaavanaadityarthaH . . 43 . .

bodhilabhyaa munerna praak chatustrishatkShaNaaptitaH .
kaamarUpaashraye tUbhe nirodhaakhyaadito nRRiShu . . 44 . .

bodhilabhyaa muneH

prayogalabhyaiveyamityutsargasyaayamapavaadaH shraavakapratyekabuddhaanaaM sa vidhiriti kRRitvaa kShayaanutpaadaGYaane bodhiriti bakShyati . tenaaha kShayaGYaanasamakaalamiti vistaraH . saasravaashcha kShayaGYaana iti buddhaa bhagavanta etaaM pratilabhante. naasti buddhaanaaM ki~nchit praayogikaM naameti yathokta stotrakaareNa

na te praayogikaM kichit kushalaM kushalaantaga .
ichChaamaatraavabaddhaa te yatra kaamaavasaayitaa . .

iti . kathaM punarbhagavaanubhayato bhaagavimukta iti kleshaavaraNaM samaapattyaavaraNaM chobhayato bhaagaH tato vimuktaH . sidhyatyutpaaditaayaamiveti . sidhyatyubhayato bhaagavimukto bhagavaan sammukhIkRRitapUrvaayaamiva . tasyaaM vashitvalaabhaat . tatsammukhIkaaraNasaamarthyayogaataH . praageva tamiti vistaraH . dharmataiShaa yadwodhisattvashcharamabhaviko bhavaagralaabhI bhUtvaa chaturthadhyaanasannishrayeNa darshanamaargamutpaadya tatashcha vyutthaaya bhavaagra samaapadyate tato nirodhasamaapattiM samaapadyate . tato vyutthaaya punashchaturthadhyaanasaMnishrayeNa bhaavaagrikabhaavanaaprahaatavyakleshaprahaaNaM kRRitvaa kShayaGYaanakaalaat prabhRRityanuttarasamyaksaMbuddho bhavatItyevaM shaikShaavasthaayaaM sa taamutpaadayIti paashchaattyaaH . kashmIramaNDalaat pashchaadbhavaaH paashchaattyaaH . netrIpadamiti shaastranaama sthaviropaguptasya . yatredaM vaakyam nirodhasamaapattimutpaadya kShayaGYaanamutpaadayatIti vaktavyaM tathaagata iti . satyaabhisamaye ShoDashabhiriti . duHkhe dharmaGYaanakShaantimaarabhya yaavanmaarga.anvayaGYaanamiti ShoDashabhishchittakShaNaiH . bhavaagravairaagye chaaShTaadashabhiriti . navaprakaaraaNaaM kleshaanaaM bhaavaagrikaaNaaM bhaavanaaheyaanaaM prahaaNaaya navaanantaryamaargaa nava  cha vimuktimaargaa ityaShTaadashabhiH . ta e te chatustriMshadbhavanti ShoDasha chaaShTaadasha cheti . adhobhUmikaa na punaH prehayaa bhavantIti . kaamaavacharaadInaaM kleshaanaaM laukikena maargeNa pRRithagjanatvaavasthaayaameva prahINatvaat yadyeSha niyamaH prahINakteshapratipakShotpaadanaM na kartavyamiti . atha kimarthaM prahINeShu kaamaavachareShu klesheShu tatpratipakShaM dharmaGYaanapakShaM maargamabhisamayakaala utpaadayati . tannaantarIyakatvaadanvayaGYaanapakShasya maargasya na hyasatyaaM dharmaGYaanapakShotpattaavanvayaGYaanapakShasammukhIbhaavaH sambhavati etaddhayanvayaGYaanasyaanvayaGYaanavtaM yadataH pashchaad bhavatIti . paashchaattyaa aahuH kiM punaH syaaditi vistaraH . ko doShaH syaad yadi visabhaagaM saasravaM chittamantaraa sammukhIkuryaat . vaibahaShikaa aahuH . vyutthaanaashayaH syaaditi vistaraH . vyutthaanaabhipraayo bodhisattvaH syaat . vyutthaanakushalaH syaadityapare . kushalamUlaartho hyaashayaarthaH . tadetadukta bhavati IdRRishaani kushalamUlaani bodhisattvaanaaM yaiH sammukhIbhUtaistaavanna vyuttiShThante yaavadekaasana evaanuttaraa sasyaksambodhiH praapteti . bahirdesha kaa aahuH . satyamavyutthaanaashayo na tu yathaa bhavanto varNayantIti . pUrvameva tu varNayanti . kShayaGYaanasamakaalamiti yaH pakShaH .

yadyapyanayorbahuprakaaro visheSha iti ekaa

dhyaane.antye

aparaa

bhavaagrajaa

ekaaM niHsaraNasaMGYayaa samaapadyate aparaaM vihaarakaamatayetyevamaadi bahuprakaaro visheShaH . saamyaM tvanayoH

kaamarUpaashraye tUbhe

iti . syaadrUpabhava iti vistaraH . yaH kwachidrUpabhavaH sarvo.asau bhavaH . pa~nchavyavachaara iti chatuHkoTikaH . syaadrUpabhavo na chaasau bhavaH pa~nchavyavachaaraH . rUpaavacharaaNaaM saMGYinaaM devaanaaM visabhaage chitte sthitaanaamasaMGYisamaapattiM nirodhasamaapatti cha samaapannaanaamasaMGYinaam cha devaanaamaasaMGYike pratilabdhe yo bhavaH . syaad bhavaH pa~ncha vyavachaaro na chaasau rUpabhavaH . kaamavacharaaNaaM sattvaanaaM sabhaage chitte sthitaanaaM yo bhavaH . syaadrUpabhavaH sa cha bhavaH pa~nchavyavachaaraH . rUpaavacharaaNaaM saMGYinaaM devaanaaM sabhaage chitta sthitaanaaM ##[## asaMGYinaaM ##]## cha devaanaamaasaMGYike.apratilabdhe yo bhavaH . syaannaiva rUpabhavo na chaasau bhavaH pa~nchavyavachaaraH . kaamavacharaaNaaM satvaanaaM visabhaage chitte sthitaanaamasaMGYisamaapttiM nirodhasamaapattiM cha samaapannaanaaM yo bhavaH . aarUpyabhavashva . tatra prathamaa koTirUdaaharaNam . rUpabhavo rUpaavacharaM skandhapa~nchakam . pa~nchavyavachaaraH pa~nchaskandha ityartaH . vyavachaara iti kaashypasya tathaagatasya skandhasaMGYaa . visheSheNaavachaaro vyavachaaraH . anyathIbhaavena visaMvaadanamityarthaH so.asyaastIti vyavachaaraH . arsha aadibhyo.ajityakaaro matvarthIyaH . visaMvaadanItyarthaH .

fenapiNDopamaM rUpaM vedanaa buddhadopamaa

ityaadinaa visaMvaadanaat . tatra yadi rUpadhaatavasaMGYisamaapattirneShyate asaMGYisamaapatti nirodhasamaapattiM samaapannaanaamiti nochyeta . tena rUpaavacharyasaMGYisamaapattiriti gamyate . tatraapi tvayaM visheSha iti . tatra saadharmye.api visheShobhavati . pashchaadrUpadhaataaviti . ya aaryaa nirodhasamaapattimutpaadya tataH parihINaa dhyaanaM cha labdhvaa rUpadhaataavupapadyante taiH parihINapUrvaiH pUrvaabhyaasavashaadUpadhaatau nirodhasamaapattirUtpaadyeta asaMGYisamaapattistu kaamarUpadhaatau prathamato.api pRRithagjanairUtpaadyata ityayaM visheShaH .

kimapyasti parihaaNiriti . nirvaaNasadRRishIyaM samaapattiH kathamataH parihaaNirityasambhaavayan pRRichChati . udaayisUtramiti . aaryashaariputrabhaaShitametat sUtram . udaayI tu tatra vibandhaka ityudaayisUtramityuchyate . kathamiti shraavastyaaM nidaanam . tatraayuShmaan shaariputro bhikShUnaamantrayate sma ihaayuShmanto bhikShuH shIlasampannashcha bhavati samaadhisampannashcha praGYaasampannashcha . so.abhIkShNaM saMGYaaveditanirodhaM samaapadyate cha vyuttiShThate cha . asti chaitat sthaanamiti yathaabhUtaM prajaanaati . sa na haiva dRRiShTa eva dharme pratipadyevaaGYaamaaraagayati . naapi maraNakaalasamaye . bhedaachcha kaayasyaatikramya devaan kavaDIkaarabhakShaananyatamasmin divye manomaye kaaya upapadyate sa tatropapanno.abhIkShNaM saMGYaaveditanirodhaM samaapadyate cha vyuttiShThate cha . asti chaitat sthaanamiti yathaabhUtaM prajaanaati . tena khalu puna samayenaayuShmaanudaayI tasyaameva parShadi sanniShaNNo.abhUt sannipatitaH . athaayuShmaanudaayyaayuShmantaM shaariputramidamavochat . asthaanametadaayuShma~n Chaariputraanavakaasho yadbhikShuranyatamasmin divye manomaye kaaya upapanno.abhIkShNaM saMGYaaveditanirodhaM samaapadyate cha vyuttiShThate cha asti chaitat sthaanamiti yathaabhUtaM prajaanaati . dwirapi trirapyaayuShmaanudaayyaayuShmantaM shaariputramidamavochat asthaanametadayuShmanniti pUrvavat . athaayuShmataH shaariputrasyaitadabhavad yaavatrirapi me.ayaM bhikShurbhaaShitaM prativahati pratikroshati na cha me kashchit sabrahyachaarI bhaaShitamabhyanumodate yaM nvahaM yena bhagavaaMstenopasaMkraameyam . athaayuShmaa~n Chaariputro yena bhagavaMstenotpasaMkraantaH . upasaMkramya bhagavataH paadau shirasaa vanditvaikaante niShaNNaH . ekaante niShaNNashchaayuShmaa~nChaariputro bhikShUnaamantrayate sma . ihaayuShmanto bhikShuH shIlamampannashcha bhavati pUrvavat . tena khlu samayenaayuShmaanudaayI pUrvavat . evaM dwirapi trirapyaayuShmaanudaayyaayuShmantaM shaariputramidamavochat pUrvavat . athaayuShmataH shaariputrasyaitadabhavat . shaasturapi me purastaadayaM bhikShuryaavatrirapi bhaaShitaM prativahati pratikroshati . na cha me kshchit sabrahyachaarI bahaShitamabhyanumodate yaM nvahaM tuShNIM syaam . athaayuShmaa~n ChaariputrastuShNImabhUt . tatra bhagavaanaayuShmantamudaayinaamaamantrayate sma kaM punastvamudaayinnanyatamaM divyaM manomayaM kaayaM saMjaanIShe . nanu yaavadevaarUpiNaM saMGYaayamevaM bhadanta tvaM taavanmohapurUShaandha eva sannachakShushchakShuShmataa shaariputreNa bhikShunaa saardhamabhidharme.abhivinaye saMlapitavyaM manyasa iti . tatra bhagavaanaayuShmantamudaayinaM sammukhamavaasaadyaayuShmantamaanandamaamantrayate sma tvamapyaananda sthaviraM bhikShuM viheThayamaanamadhyupekShase kaarUNyamapi te mohapurUSha notpanna sthavire bhikShau viheThyamaana iti . tatra bhagavaanaayuShmantamudaayinamaayuShmantaM chaanadnaM sammukhamavasaadya bhikShUnaamantrayate sma iha bhikShavaa bhikShuH shIlasampannashcha bhavati samaadhisampannashcha vistareNa yaavadasti chaitat sthaanamiti . yathaabhUtaM prajaanaatItyuktaa bhagavaanutthaayaasanaad vihaaraM praavikShat pratisaMlayanaayeti . atraayuShmaanudaayyarUpyaavacharo.ayaM manomayaH kaaya ukta iti manasi kRRitvaa pratibandhamakaarShIt . tatra hi rUpaM naasti mana eva tu sasaMprayogamasti tasmaanmanomayaH kaayaH . tatra cheyaM samaaparttina samaapadyata iti tasyaabhipraayaH . aaryashariputrasya tu rUpaavacharo divyo manomayaH kaayo.abhipretaH shukrashoNitamanupaayya praadurbhaavaat . ata eva chaasaavaayuShaanudaayI bhagavataa pRRiShTaH kaM punastvamudaayinnanyatamaM divyaM manomayaM kaayaM saMjaanIShe . nanu yaavadevaarUpiNaM saMGYaamayamiti  . tenaapyevaM bhadanteti pratipannam . bhagavaanapi rUpaavacharameva divyaM manomayaM kaayabhipretyaaryashaariputrasya mataM samarthayan tamaayuShmantamudaayinamavaasadaayati sma . tvaM taavanmohapurUShaandha eva sannachakShushchakShuShmataa shaariputreNa sthaanamiti . yadetannirodhasamaapatteH samaapadanaM vyutthaanaM chetyetat sthaanaM yathaabhUt praajaanaati . pratipadyeveti . pUrvamevetyarthaH . aaGYaamaaraagayatItyarhattvaM praapnotItyarthaH . iya~ncha samaapattirbhaavaagrikIti vistaraH . nirodhasamaapattirbhaavaagrikI . yashcha tallaabhI tasya bhavaagra evopapattiH syaannarUpadhaatau . ukta cha satre sa tatra rUpadhaataavupapanno.abhIkShNaM saMGYaaveditanirodhaM samaapadyate cha vyuttiShThate cheti . tasmaadastyataH parihaaNiriti gamyate . yujyata evaitad vaibhaaShikaaNaam . sautraantikaanaantu kathametat . aarya eva hi nirodhasamaapattilaabhI na chaaryamaargaadasti parihaaNiriti sautraantikasiddhaantaH . tasyaaryasya kathamuparibhUmikaadaaryamaargaat parihaaNiritIShyate . teShaamapyetat sUtraM na virUdhyate . katham yo hi kashchit bhavaagralaabhI niyaamamavakaamati so.anaagaamI sannirodhasamaapattimutpaadayet sa bhavaagraanniorhdsamaapatteshcha parihIyeta na tu maargaat UrdhvabhUmikasyaaryamaargasya kadaachidanutpaaditatvaat . sa parihINo bhUTvaa dhyaanamutpaadya rUpadhaataavupapadyeta . tasmaadastyataH parihaarNirna chaaryamaargaat parihaaNiriti na svasiddhaantavirodhaH . navaanupUrvasamaapattaya iti . chatvaari dhyaanaani chatvaara aarUpyaa nirodhasamaapattishcha . praathamakalpikaM pratIti . aaditaH samaapattividhaayakaM pratItyarthaH .

niyatobhayathaavedanIyatvaaditi . niyatavedanIyaasaMGYisamaapattirUpapadyavedanIyatvaat . ubhayathaa vedanIyaa nirodhasamaapattirniyataa niyatavedanIyetyarthaH . niyatavedanIyaa anaagaaminaH aniyatavedanIyaa arhata ihaiva parinirvaaNaat . prathamota paadanato.apIti . asaMGYisamaapattiM kashchit prathamaM manuShyeShUtpaadayati kashchit rUpadhaatau nirodhasamaapattiM tu manuShyeShvevotpaadayati parihINastu rUpadhaatau . atha kasmaanmanuShyeShvevainaamutpaadayati . saMGYaavedanaadwaareNa vitarkavichaaraadichaittaprachaaraparikhinno.anaagaamI taaM tena vihaareNa sukhaM vihareyamiti nirodhasamaapattimutpaadayati . rUpadhaatUpapannastvanagaamI rUpadhaatoH shaantatvaanna tathaa tatratyachaitasikapravRRittyaa pIDayata iti na prathamatastatrotpaadayati parihINastu pUrvaabhyaasatastaamutpaadayati . aarUpyadhaatUpapanno.apyata eva shaantatvaannaivasaMGYaanaasaMGYaayatanopapanno notpaadayati . nirUpadhisheShanirvaaNaprasaMgaadwaa . tatra hi rUpaM naasti . chittavaittaa yadi nirUdhyeran parinirvaaNamevaasya syaat . chittaviprayuktaanaaM kevalaanaamavasthaanaasaamarthyaanniyatavedanIyasya cha karmaNo.aparisamaaptafalasya vighabhaavenaavasthaanaanna parinirvaaNasambhavaH . asaMGYisamaapattiM tu mokShasaMGYayaa niHsaraNasaMGYaapUrvakeNa manasikaareNa samaapadyata iti rUpadhaataavapi prathamataH samaapadyate .

kasmaat punarete iti vistaraH . sarvachittachaittanirodhasvabhaavatvaat ubhe apyete samaapattI chittachaittanirodhe iti vaktavye ityabhipraayaH . tatpraatikalyena tatsamaapattiprayogaaditi . saMGYaavedanaapraatikUlyena tayoH samaapattyoH prayogaat . saMGYaapraatikUlyenaasaaMGYasamaapattiprayogaH saMGYaarogaH saMGYaashalyaH saMGYaagaNDa etachChaantametat praNItamiti vistaraH . saMGYaaveditapratikUlyena nirodha samaapattiprayogaH . parachittaGYaanavachanavaditi . yathaa parachittaGYaanavachanaM na cha parachittaGYaanena chaittaa na GYaayante kadaachit atha cha parasya chittaM GYaasyaamItyevaM prathamataH prayogaat parachittaGYaanamityuchyate na parachittachaittaGYaanamiti tadwadihaapyanayoH samaapattyostathaa vachanam .

tatraachittakaanyeva nirodhaasaMGYisamaapattyaasaMGYikaanIti vabhaaShikaadayH aparisfuTamanoviGYaanasachittakaanIti sthaviravasumitraadayaH aalayaviGYaanasachittakaanIti yogaachaaraaH iti siddhaantabhedaH . tasmaadidamupanyasate kathamidaanIM bahukaalanirUddhaaditi vistaraH . bahukaalanirUddhagrahaNaM samanantaranirUddhaniraasaartham . samanantaranirUddhaadidaanIM kathaM bhavati yadi samanantaranirUddhamastItyabhyupagataM bahukaalanirUddhamapyastIti kiM naabhyupagamyata iti vaibhaaShikaaH . na samanantaranirUddhasyaastitvaM brUmaH api tu vartamaanaM chittamaatmano.anyachittahetubhaavaM vyavasthaapya nirUdhyate.anyachchotpadyate tulaadaNDanaamonnaamavat . tachcha nirUddhamaparaM cha chittamutpannaM bhavatItyanantaranirUddhaachchittaachchittaantaramutpadyata ityuchyate  . vartamaanasaamIpye vartamaanavaditi kRRitvaa . apare punaraahuriti sautraantikaaH . kathaM taavadaarUpyopapannaanaamiti vistaraH . taavachChabdaH kramaarthaH . idameva taavad dRRiShTaantaarthaM vaktavyamityarthaH . rUpasya hi samanantarapratyayo neShyate . tat kathamutpadyate tasaachchittaadeva tajjaayate na rUpaaditi brUmaH . anyonyavrIjakaM hyetadubhayamiti chitte.api sendriyasya kaayasya bIjamasti kaaye cha sendriye chittasyeti . paripRRichChaayaamiti . paripRRichChaa naama shaastra kRRitiH sthaviravasumitrasya . sa tasyaamaaha . pa~nchavastukaadInyapi hi tasya santi shaastraaNi tasmaadwishinaShTi . tasyaiva doSha iti . katamaH sa doShaH . kathamidaanIM bahukaalanirUddhaachchittaaditi ya uktaH . trayaaNaaM sannipaata iti indriyaviShayaviGYaanaanaam . saMGYaavedanayorapyatra nirodho na syaaditi bhadantavasumitrasyaitanmatam . sachittaketve.api tasyaa nirodhasamaapatteH saMGYaavedanayostatra nirodha iti . tasmaad bhadantaghoShaka evaM prasa~Nga karoti . avidyaasaMsparshajamiti avidyaasahitaH saMsparsho.avidyaasaMsparshaH tasmaajjaatamavidyaasaMsparshajam . na tu vedanotpattaaviti . na tu vedanotpattau sparsho visheShita IdRRishaH sparsho vedanaa pratyaya iti . sa eva bhadantaghoShaka upasaMharati tasmaadachittiketi . kathamachittikaayaaH samaapattitvamiti . dhyaanaadisamaapattitvarmahati . samaadhinaa hi chittachaittaaH samaa aapaadyanta ekaagrIkriyanta ityevaM matvaa pRRichChati .mahaabhUtasamataapaadanaaditi . mahaabhUtaani samaanyaapadyante.anayeti samaapattiH . evamasyaaM nirodhasamaapattau dhyaanaadiShu cha samaapattitvam . kaa punariha mahaabhUtaanaaM samataa chittotpattipraatikUlyasamavasthaana, . samaagachChantIti samaapadyante . samaagachChanti taamiti samaapattiH karmasaadhanam . dhyaanaadInyapi samaagachChanti yoginaH . tasmaad dhyaanaadInaamapi samaapattitvaM bhavati .

dravyata iti svalakShaNataH . chittotpattipratibandhanaat yasmaachittotpatti pratibandhnItaH . na samaapattichittenaiveti . naitadevam . kasmaat . samaapattichittenaiva tatpratibandhanaat . chittotpattipratibandhanaadityarthaH . kathamiti tat pratipaadayati . samaapattichittameva hIti vistaraH . tat samaapattivchittameva naanyaddavyam . chittaantaravirUddhamanaagatachittavirUddhamutpadyate . yena chittena kaalaantaraM naatyantamapravRRittimaatraM bhavati . maatrashabdo dravyaantaravyaavartanaarthaH . tadwirUdwaashrayaapaadanaat . chittavirUddhasyaashrayasya santaanasyaapaadanaat kaaraNaat . yadetadapravRRittimaatraM saasau saaapattiriti praGYapyate praGYaptidharmo.ayaM na dravyadharma ityarthaH . yadi na dravyadharmaH kathamasau saMskRRitamiti praGYapyata ityaaha aaha tachchaapravRRittimaatram na pUrvamabhUnnottarakaalaM vyutthitasya yogino bhavatIti . saMskRRitaasau samaapattirasaMGYisamaapattirnirodhasamaapattirvaa praGYapyate saMvyavahaarato na tu dravyataH . athaveti vistaraH . aashrayasyaiva tatha samaapaadanam tathaa vyavasthaanam avasthaavisheShaH samaapattijanito yaH saa samaapattirityarthaH . sa chaavasthaavisheShaH pUrvaM naasIt pashchaachcha na bhavati vyutthitasyeti saMskRRitatvaM na virUdhyate. athavaa samaapadanamiti paaThaH . saMskRRitaavasthaavisheShatvaadasyaaH samaapatteH saMskRRitatvaM sidhyatItyarthaH . evamaasaMGYikamiti vistaraH . chittamevaasau yogI tatraasaMGYiShu chittapravRRittivirUddhaM labhate tachchaapravRRittimaatraM chittachaittaanaamiti vaakyasheShaH . aasaMGYikamiti praGYapyate na tu dravyato.astItyabhipraayaH . . 44 . .

aayurjIvitamaadhaara UShmaviGYaanayohi yaH .
lakShaNaani punarjaatirjaraa sthitiranityataa . . 45 . .

ya UShmaNa hati vistaraH . UShmaNo viGYaanasya cha jIvitapratibaddhaa pravRRittiH . tasmaajjIvitamUShmaNo viGYaanasya chaadhaara uchyate sthitihetustayoreva . nityaanivRRittiprasa~Nga iti . nityameShaaM sraataH prasajyeta . nikaayasabhaagasya sthiti kaalaavedha iti . nikaayasabhaago vyaakhyaataH . ta eva tathaabhUtaaH saMskaaraa rUpaadiskandhasvabhaavaa iti . teShaaM sthitiH prabandhaH tasyaaH kaalo yaavat tena sthaatavyam ta eva taavantaH saMskaarakShaNaaH tasyaa vedhaH pratisandhikShaNe pUrvajanmakarmaNo hetubhaavavyavasthaanam . kaH punarasau hetuH saamarthyavisheShaH . sa hi skandhaprabandhalakShaNaayaaH sthiteH kShaNaparamparayaa kaaraNaM bhavati ata eva sthitikaalaavedha uchyate . taavatkaalaM pravaahaakShepalakShaNatvaat . taavat so.avatiShThata iti . sa nikaayasabhaagaH sasyaanaaM paakakaalovedhavat  . yathaa sasyaanaaM paakakaalaavedhaH saamarthyavisheShasvabhaavo bIjenaa~Nkara evaadhIyate yaH kShaNaparamparayaa aa paakakaalaat sasyasantaanaheturbhavaat tadwadetat . kShiptepusthitikaalaavedhavachcha . yathaa kShiptasyeShoH sharasya sthitiraakaashadeshaantarotpattiH santaanaanuvRRittiH . tasyaaH kaalo maryaadaa yataH pareNa saa na bhavati . tasyaavedho hetuvyavasthaanam . kaH punarasau hetuH . prayatnabhUtaatishayanirvRRittvaayudhaatujanitasaamarthyavisheShaH . tadyathaa kShipteShusthitikaalaavedho na dravyaantaraM tadwadayamaayurlakShaNamaavedho draShTavyaH .

yastu manyata iti vaisheShikaH . saMskaaro naama guNavisheSha iti . pRRithivyaadInaaM vaisheShiko iti vaisheShikaH . saMskaaro naama guNavisheSha iti . pRRithivyaadInaaM vaisheShiko guNaH saMskaaro naama karmajaH karmahetushcha vegadwitIyanaamaa iSho jaayate . yadwashaat yasya guNasya vashaat gamanamiShoraa patanaad bhavatIti taM pratyadRRiShTaanta eShaH . yathaa hi saMskaaro naama bhaavaantaramastyevamaayurapi syaaditi tena tanma dUShayatyaachaaryaH tasyeti vistaraH . tasya vaisheShikasya tadekatvaat saMskaaraikatvaat . pratibandhaabhaavaachcha pratibandhasya kaaShThapratyaaghaataadilakShaNasyaabhaavaachcha . kim deshaantaraiH shIghra taratamapraaptikaalabhedaanupapattiH . shIghraa shIghrataraa shIghratamaa praaptiH shIitaghrataratamapraaptiH . kaiH saha deshaantarairaakaashadeshaadibhiH tasyaaH kaalaH tasya bhedaH tasyaanupapattiH . shIghraa shIghrataraa shIghratamaa deshaantaraiH saha praaptirnopapadyate . pUrvoktaadasmaat kaaraNadwayaat saMskaarasyaavishiShTatvaat patanaanupapattishcha . patanaM cheShornopapadyate sati saMskaare . na hyetadiShTa sati kaaraNe kaaryaM na bhavatIti . vaayunaa tatpratibandha iti chet syaanmatam vaayuratna pratibandhaH . pratibandhavisheShaachChIghrataratamapraaptikaalabhedaH patanaM chopapadyata iti sparshavaddravyasaMyogaadabhaavaH karmaNa iti vachanaat . atrochyate arvaakpatanaprasa~Ngo jyaavibhaagaanantaramevaarvaagaravata eva vaayusaMyogaat sa iShuH patet . atha pratibadhyamaano.api vaayunaa naarvaak patet na vaa kadaachit patet na pashchaadapi patedityarthaH . kiM kaaraNam vaayoravisheShaat . yathaa hi samIpe vaayurevaM dUre.apIti .

chaturthI viShamaaparihaareNeti . atyashanaaderviShamasyaaparihaareNa . kShINe tvaayuShi puNyakShayasya maraNe naasti saamarthyam . tena tRRitIyaa koTirna praapnoti . tasmaadubhayakShaye sati maraNamubhayakShayaaditi . ubhayakShaye satIti yo.arthaH ubhayakShayaadityayamartha ukto veditavyaH . na aayuHkShayaa dapi maraNaM bhavatIti kathaM gamyate sasyaadisaadharmyaat . sasyaadInaaM hi bIjaavedhaparikShaye sati satsu pratyayaantareShu kShetrodakaadiShu dRRiShTaa santaananivRRIttirapraapyaiva falakaalaM falapaakakaalaM vaa bIjasya naatisaaratvaat . satyapi cha saarabIjaakShepe salilaadisthitivRRiddhipratyayaabhaavaadRRiShTaa santaananivRRittiH . saarabIjaakShepasthitivRRiddhipratyayaabhaave.api dRRiShTaa . yadaa bIjaakShepashcha parisamaapto bhavati salilasya chaabhaavaH . satyapi cha saaravIjaakShepe salilaadisthitivRRiddhipratyaye cha ja~Ngamaadyu pakramakRRitaa dRRiShTaa sasyaadInaaM santaananivRRittiriti . yasyaashrayopaghaataadupaghaatastatsantatyadhInatvaaditi . bahirdeshikamatametat . aashrayasantatipratibaddhaM tadaayuriti santatyupanibaddhamityuchyate kaashmIramate.api sa evaarthaH . shabdamaatra tu bhidyate . saantaraayaM nirantaraayamiti . athavaa santyupanibaddhaamati svasantatyupanibaddham . santaanavartyeva tat kevalaM na tu sakRRidutpanna tiShThatIti saantaraayamityuchyate . anenaagamena astyakaalamRRityuriti darshayannaaha . sUtre.apyukta chatvaara aatmabhaavapratilambhaa iti vistaraH . aatasa~nchetanaa aatmanaa maaraNam parasa~nchetanaa pareNa maaraNam . buddhaanaa~ncheti vaktavyam . kim aatmasa~nchetanaiva kramate svayaMmRRityutvaat . anupakramaNadharmaaNo hi buddhaa bhagavanta aayurUtsarvavashitvalaabhinashcha . praayeNetigrahaNaM chaturthakoTyabhihitanaarakaantaraabhavikaadiparivarjanaartham . raajarShayashchakavartipUrvaaH pravrajitaaH . jina dUto yo buddhena bhagavataa dUtaH kashchit saMpreShitaH tadyathaa shukaH kashchid bhagavataa aamrapaalyaaH preShito lichChavibhishcha yogyaaM kurvaaNairdRRiShTaH . sharajaalenaapUryamaaNo.api maarayituM na shakyate . yaavaddhi sa dUtakRRitya na karoti taavannaatmasaMchetanaa kramate na parasa~nchetanaa . jinaadiShTa iyantaM kaalamanena jIvitavyamiti ya aadiShTo bhagavataa . dharmilaadayaH pUrvayogavidbhaya aagamitavyaaH . aadishabdena chaanye.api tata eva chaagamayitavyaaH . teShaaM naatmasa~nchetanaa kramate na parasanchetanaa charamabhavikaanaaM cha ye tasminneva janmanyarhattvaM praapnuvanti . bodhisattvamaatustadgarbhaayaa bodhisattvagarbhaayaaH chakravartimaatushchakravrtigarbhaayaa naatmasa~nchetanaa na parasa~nchetanaa . yadi tarhi sarveShaaM rUpaarUpyaavacharaaNaM naatmasa~nchetanaa na parasa~nchetanaa atha kasmaat sUtra utamiti vistaraH . tatra chobhayaM naastIti . tatra naivasaMGYaanaasaMGYaayatane svabhUmika aaryamaargo naasti yaavadeva saMGYaasamaapattistaadaaGYaaprativedha iti vachanaat naapyuparibhUmisaamantaka UrdhvabhUmyabhaavaat . parabhUmika aaryamaaga ityaakiMchanyaayatanabhUmikaH .

aaryaakichanyasaammukhyaadbhavaagretvaasravakShayaH

iti vachanaat . paryantagrahaNaat tarhIti . tahItyarthaantaravivakShaayaaM nipaataH . tadaadisaMpratyaya iti . tasya paryantasya naivasaMGyaanaasaMGyaatanasyaadishchattvaari dhyaanaani trayashcha sheShaa aarUpyaaH . na tu kaamadhaatustadaadirasamaahitatvena vaisaadRRishyaat . samaapattito vaa dhyaanaarUpyaa eva tadaadiH navaanupUrvasamaapattaya iti vachanaat . tatra saMpratyayastadaadisaMpratyayaH . asti kwachidanyatraapyevaM dRRiShTamiti astItyaaha . kwachidaadinaa paryanta ityaadi . tada yathaa devaa brahyakaayikaa iti . devaa brahyakaayikaastatparyantagrahaNaachcha brahyapurohitaa mahaavrahyaaNashcha prathamaa sukhopapattiH . tadyathaa devaa aabhasvaraa iti . aabhaasvaraastadaahigrahaNaachcha parIttaabhaa apramaaNaabhaashcha dwitIyaa sukhopapattiriti . tisra eva hi sukhopapattaya iShyante .

sukhopapattayastisro nava tridhyaanabhUmayaH

iti vachanaat . eSha hi dRRiShTaantadharma iti etadRRiShTaantacharitaM yadekamapi tatprakaaraM nirdishate na sarvaM sheShasaMpratyayashcha bhavati . tadyathaa anityaH shabdaH kRRitaatvaat yathaa ghaTa iti paTaadInyapi hi gRRihyante tadyathaa shabdasya dRRiShTaantavaachakatvaat . anupasaMhaara eSha iti adRRiShTaanta ityarthaH . manuShyaastadekatyaashcha devaa iti . tadeke devaaH ShaT kaamaavacharaa devaaH prathamaabhinirvRRittavarjyaashcha prathamadhyaanopapannaa devaa ityetaavanta eva naanaatvakaayaa naanaatmasaMGYinaH sattvaaH naitadvyatiriktaaH santIti naayaM tadyathaashabdo dRRiShTaantavaachakaH . tasmaadupadarshanaartha evaayaM draShTavyaH . upadarshanaarthatve cha sati tadeva sthitametat paryantagrahaNaattadaadisaMpratyaya iti .

vipayayaadasaMskRRita iti . yatraitaani na bhavanti so.asaMskRRita iti . nanu cha sthitirasaMskRRitalakShaNamasti naasaMskRRitasya sthitirdravyaantararUpaasti . dravyaantararUpaaNi cheha saMskRRitalakShaNaanIShyanta ityaachaadyametat . nanu cha trINImaanIti vistaraH . katham sUtre troNImaani bhikShavaH saMskRRitasya saMskRRitalakShaNaani katamaani trINi saMskRRitasya bhikShava utpaado.api praGYaayate vyayo.api praGYaayate sthityanyathaatvamapIti . chatuthamapyatra vaktavyaM syaaditi vaibhaaShikaaH . ki~nchaatra noktamiti chodakaH . sthitiriti vaibhaaShikaaH yattarhIdaM sthityanyathaatvamapIti sthitishabdo.atra shruyate . kathamidamuchyate sthitirnokteti chodakaabhipraayaH . jaraayaa eSha paryaaya iti . jareyamuktaa sthiteranyathaatvaM sthityanyathaatvamiti . tad yathaa jaaterUtpaada iti paryaayaH . anityataayaashcha vyayaH . tathaa jaraayaaH sthityanyathaatvaM paryaaya iti . kasmaat punarlakShaNachatuShTe sati bhagavataa trINyevoktaanIti . ata aaha ye hi dharmaa iti vistaraH . udwejanaartha vineyaanaaM jaatijaraanityataa iti dharmaaNaaM lakShaNaanyuktaani . aabhipraayiko hi sUtranirdesho na laakShaNiko yathaabhidharmaH jaraanityate punaH pratyutpannaadatItamiti sa~nchaarayata ityadhikaaro.anuvartate . jaraanityate pratyutpannaadadhvano.atItamadhvaanaM sa~nchaarayataH . kasmaat durbalIkRRitya vighaataat jaraa durbalIkaroti anityataa nihantIti kRRitvaa . nanu chaanityataiva dharmaM pratyutpannaadadhvano.atItamadhvaanaM sa~nchaarayati na jaraa . jaraa hi kevalaM dharmaM durbalIkaroti . kasmaadevamuchyate jaraanityate pratyutpannaadatItaM sa~nchaarayata iti aaha durbalIkaraNamapi tadadhvasa~nchaaraayaiva vartate . na hyadurbalIkRRitasyaadhvasa~nchaaro.astIti jaraapi tatsa~nchaare vyavasthaapyate . asaMskRRitasyaapi cha svalakShaNasthitibhaavaaditi . svalakShaNe sthitiH sthitvaa bhaavaH tasmaat sthitibhaavaat . asau sthitiH saMskRRitalakShaNaM na vyavasthaapitaa . sthitirhyasaMskRRitaavasthaavisheShalakShaNayaa sthityaa sadRRishIti tasyaasaMskRRitasya saMskRRitatvaprasa~NgaparijihIrShayaa na lakShaNamuktamityabhipraayo bhagavato dharmasvaaminaH .

anye punaH kalpayantIti sUtre.api sthitirUkteti kathayanti . sthitiM jaraaM chaabhisamasya . sthitishcha sthityanyathaatvaM cha sthityanyathaatvamityabhisamasyaikaM lakShaNamukta sutre na vibhaagashaH . kasmaat trINImaani saMskRRitalakShaNaanIti vachanavirodhaprasa~Ngaat . kimatra prayojanamityata aaha eShaa hyeShu saM~Ngaaspadamiti vistaraH . eShaa hi sthitireShu jaatyaadiShu sa~NgaaspadaM sa~Ngasthaanam dharmo.anayaa tiShThatItyataH . shriyamivainaaM sthitiM kalaakarNIsahitaa malakShmIsahitaaM darshayaamaasa bhagavaan tasyaaM sthityaamasa~Ngaartham . naasyaamaasa~NgaH kartavyo yasmaadimanityatayaanubaddhaa lakShmIrivaalakShmyeti tadekIyaM vyaakhyaanam . apare tu vyaachakShate naasyaamaasaMktavyam yasmaadiyaM jarayaanubaddhaa lalmIrivaalakShmyeti . jarayaa hyanyathaatvalakShaNayaa.asyaa ekIkaraNaM naanityatayeti . atashchatvaaryeva saMskRRitalakShaNaanIti . ubhayorapi pakShayorayamupasaMhaaraH . . 45 . .

##[## jaatijaatyaadayasteShaaM te.aShTadharmaikavRRittayaH .
janyasya janikaa jaatirna hetupratyayairvinaa . . 46 . . ##]##

anyairjaatyaadibhirbhavitavyamiti . jaatisaamarthyaat kashchit saMskRRito dharmo jaayate . jaatirapi saMskRRitaa tasmaattasyaa apyanyayaa jaatyaa bhavitavyaM svaatmani vRRittivirodhaat .

sarvaM saMskRRitalakShaNaiH

iti cha siddhaantaat . evaM jaraadayo.api yojyaaH .

jaatijaatyaadayasteShaam

iti jaatijaatyaadayashcha teShaamiti chashabdo luptanirdiShTo draShTavyaH . nanu chaikaikasyeti vistaraH . ekaikasya lakShaNasya chaturlakShaNI chaturNaa lakShaNaanaaM samaahaaraH chaturlakShaNI praapnoti . aparyavasaanadoShashchaaniShThaadoShashcha teShaamanu lakShaNaanaaM punaranyajaatyaatiprasa~Ngaat . jaaterjaaterjaatijaateryaavadanityataayaa anityataayaa anityataanityataayaashcha prasa~Ngaat .

te.aShTadharmaikavRRittayaH .

ta iti puMli~Nganirdesho dharmaabhisambandhaat te jaatyaadijaatijaatyaadisvabhaavaa dharmaa yathaakramamaShTadharmaikavRRIttayaH . jaatyaadInaamaShTaasu dharmeShu vRRittiH jaatijaatyaadInaaM chaikadharme . aatmanavamaa hIti lakShaNaanulakShaNaapekSha evamuktam . na hi yathaasambhavaM tatra praaptayaadayo bhUtaani bhautikaani vaa notpadyante .

kaame.aShTadravyako.ashabdaH

sarva saMskRRitalakShaNaiH praaptyaa vaa

iti chaivamaadivachanaat jaatiraatmaanaM virahayyeti vistaraH . svaatmani vRRittivirodha ityata aatmaanaM virahayya muktvaaShTau dharmaan janayati . katamaanaShTau taM dharma rUpaM chittaM vaa sthiti jaraamanityataaM jaatijaatiM sthitisthitiM jaraajaraamanityataanityataaMityate cha janayati . jaatijaatistu taameva jaatiM janayati . evaM jaraatityate api yathaayogaM yojye iti . jaraatmaanaM virahayyaaShTau dharmaan janayati jaraajaraa punastaameva jaraam . anityataatmaanaM virahayyaaShTau dharmaan vinaashayati . anityataanityataa punastaamevaanityataamiti .

tadetadaakaashaM paaTyata iti vibhidyata ityabhipraayaH . sapratighadravyaabhaavamaatramaakaasham . naakaashaM naama ki~nchidasti . tad vibhaktuM yathaa na shakyate na yujyate vaa evamime jaatyaadayo.asanto dharmaa vibhaktu na shakyante na yujyante vaa . tata aaha na hyeta iti vistaraH . naheyte dravyataH svalakShaNataH saMvidyante yathaa vibhajyante jaatiraatmaanaM virahayyaaShTaurdhamaan janayatItyevaM vistareNa vibhajyante . yathaa rUpaadInaaM dharmaaNaamiti atraadishabdena shabdaadivedanaadichakShuraadInaaM grahaNam . tatra rUpashabdaadi taavat pratyakSheNa chakShurviGYaanaadilakShaNena pramaaNenopalabhyate . vedanaadyapi pratyakSheNaivopalabhyate svasaMvedyatvaat . chakShuraadi tu chakShurviGYaanaadinaanumaanenaanumIyate . chakShurviGYaanaadisannishrayo rUpaprasaadashchakShuraadIni tadbhaavaabhaavayostadbhaavaabhaavaat . aagamo.api chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTeti vistaraH . evaM shrotreNa shabdaa~nChutveti vistareNa . evaM gandhaadiShvapi yojyam . tathaa yatki~nchidrUpamatItaanaagatapratyutpannamiti vistaraH . evaM vedanaadiShvapi yojyam .  paarasaantaanikaanaaM tvarUpiNaaM vedanaadInaamastitvaanumaanamaatmIyavachCharIravikaaraM dRRiShTaa tatsaMpratipateH . aagamo.api chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate chakShurviGYaanaM sahajaataa vedanaa saMGYaa chetaneti vistaraH . jaatyaadayastu na chakShurindriyaadipratyakShaa bhavanti . na chaiShmastitve samarthamanumaanamasti na chaapyaagamo dravyato.astitve . yattarhi sUtra uktamiti vistaraH . nanu chaayamaagamo.asti saMskRRitasyotpaado.api praGYaayata iti vistaraH . arthashcha pratisaraNamuktaM bhagavateti . chatvaarImaani bhikShavaH pratisaraNaani . katamaani chatvaari dharmaH pratisaraNaM na pudgalaH arthaH pratisaraNaM na vya~njanam nItaarthasUtraM pratisaraNaM na neyaartham GYaanaM pratisaraNaM na viGYaanamiti . tathaa.arthapratisaraNo bhavati na vya~njanapratisaraNa iti . kaH punasyaartha iti . asyopanyastasya saMskRRitalakShaNasUtrasya . tamarthamaaha vidyaandhaa hi baalaa hi vistaraH . saMskaaraprabandhamaatmata aatmIyatashchaadhimuktaaH kRRitarUchayo.abhiShvajanta ityarthaH . saMskRRitatvaM pratItyasamutpannatvamiti paryaayaavetau . sametya sambhUya pratyayaiH kRRitaM saMskRRItam taM taM pratyayaM pratItya samutpanna pratItyasamutpannamiti . na tu kShaNasyeti . pravaahasyaiva saMskRRitatvaM dyotayitukaama idamaaha na tu kShaNasya saMskRRitatvam . na hi kShaNasyotpaadaadaya utpaadavyayasthityanyathaatvalakShaNaa dharmaaH praGYaayante kShaNasya duravadhaaratvaat . brUyaastvam apraGYaayamaanaa apyete lakShaNaM bhavitumarhantIti . ata aaha na chaapraGYaayamaanaa ete lakShaNaM bhavitumarhantIti . praGYaayamaanameva hi lakShaNaM bhavati . tadyathaa jalasya balaaketi . ata evaatreti . ata evaatra sUtre praGYaayata iti padagrahaNam . anyathaa hi saMskRRitasyotpaado.api vyayo.api sthityanyathaatvamapItyevaavakShyat . saMskRRitatve lakShaNaanIti . saMskRRitamiti lakShaNaanItyarthapratigrahartha punaH saMskRRitagrahaNam . jalabalaakaavaditi . vaidharmadRRiShTaanto.ayam . yathaa balaakaa jalaastitve lakShaNaM na punarjalasya jalatve lakShaNam . maivaM viGYaayi kim saMskRRitasya vastuno.astitve.amUni lakShaNaani . saadhvasaadhutve vaa kanyaalakShaNavaditi . yathaa kanyaayaaH shubhaashubhaani lakShaNaani yathaakramaM saadhvasaadhutve lakShaNaanIti . yadi hyamUni tathaa saMskRRitasya vastuno.astitve saadhvasaadhutve vaa lakShaNaanIShyeran trINImaani saMskRRitalakShaNaanItyuchyeta . saMskRRitasya saMskRRitalakShaNaanIti na kriyeta . kRRitaM cha . tena GYaayate saMskRRitatve lakShaNaanIti . kathaM punaravidyamaanaa jaatyaadayaH pravaahe vyavasthaapyante praGYaayante  vaa . na brUmo jaatyaadayo na saMvidyanta iti . yathaa tu dravyarUpeNa vibhajyante tathaa na saMvidyanta iti brUmaH . yathaa tarhi bhavataaM saMvidyante tathaa kathyataam . ata aaaha . pravaahasyaadirUtpaada iti vistaraH . nivRRIttirvyaya iti . oravaahasyoparatirvyayaH . sa eva pravaaho.anuvartamaana iti . sadRRishakShaNaanuvRRitteranuvartamaanaH pravaahaH sthitirityuchyate . tasyaaH pUrvaaparavisheSha iti . pUrvasmaadaparasya kShaNasya visheShaH pUrvaaparayoH kShaNayorvaa visheShaH pUrvaaparavisheShaH . eva~ncha kRRitvoktamiti . pravaaharUpaanevotpaadaadIn kRRitvaanityopasthitasmRRititaamaayuShmataH sundaranandasyaarabhyoktam . pravaahagataa hi vedanaastasya viditaa ivotpadyante viditaa iva tiShThante . viditaa iva asta parikShayaM paryaadaanaM gachChanti na kShanagataaH . kShaNasya duravadhaaratvaaditi viditasya cha kShaNasyaavasthaanaasambhavaat . etamevaarthaM shrlokadwayena saMgRRIhannaaha jaatiraadiH pravaahasyeti sarvam . sthitistu sa iti . sa eva pravaahaH sthitiH . tasyaiveti . tasyaiva pravaahasya . taduchCheda iti prabandhochChedaH . kShaNikasya hi dharmasyeti shrlokaH . kShaNiko hi dharmaH sthitimantareNa vinashyedityarthaH . sthitirastIti manyase chet sa cha dharmo vyetyeva satyaamapi sthitau vinashyatyeva kShaNikatvaat . vinaashahetvabhaavaat . tasmaat vRRithaa tatparikalpanaa . niShprayojanaa sthitiparikalpanetyarthaH . dwitIyaadikShaNaavasthaanena hi sthitiparikalpanaa na vRRithaa bhavet . tasmaat pravaaha eva sthitiryasmaat kShaNikasya hi dharmasya sthitiparikalpanaa vyartheti . evaM cha kRRitvaayamapIti . pravaaha eva sthitiriti kRRitvetyarthaH . nahi kShaNasyotpannasyaavinaasho.astIti . atra kasyachidevamabhipraayo bhavet . sthitisadbhaavaadekaM kShaNamavinaasho dharmasyotpannasya . yadi hi sthitiarna syaat so.apyekaH kShaNo na syaaditi . na syaaditi . na hetupratyayapUrvakatvaattadastitvasya asmin satIdaM bhavatIti vachanaat . sthitirUpagRRIhnaatIti chet syaanmataM hetupratyayebhya utpadyamaanaM dharma sthitirUpagRRIhvaatIti . yadi sthitirnopagRRihnIyaat kiM syaat . aatmasattaa dharmasya na bhavet . janikaa tarhi sthitiH praapnoti na sthaapikaa . santaanamavasthaapayatIti chet hetupratyayeShu sthityaakhyaa prasajyate hetupratyayaanaaM santaanahetutvaat . nikaayasabhaagachittaM yujyata iti . ekasmin nikaayasabhaage.anekamapi chittamekamityuchyate ekanikaayasabhaagasambhUtatvaadityabhipraayaH . tachchita yujyata ekasmiMshchitta iti vaktum anyathaa hi kathamekasyaiva chittakShaNasya jaatishcha maraNaM chaanyathaatvaM cha syaat .

uttarottarakShaNaanubandhaH sthitiriti . pUrvasya kShaNasyottaraH kShaNaH pratinidhibhUtaH saadRRishyaat . ataH sa pUrvaH kShaNo.adyaapyavatiShThata iveti kRRitvottaraH kShaNaH sthitirUchyate . yadaa tarhi sadRRishaa utpadyanta iti . yadaa sadRRishaa utpadyante tadaa visadRRishatvaM naasti . visadRRishatvaM cha sthityanyathaatvamuktam . ataH sadRRishotpattau sthityanyathaatvaM naastItyavyaapilakShaNaM syaadityabhipraayaH . kShiptaakShiptabalidurbalakShiptasyeti vistaraH . kShipta cha tadakShipta cha kShiptaakShiptam baludurbalaabhyaaM kShiptaM balidrubalakShiptam kShiptaakShiptaM cha tad baludurbalakShipta cha kShiptaakShiptabalidurbalakShiptam . kiM tat vajaadi . aadigrahaNena lohapaaShaaNaadergrahaNam . apare punarevaM vigrahaM kurvanti kShiptashchaakShiptashcha kShiptaakShiptau balidurbalaabhyaaM kShiptau balidurbalakShiptau kShiptasyaivaayaM dwidhaabhedaH . kShiptaakShiptau cha balidurbalakShiptau cha kShiptaakShiptabalidurbalakShiptam . vajramaadirasya vajraadiH . asmin vigrahe vajraadi visheShaNam kShiptaakSHiptabalidurbalakShiptaM visheShyam . tasya vajraaderevaMvidhasya yathaasambhavaM chiraashutarapaataH kShiptasya chiraM paataH akShiptasya chirataraH paataH durbalakShiptasyaashupaataH balikShiptasyaashutaraH paataH tasya kaalaH kaalasya bhedaH chiraashutarapaatakaalabhedaat . tadbhUtaanaaM bajraadimahaabhUtaanaam . pariNaamavisheShaH kShiptasyaanyathaapariNaamo yena chiraM paataH . evaM yaavadwalikShiptasyaanyathaapariNaamo yenaashutaraH paataH . tasya pariNaamavisheShasya siddhiH . tasyaaH pariNaamavisheShasiddheH . na te nirvisheShaa bhavantItyadhikRRitam antimasya tarhIti vistaraH shabdasyaarchiShashcha dIpaaderyo.antyaH kShaNaH santaanoparatikaale nirUpadhisheShanirvaaNakaale vaarhataH . tasya ShaDaayatanasyottarakShaNaabhaavaat sthitirnaasti . sthiterabhaavaat sthityanyathaatvaM naastItyavyaapinI lakShaNavyavasthaa praapnoti yeyauktaa tasyaavisadRRishatvaM sthityanyathaatvamiti yasyaasti sthitistasyaavashyamanyathaatvaM bhavati . yasya nasti sthitistasya naasti sthityanyathaatvamityukta bhavati . sambhavaM hi pratyevamuktaM sUtre trINImaani saMskRRItalakShaNaanIti . tasmaadantyashabdaarchiH kShaNaprabhRRitInaamutpaadavyayaaveva dwe lakShaNe ityabhiprIyete tadanyeShaaM tu sthityanyathaatvamapIti . apara aaha antyaanaamapi shabdaarchiHkShaNaprabhRRitInaaM sthitirasti yat svaavasthaanam tasyaashchaanyathaatvaM pUrvakShaNaapekShamiti teShaamapi trINi saMskRRItalakShaNaani vyavasthaapyanta iti . kathamidaanIM sa eva dharmo lakShyaH tasyaiva cha lakShaNamiti . lakShyalakShaNayorjalabalaakaavadantyatvaM pashyantashchodayanti . tadavyabhichaarayantaH sautraantikaa aahuH kathaM taavanmahaapurUShalakShaNaanItyaadi . mahaapurUShalakShaNaani mahaapurUShasaMgRRihItvaannaato.anyaani . brUyaat na mahaapurUShalakShaNaani  mahaapurUShaakhyaani mahaapurUShalakShaNaakhyaani cha bhavanti evaM saMskRRito dharmaH saMskRRItashchochyate saMskRRItalakShaNaM cha . utpaadaadilakShaNena hyavasthaavisheSheNa sa dharmo lakShyate . yadaa cha pravaahalakShaNavyavasthaa kriyate tadaa samudaayibhiH samudaayo lakShyate . yathaa mahaapurUShasaMGYaH samudaayo mahaapurUShalakShaNaiH samudaayibhiriti . etena saasnaadIni lakShaNaani vyaakhyaataani . kaaThinyaadIni cheti vistaraH . ubhayasiddho.ayaM dRRiShTaantaH pravachanasiddhatvaat . kaThinalakShaNo hi pRRithivIdhaaturUchyate . na cha pRRithivIdhaatoranyat kaaThinyam . evaM sarvatra yojyam . sa eva hi pRRIthivIdhaatuH kaThino lakShyamaaNaH kaThinalakShaNa uchyate . etadeva saMskRRitamabhUtvaabhavadbhUtvaachaabhavallakShmaaNaM saMSkRRitalakShaNa muchyate lakShyata iti lakShaNamiti kRRitvaa . na cha tattasmaadanyat . yathaachordhvagamaneneti vistaraH . kShaNikavaadino vaibhaaShikasya dhUmasyordhvagamanaM naanyadasti . sa evordhvadeshaantareShu nirantaramutpadyamaana UrdhvagamanaakhyaaM labhate . tadUrdhvagamanaM tato bhinnamiva lakShyate . na cha dhUmasyordhvagamanatvamanyadiShyate . na cha tattasmaadanyat . na cha tadUrdhvagamanaM tasmaad dhUmaadanyat . sa evaatra nyaaya iti . evamutpaado vinaasho.anyathaatvaM cha tato bhinnamiva lakShyate . na cha saMskRRitasya saMskRRitamanyad bhavatIti . na cha saMskRRitaanaaM rUpaadInaaM taavat saMskRRitatvaM lakShyate gRRihNataapi svabhaavam gRRihnataapi rUpaadInaaM svabhaavam yaavat praagabhaavo na GYaayate . yaavat teShaaM rUpaadInaaM praagutpattyabhaavo na GYaayate . pashchaachcha . kim abhaavaH praagabhaavashcha pradhvaMsaabhaavashcha yaavanna GYaayate . santateshcha visheSho yaavanna GYaayata iti vartate . tasmaanna tenaiva tallakShitaM bhavati . na tenaivaM saMskRRitatvena saMskRRitatvaM lakShyate . kiMtarhi . praagabhaavaadibhistat saMskRRitatvaM lakShyate . yadi hi rUpaadInaaM svabhaavaM gRRihnan saMskRRitamiti gRRihnIyaat praagabhaavaM pashchaadabhaavaM cha santateshcha visheShamaGYaatvaa tenaiva tallakShitaM syaat . na tvevaM jaanIta iti . na tenaiva tallakShitaM bhavati . na cha temyo.api rUpaadibhyo dravyaantaraaNyeva jaatyaadIni vidyante . jaatiraadiH pravaahasyeti vistareNa vachanaat . eShaaM sahabhUtatvaat . jaatyaadInaaM samaanakaalotpaadatvaat . na kaaritrakaalabhedaaditi . naitadevam . kasmaat . kaaritrakaalamedaat purUShakaarakaalabhedaadityarthaH . tat pratipaadayannaaha anaagataa hi jaatiH kaaritraM karotIti vistaraH .

kimanaagataM dravyato.asti naastIti . anaagatameva taavaddravyato naastIti pratipaadayiShyate . kuto.anaagataa jaatiH kaaritraM karotItyabhipraayaH . satyapi tu tasminniti . satyapi tu dravyato.anaagate jaatiranaagataavasthaayaaM kaaritraM kurvatI kathamanaagataa sidhyati . apraaptakaaritraM hyanaagatamiti siddhaantaH . sa virUdhyeta . tasmaattad vaktavyam kathaM vartamaanaa sidhyatIti . uparatakaaritro.atIta iShyate jaatishchaanaagataiva . uparatakaaritre hi vartamaanaavasthaayaame evaatItaa praapnotIti na vartamaanaa bhavediti vatramaanalakShana vaktavyamiti . aparisamaaptakaaritro vartamaana iti chet atIto.api vartamaanaH syaat atItasyaapi hi faladaanakaaritramiShyate . yadaivaM hyenaM sthitiriti vistaraH . sthitijaraavinaashavRRittayo hyanyonyavipraataShiddhaaH . na hi sa eva dharmasthiShThati cha jIryati cha vinashyati cheti yukto vyavasthaapayitum . tasya kShaNikatvaM baadhyata iti . prathamaM sthitiH sthaapayati tato jaraa jarayati tato.anityataa vinaashayati . kShaNatrayaavasthaanaat kShaNikatvaM baadhyata iti . eSha eva hi naH kShaNa iti . kaaryaparisamaaptilakShaNaH . na tUtpattyanantaravinaashalakShaNa ityarthaH . evamapIti vistaraH . sahotpannaanaaM krameNa kaaritra na yujyate . kuta etat . sthitistaavat sthaapayati . na tu tasmin kaale jaraa jarayati naapyanityataa vinaashayatIti . punaH kenaabalIyastvaM pashchaat kenaabalIyastvaM yadenaaM yasmaadenaaM sthiti saha dharmeNa yasyaasau sthitiH . tena dharmeNa sahaanityataa nihanti . kRRitakRRityaa punaH kartu notsahate jaativaditi . yathaa jaatiH kRRitakRRityaa janyaM janayitvaa parikShINashaktirna punarjanayati tathaa sthitirapi tadwadeva na punaH sthaapayatIti  . na hi shakyamiti vistaraH . na vartamaanataamaanItaM janyaM punaraanetuM shakyate.anavasthaaprasa~Ngaat . shakyaM tu khalu sthityaa sthaapyamatyantaM sthaapayitum sthitervinaashapratibandhalakShaNatvaat . te eva jaraanityate iti . te eva jaraanityate pratibandhaH yena sthitiH sthaapyamatyanta sthaapayitu na shaknoti . jaraa hi sthitiM drubalIkaroti durbalaamanityataa nihantIti .

aachaarya aaha . yadIti sarvam . yadi hi te jaraanityate balIyasyau syaataaM pUrvameva syaataaM sthitikaaritrakaale . yataH saa sthitirna labhate karitraM kartum . nivRRittakaaritraayaamiti vistaraH . yadaa nivRRittakaaritraa sthitiH . tadaa te api jaraanityate na tiShThataH . sa chaapi dharmaH . sthitikaaritnaaddhi teShaaM sthitiH kalpate . tasmaatte api na tiShThataH . kathamatiShThantyau jaraanityate kutra vaa dhrmiNyatiShThati kaaritraM kartumutsahiShyete . kiM vaa punastaabhyaaM jaraanityataabhyaaM kartavyam . sthitisaamarthyaaddhi sa dharma utpannamaatro na vinaShTo.abhUt . sa tayaa uparatakaaritrayaa sthityaapyupekShmaaNo.asthaapyamaano dhruvaM na sthaasyatIti . ayamevaasya vinaasho yadidamanavasthaanam . kiM punarjaraanityataabhyaaM kaaryamityabhipraayaH . na cha tasmaadeva tasyaanyaprakaarataa yujyata iti . yadi sa eva naasaavanyathaa . athaanyathaa na sa eva . yayorhyanyathaatva tayoranyatvaM dRRiShTam tadyathaa devadattayaGyadattayoH .

yo.apyaaha nikaayaantarIya iti . aaryasammatIyaH . sa ghaTaadermudraraadikRRito vinaasha iti manyate . kaalaantaraavasthaayi hi tasya rUpam . chittachaittaanaaM cha kShaNikatvam . ata uchyate . chittachaittaanaaM cha kShaNikatvaabhyupagamaattadanityataayaashchittachaittaanityataayaa vinaashakaaraNaanapekShatvaat svayaM vinashvaratvaat sthityanityate kaaritraM yugapat kuryaataam . ata ekasya chittasya chaittasya vaa yugapatasthitiviniShTataa anyonyavirUddhaapi saMprasajyate . evametat sUtraM sunItamiti . yadetatrINImaani bhikShavaH saMskRRitasya saMskRRitalakShaNaanIti . sati saamagreya bhaavaat asati chaabhaavaaditi . sati hetupratyayaanaaM saamagrayebhaavaad janyasya asati chaabhaavaat . na jaateH . kim . saamarthyaM pashyaama ityadhikRRitam . nahi hetupratyayasaamagraye.api tajjanyaM kadaachid bhavati kadaachinna bhavati . atra bhadantaanantavarmaaha . yathaa chakShurna vinaalokaadibhishchakShurviGYaanaM janayati na chaatastadutpattau na kaaraNam . evaM jaatirna vinaa hetupratyayairdharmaM janayati na chaatastadutpattau na kaaraNamiti . atrochyate . asamaanametat . chakShurhi dRRiShtasaamarthyaM satsvaalokaadiSHvandhaanandhayoshchakShurviGYaanasyaanutpattyutpattidarshanaat . na tvevaM jaatiriti . sUkShmaa api hi dharmaprakRRitaya iti . tadyathaa sparshaadInaaM chaitasikaanaaM prakRRitayaH svabhaavaaH duHparichChedyatvaat sUkShmaaH . astyetadevam . adRRishyamaano.api kashchiddharmaH kaaritreNa nirdhaaryate . na tvevaM jaatiH karitreNa nirdhaaryate . sparshasya hi kaaritraM bhagavataiva nirdhaaritam . yaH kashchid vedanaaskandhaH saMGYaaskandhaH saMskaaraskandhaH sarvaH sa sparsha pratItyeti vistaraH . jaatamityeva tu na syaadasatyaaM jaataaviti . svalakShaNaapekShaa rUpe rUpabuddhiH . na tu jaatamiti svalakShaNaapekShaa jaatabuddhiH . vedanaadiShvapi bhaavaat . tasmaadarthaantarabhUtajaatidravyaapekSheyaM jaatabuddhiriti nirdhaaryate . ShaShThIvachanaM cha na syaad rUpasyotpaada iti . vaiyadhikaraNye hi ShaShThInirdesho na saamaanaadhikaraNye . tenaaha yathaa rUpasya rUpamiti . vaidharmadRRiShTaanta eShaH . yathaa rUpaM rUpaadananyaditi kRRitvaa ShaShThInirdesho na bhavati rUpasya rUpamiti tathaa rUpasyotpaada iti na syaat . tasmaajjaatinimitto.ayaM ShaShthInirdesha iti gamyate . evaM yaavadanityataa yathaayogaM vaktavyeti . sthitameva tu na syaadasatyaaM sthitau . ShaShThIvachanaM cha rUpasya sthitiriti yathaa rUpasya rUpamiti . jIrNamityeva tu na syaadasatyaaM jaraayaam . ShaShThIvachanaM cha rUpasya jareti yathaa rUpasya rUpamiti . tathaa vinaShTamityeva tu na syaadasatyaamanityataayaam . ShaShThI vachanaM cha rUpasya vinaasha iti yathaa rUpasya rUpamiti .

tena tarhIti vistaraH . yadi jaatamityevamaadibuddhisiddhyarthaM ShaShThIvidhaanaarthaM cha jaatyaadayaH kalpyante anaatmatvamapyeShTavyam na hi nirnimittaanaatmabuddhirbhavitumarhati . athaanaatmatvaM praGYaptisadiShyate tannimittaa naatmabuddhiH . jaatyaadyapi praGYaptisadeShTavyam . tannimittaa cha jaatyaadibuddhiriti . saadhanaM chaatra praGYaptisajjaatyaadi dravyasadapekShya gRRihyamaaNatvaadanaatmatvavaditi . sattaadayo.apIti . aadishabdena dravyatvarUpaghaTatvaadi gRRihyate . ekaM rUpaM dwe rUpe mahadaNu pRRithak saMyuktaM vibhaktaM paramparaM sadrUpamiti . tathaa dravyametadrUpamidaM ghaTo.ayamityevamaadibuddhisiddhyartha saMkhyaa dayo.api vaisheShikaparikalpitaa abhyupagantavyaaH . ShaShThIvidhaanaarthaM cha rUpasya saMyoga iti . saMyogagrahaNamudaaharaNamaatram . rUpasya vibhaagaH paratvaaparatvamityevamaadyapi yojyam . eShaa cha ShaShThI kathaM kalpyate rUpasya svabhaava iti . na hi vaibhaaShikaaNaaM rUpaadanyo rUpasya svabhaava iShTaH . jaatamiti . jaatameva na vinaShTa mityabhUtvaabhaavaGYaapanaarthaM kriyate praGYaptiH . bahuvikalpa iti . bahubhedo rUpavedanaadibhedaat . tasya visheShaNaartha rUpasyotpaada iti na vedanaadInaamutapaada iti visheShaNaarthaM ShaShThIM kurvanti . maanyaH pratyaayi rUpasaMGYaka evotpaado na vedanaadisaMGYaka iti . dRRiShTaantaM kathayanti chandanasya gandhaadayaH shilaaputrakasya sharIramiti . arthaantarabhaave.api ShaShThInirdeshaH kriyate . gandhaadisamUhamaatra hi chandanamiti bauddhasiddhaantaH . vaisheShikasiddhaantaapekShayaa tvasiddhashchandana ityaparo dRRiShTaanta upanyasyate shilaaputrakasya sharIramiti . shilaaputrakasharIrayorvaisheShikaaNaamapi siddhaante naarthaantarabhaavaH . bhavati cha ShaShTInirdeshaH . arthaantaraparikalpakRRito hi tathaa nirdeshaH . evaM sthityaadayo.api yathaayogaM veditavyaa iti . tasmaat praGYaptimaatramevedaM pravaahaavasthaanaGYaapanaartha kriyate sthitamiti . sa cha pravaahaavasthaalakShaNaa sthitirbahuvikalpaa . tasyaa visheShaNaarthaM rUpasya sthitiriti ShaShThIM kurvanti . yathaa rUpasaMGYakaiva sthitiH pratIyeta maanyaa pratyaayIti tathaa praGYaptimaatramevaitat pUrvaaparavisheShaGYaapanaartha kriyate jIrNamiti . saa cha pUrvaaparavisheShalakShaNaa jaraa bahuvikalpaa . tasyaa jIrNamiti . saa cha pUrvaaparavisheShalakShaNaa jaraa bahuvikalpaa . tasyaa visheShaNaartha rUpasya jareti ShaShThIM kurvanti . yathaa rUpasaMGYakaiva jaraa pratIyeta maanyaa pratyaayIti . tathaa praGYaptimaatramevaitat pravaahanivRRittiGYaapanaartha kriyate vinaShTamiti . sa cha pravaahanivRRittilakShaNo vinaasho bahuvikalpaH  tasya visheShaNaartha rUpasya vinaasha iti ShaShThI kurvanti . yathaa rUpasaMGYaka eva vinaashaH pratIyeta maanyaH pratyaayIti . sarvatra cha dRRiShTaantadwayaM vaktavyam . tadyathaa chandanasya gandhaadayaH shilaaputrakasya sharIramiti .

yathaa  cha dharmatayeti . dharmataa dharmaprakRRitirdharmasvabhaavo dharmashailItyarthaH . dharmataa dharmaprakRRitiriti kuta etat . chakShuH samRRiddhe shUnyaM nityena dhruveNa shaashvatenaavipariNamadharmeNaatmanaatmIyena cha . tat kasya hetoH prakRRitirasyaiSheti . yathaa cha dharmatayaa na sarvaM jaatimadiShyate aakaashaadi tathaa dharmatayaa na sarva jaayata ityeShTavyam . na hyatra ki~nchit kaaraNamasti yat saMskRRItameva jaatimadbhavati naasaMskRRItamityanyatra dharmataayaaH . evamasatyaamapi jaatau saMskRRitamevotpadyate naasaMskRRitamiti . yathaa cha tulyajaatimataaM keShaa~nchidrUpavedanaadInaam . tadanye pratyayaaH tebhyo rUpotpattipratyayebhyo.anye vedanaaduyatpattipratyayaastadanye te tadanye pratyayaastadanyasyotpaadane na samarthaa bhavanti . tebhyo vedanaadibhyo.anyat tadanyat kiM tat rUpam tasya tadanyasya te vedanaadipratyayaa utpaadane yathaa na samarthaa bhavanti . evamasaMskRRitasyaakaashaaderUtpaadane sarve.api rUpavedanaadipratyayaa na samarthaaH syuriti pUrvaM svabhaavaniyamenoktaamidaanIM shaktiniyameneti .

na hi dUShakaaH santIti vistaraH . yathaa na mRRigaaH santIti yavaa nopyante upyanta evetyarthaH . dwau pratiShedho prakRRitamarthaM gamyataH . yathaa na makShikaaH patantIti modakaa na bhakShyante . kiM tarhi bhakShyanta eva . tathaa na dUShakaaH santItyaagamo.abhidharmashaastraaNyapaasyante . tasmaaddoSheShu pratividhaatavyam doSheShu paravyavasthaapiteShu parihaaraH kartavyaH . siddhaantashchaanusartavyo na parityaajya ityabhipraayaH . . 46 . .

##[## naamakaayaadayaH saMGYaavaakyaakSharasamutayaH .
kaamarUpaaptasattvaakhyaa niShyandaavyaakRRitaastathaa . . 47 . . ##]##

naamakaayaadayaH saMGYaavaakyaakSharasamuktayaH

iti . saMGYaasamuktayo naamakaayaaH vaakyasamuktayaH padakaayaaH akSharasamuktayo vya~njanakaayaaH . saMGYaakaraNamiti lokabhaaSheyam . saMGYaakaraNaM naamadheyamiti paryaayah . tathaa hi loke vaktaaro bhavanti devadatta ityasya saMGYaakaraNamiti . saMGYaayaaH karaNaM saMGYaakaraNam yena saMGYaa chaitasiko dharmaH kriyate janyate . saMGYaiva vaa karaNaM saMGYaakaraNam . saMGYaagrahaNaM chaanya karaNanivRRittyartham karaNagrahaNaM chaitasikavisheShaNaartham . yadi hi saMGYaa naametyuchyeta chaitasiko.api sambhaavyeta . tata punaH saMGYaakaraNaM naama rUpaM shabdo raso gandho vetyevamaadi . vaakyaM padamiti . padyate gamyate.aneneti . padaM tu supti~NantaM padaM gRRihyate . tenaaha yaavataarthaparisamaaptistadayathaa

anityaa bata saMskaaraaH

ityevamaadIti . aadishabena

utpaadavyadharmiNaH

utpadya hi nirUdhyante .

teShaaM vyupashamaH sukham

ityevamaadi . asthaa gaathaayaa evamartha vyaachakShate anityaa bata saMskaaraa iti pratiGYaa utpaadavyayadharmiNa iti hetuH yasmaadutpaadavyayadharmavantastasmaadanityaa iti parichChidyante . utpadya hi nirUdhyanta iti dRRiShTaantaH . ya utpadyante . utpadya hi nirUdhyanta iti dRRiShTaantaH . ya utpadyante nirUdhyante cha te.anityaaH tadyathaa ghaTaadayaH . tathaa cha saMskaaraa iti . apare punarvyaachakShate asiddhahetusaadhanaarthametaditi . kathametadgamyate . utpaadavyayadharmiNasta iti yasmaadete utpadya nirUdhyamaanaa dRRiShTaa iti . apare varNayanti anityaa bata saMskaaraa utpaadavyayadharmiNa iti paryaayadwayametaduchyate . kasmaadityaaha yasmaadutpadya nirUdhyata iti hetuvachanam . teShaaM vyupashamaH sukham . ye hyanityaaste duHkhaa atasteShaaM vyupashamaH sukhamiti vineyajanaM niyojayati . yena kriyaaguNakaalasambandhavisheShaa gamyante . saavyayakaarakavisheShaNaM vaakyamiti vaakyavido vadanti . tadyathaa pachati paThati gachChatIti kRRiShNo gauro rakta iti pachati pakShyatyapaakShIditi kriyaaguNakaalaanaaM sambandhavisheShaa gamyante . tat padama . tathaa hi saamaanye vartamaanaanaaM padaanaaM yadwisheShe.avasthaanaM sa vaakyaartha ityaahuH . tadevaM svalakShaNaabhidyotakaM naama kriyaadisambandavisheShaabhidyotakaM padamityukta bhavati . vya~njanamakSharamiti . varNa ityarthaH na tu hal eva achaamapi vya~njanakatveneShTatvaat .

nanu chaakSharaaNyapi lipyavayavaanaaM naamaanIti . lipayo manuShyaadibhiH patraadiShu ye likhitaaH teShaamakSharaaNi naamaani . rUpanaamagrahaNe rUpapratItivad vya~njanagrahaNe lipipratItiH . ato vya~njanamapi lipyavayavaanaaM naama bhavatIti lakShaNasaa~Nkaryam . tatashcha yadabhipretaM naamno vyatiriktamanyadeva vya~njanamakSharamiti tannopapadyate . na vai lipyavayavaanaamiti visatraH . viparItametaditi vyaachaShTe yattu vya~njanagrahaNe lipipratItiriti tatpratyaayyapratyaayakabhaavena sa~Nketitatvaat na tu tannaamabhaavaat .

samuktirityucha samavaaya ityetasya dhaatoH ktini samuktirityetadrUpaM bhavati . yo.arthaH samavaaya iti so.arthaH samuktiriti samavaaya ityarthaH .

nanu cha te iti sautraantikavachanam . naite vaaksvabhaavaa iti vistareNa vaibhaaShikavachanam . na cha ghoShamaatreNeti naanakSharaatmakena ghoSheNaartho.avagamyate kiM tarhi vaa~Nnaamni pravartate tannaamaatmarUpataamiva vaacha aapaadayadarthatvaM dyotayati . taaM vaachamupaadaaya padaarthaM dyotayati pratyaayatItyarthaH . sautraantika aaha . na vai ghoShamaatraM vaagiti vistaraH . na vayaM ghoShamaatra vaagiti varNayaamaH kashchideva tu ghoSho varNaatmakaH . saiva vaagyo.artheShu kRRitaavadhiH . kRRitamaryaadaH . etena sa~NketaapekShaH shabdo.artha pratyaayayati na yaH kashchichChabda iti darshayati kRRitasa~NketaH shabdo.artha pratyaayayatIti . tachchaitachChabdaajjaatyaadyabhidheyapadaarthakaat sidhyatItyayamasyaartha iti . yadyutpaadayatIti vistaraH . vaachi satyaaM sa chittaviprayukta utpadyata itIShyate tenaashaMkyate yadyutpaadayatIti . evaM chet sarvaghoShamaatraM vRRiShabhaadigarjitamapi naamotpaadayiShyati ghoShasvabhaavaa vaagiti kRRitvaa . brUyaastvaM vishiShTa eva ghoSho yo varNaatmakaH sambhaavitaH sa eva naamotpaadayatIti . atrochyate . yaadRRisho vaa ghoShavisheSha iShyate naamna utpaadakaH sa evaarthasya dyotako bhaviShyati . na tu sa chittaviprayukta ityabhipraayaH . atha prakaashayatIti vistaraH . ghoShenotpadyamaanena sa chittaviprayukta utpadyate sa taM prakaashayatyarthadyotanaayeti yadIShyate atrochyate . sarvaM ghoShamaatraM naama prakaashayiShyatIti pUrvavadvaachyam . na khalvapi shabdaanaaM samaagrayamastIti . yadanekaakSharaM naama tadutpattiparikalpo.anekashabdaapekShaH . tenaivaM vichaaryate ihochcharipradhvaMsinaH shabdaaH tasmaadeShaaM yugapadavasthaanaM naasti . ekasya cha dravyasato dharmasya bhaagashaH khaNDasha utpaado na yukto yathaa ghaTapaTaadeH praGYaptisataH kalpyata iti kathamutapaadayantI vaa~Nnaamotpaadayet . yadaa tadutpaadayati tadaa kathaM saa tadutpaadayatIti vaakyaarthaH . vartamaanaa hi vaa~Nnaamotpaadayantyutpaadayet na cha sarve vaakChabdakShaNaa yugapadwartamaanaa bhavanti . yadaa hi rUpamiti ra shabdo vartamaano bhavati tadaa Ukaarapakaaraakaaraa anaagataa bhavanti yadaa Ukaaro vartamaano bhavati tadaa rashabdo.atItaH pakaaraakaaraavanaagatau  . evaM pakaaraakaaraavapi kramasho yadaa vartamaanau bhavatastadetare na vartamaanaa iti evaM saa vaa~Nnaama naivotpaadayet . brUyaastvaM vartamaano rashabdastasya rUpanaamnaH pUrva bhaagamutpaadayati Ushabdo.api vartamaano dwitIyaM bhaagam evaM yaavadakaarashabdastasya chaturthabhaagamutpaadayatIti . tadayuktam . ekasya dharmasya bhaagasha utpaadaasambhavaaditi . uktametat . kathaM taavadatItaapekShaH pashchimo viGYaptikShaNa utpaadayatyaviGYaptimiti . praatimokShasaMvarasamaadaane kaayavaagviGYaptayaH pravartante taasaaM naasti saamagrayam . atha chaatItakaayavaagviGYaptikShaNaapekShaH pashchimo viGYaptikShaNaH praatimokShasaMvarasaMgRRihItaamaviGYaptimutpaadayati . evamatItashabdakShaNaapekShaH pashchimo vaakChabdakShaNo naamot paadayatIti . evaM tarhIti vistaraH . pashchimashabda eva naamna utpaadaat yo.api tamevaikaM shRRiNoti yo.api pashchimamevaikaM shabdaM shRRiNoti rUpamiti . so.apyartha pratipadyeta .  so .api rUpanaamaarthaM gRRihaNIyaat . tannaamotpatteH . na chaivaM pratipadyate . tasmaadayuktametat . athaapyevaM kalpyeta iti vistaraH . kShaNapratibhaasaa varNavaag vya~njanamapi tatpratibhaasamiti pakShaantaramupanyasyate . vaag vya~njanaM janayati vya~njanaM tu naama janayatIti . vya~njanaM tu naama janayatIti . atraapi sa eva prasa~Ngo vya~njanaanaaM saamagrayaabhaavaat . katham na khalu vya~njaanaanaaM saamagrayamasti . na chaikasya dharmasya bhaagasha utpaado yukta iti kathamutpaadayad vya~njanaM naamotpaadayet kathaM taavadatItaapekShaH pashchimo viGYaptikShaNa utpaadayatyaviGYaptim . evaM tarhi pashchima eva vya~njane naamna utpaadaad yo.api tamevakaM pashchimaM vya~njanotpaadakaM shabdaM shRRiNoti yo vaa tadevaikaM pashchimaM vya~njanaM shRRiNoti so.apyartha pratipadyeta . eSha eva tu prasa~Ngo naamnaH prakaashakatve vaacha iti . na khalvapi shabdaanaaM saamagrayamasti . na chaikasya dharmasya bhaagashaH prakaasho yukta iti kathaM prakashayantI vaa~N naama prakaashayet . kathaM taavadatItaapekShaH pashchimo viGYaptikShaNaH prakaashayatyaviGYaptim evaM tarhi pashchima eva shabde naamnaH prakaashaad yo.api tamevaikaM shabdaM shRRiNoti . so.apyarthaM pratipadyeta . athaapyevaM kalpyeta . vaag vya~njanaM prakaashayati vya~njanaM tu naameti . atraapi sa eva prasa~Ngo vya~njanaanaaM saamagrayabhaavaat . yasya tarhi shabdamaatraM naamaanekaakSharaM cha naama bhavati na cha shabdaanaaM saamagrayamasti tasya kathaM naamaarthaM pratyaayati . sarvaakSharasmRRityanantaratvaadarthapratipatteH . ata eva cha naantarIyakanyaayena prathamaakSharashravaNakaala eva sheShaakSharaanusmRRitibalena kashchidarthaM pratipadyata eveti . vya~njanasyaapi vaa~N naivotapaadikaa na prakaashikaa yujyata iti . pUrva shabdasyotpaadya shabdasya vya~NgyaM vaa vya~Njanamabhyupagamya doSha udgraahitaH idaanIM shabdavyatiriktaanupalabdherUtpaadyavya~Ngayatvamapi tasya naastIti tadevonmUlayati . na tu shabdaanaaM saamagrayabhaavaaditi doSho vaktavyaH . na hyanekashabdaapekShaa vya~njanapratipattiH . api cha ghoShasvabhaavatvaad vaachaH sarva ghoShamaatra vya~njanamutpaadayiShyati prakaashayiShyati vaa . yaadRRisho vaa ghoShavisheSha iShyate vya~njanasyotpaadakaH prakaashako vaa sa eva vya~Njanaartha kariShyatIti . athaapyarthasahajaM naama jaatyaadivadiShyeteti vistaraH . atha sahaje naamni kalpyamaane vaachotpaadya prakaashyaM vaa naametyevamaadighoShaprasa~Ngo na bhaviShyatIti matvaa pakShaantaramidaM vikalpyate . yathaa jaatyaadIni lakShaNaanyarthasahajaanyeveShyante naatItaanaagatasyaarthasya vartamaanaani bhavanti evameva yadi naameShyeta . atItaanaagatasyaarthasya vartamaanaM naama na syaat . tatashchaatItaanaagataarthavyavahaaro na shakyeta kartum . na hyatItaanaagataM naamaarthaM dyotayitumarhati yathaatItaanaagataa vaa~Nnaama notpaadayituM vya~njayituM chaarhati . naamabahutve cha na sahajaM naama parichChidyeta . asaMskRRitaanaaM chaanutpattimattvaat sahajaM naama na syaadityaniShTireveyam na kartavyaiveyamiShTirityabhipraayaH .

naamasanishritaa gaathaa

iti . gaathaa vaakyam . saa naamaani saMnishritaa naamasUtapanneShu bhaavaat tasmaat santi naamaani vaakyaM cheti vachanaavakaasho.astItyaaha . tatraartheShu kRRitaavadhiH shabdo naameti vistaraH . arthakRRitaavadhishabdasvabhaavaanaaM naamnaaM rachanaavisheSho gaathaa . vinyaasavisheSha ityarthaH . paMktivaditi . yathaa paMktiH pipIlikaadInaaM rachanaavisheSho na tato dravyaantaramupapadyate tadwat . ekakaalavartinaaM pakShipIlikaadInaaM rachanaavisheShaH paMktirityuchyate kramavartinaaM tu shabdaanaaM na rachanaavisheShaH tena vaishamyamiti vachanaavakaashamabhisamIkShya dwitIyo dRRiShTaanta upanyasyate chittaanupUrvyavachcheti . yathaanukramavartibhyashchittebhyo naanyadaanupUrvyamasti tadwat . apaarthikaa tatpraklaptiriti . niShprayojanaa naamapadayorarthaanataraparikalpanetyarthaH . na hi sarve dharmaastarkagamyaa iti . kechideva tarkagamyaa na sarve . ye hi tathaagataGyaanagocharapatitaa eva na te tarkagamyaa ityabhipraayaH .

chittaviprayuktaprabhedavivakShayedamupanyasyate atha kiM pratisaMyuktaa iti vistaraH . kasmin dhaatau pratisaMyuktaaH kiMpratisayuktaaH . sattvaakhyaasattvaakhyeti kimiti .

kaamarUpaaptasattvaakhyaa niShyandaavyaakRRitaa

iti . kaamarUpaaptaa eva sattvaakhyaa eva niShyandaa evaavyaakRRitaa eva chetyavadhaaraNam . te tvanabhilaapyaa iti . te tvaarUyaaptaa naamakaayaadayo.akathyaa vaachastatraabhaavaat . kathaM te santIti gamyante . yadaa te naabhilapyantte . tasmaat kaamarUpaaptaa eva naarUpyaaptaa iti vaibhaaShikaaH . sattvaakhyaa eva cha sattvaprayatnaabhinivRRittavarNaadisvabhaavatvaat . yashcha dyotayati satai Hsamanvaagata iti . kutaH punariyamaasha~Nkaa anyonyasya taiH samanvaagamaH syaaditi . asyedaM naameti vyapadeshaat . yathaat chakShurindriyeNa draShTaiva samanvaagato na dRRishyaH sattvaH tathaa dyotayitaiva taiH samanvaagato na dyotyaH . naiShyandikaaH sabhaagahetujanitatvaat . na vipaakajaa ichChaataH pravRRitteH . naupachayikaa arUpiNaaM chayaabhaavaaditi anivRRItaavyaakRRitaashcha . na kushalaa naakushalaaH . kasmaat samuChinnakushalamUlakaamavItaraagaaNaamapi tatsamanvaagamaprasa~Ngaat . itarathaa hi yadaa samuChinnakushalamUlaH kushalaan dharmaan dyotayati tadaasya kushaladharmasamanvaagamaH syaat . evaM kaamavItaraagasyaapyakushaladharmadyotane yojyam . tasmaadanivRRitaavyaakRRitaa eva anivRRitaavyaakRRitaanaaM kushalaakushalairavirodhaat . . 47 . .

##[## sabhaagataa vipaakaapi traidhaatukyaaptayo dwidhaa .
lakShaNaani cha niShyandaH samaapattyasamanvayaaH . . 48 . . ##]##

tathaa sabhaagateti . tathaashabdena sattvaakhyanaiShyandikaavyaakRRitatvameva sabhaagataayaa atidishyate tridhaatvaaptaayaa apavaadarUpeNa vakShyamaaNatvaat . saa tviti . tushabdo visheShaNaarthaH . naamakaayaadibhyo hi sabhaagataa vishiShyate . kathamityaaha

vipaakaapi

iti . vipaakajaapItyarthaH . na kevalamiyaM naiShyandikI . kiM tarhi vipaakajaapIti . na tvaupachayikI tathaiva chayaabhaavaat .

aaptayodwidhaa

iti dwidhaashabdena naiShyandikavipaakajatvaprabhedaaveva praaptInaamuchyete prabhedaantaratvoktatvaat . lakShaNaanaamapi jaatyaadInaaM taaveva prabhedaavevameva vaktavyau . asamanvaagamaH apraaptiH saanivRRItaavyaakRRitaapi na vipaakajaa . na hi vipaakasyaapyasamanvaagamo vipaako bhavitumarhati . tathaa hyakushalasya kushalasaasravasya cha vipaaka iShyate . na chaanayorapraaptirvipaako bhavitumarhati . yo hi buddhipUrvakashchetanaatmakastatsaMprayuktasamuttho vaa dharmaH sa vipaakahetuH . na chaasamanvaagama evaM buddhipUrvakakarmakRRita ityato na vipaakajaH . sheShameShaaM vaktavyamuktamiti . eShaaM praaptilakShaNasamaapattyasamanvaagamaanaaM vaktavyaM vyaakhyaatavyamukta vyaakhyaatamityarthaH . kiM punastachCheShamiti . dhaatvaaptataa sattvaasattvaakhyataa kushalaakushalaavyaakRRitataa cha . kathaM punastaduktam . praaptestaavaddhaatvaaptatoktaa

svadhaatukaa tadaaptaanaam

iti vachanaat . sattvaakhyatoktaa samanvaagamavachanaat . na hyasattvasaMkhyaatena saMskRRitena santi samanvaagamaaH .

praaptyapraaptI svasantaanapatitaanaam

iti vachanaat . kathaM kushalaaskuhalaavyaakRRitatoktaa shubhaadInaaM shubhaadikaa iti vachanaat . lakShaNaanaamapi traidhaatukapratisaMyuktatoktaa sarva saMskRRItalakShaNaiH iti vachanaat . sattvaasattvaakhyataapyata evoktaa sarvasaMskRRitasahabhUtvaat . ataeva cha kushalaakushalaavyaakRRitataapyuktaa

chaittaa dwau saMvarau teShaaM chetaso lakShaNaani cha .
chittaanuvartinaH kaalafalaadishubhataadibhiH . .

iti vachanaat . asaMGYisamaapatterUpadhaatvaaptatoktaa

dhyaane.antye

iti vachanaat . kushalataapa shubhaa iti vachanaat . sattvaakhyaataapyata eva upapadyavedyaiva iti vachanaat . nirodhasamaapatterapyaarUpyadhaatvaaptatoktaa bhavaagrajaa iti vachanaat kushalataapi shubhaa iti vachanaat sattvaakhyataapyata eva kushalasaMskRRitatvaat . asamanvaagamasya tridhaatvaaptatoktaa kaamaadyaaptaamalaanaaM cha iti vachanaat . sattvaakhyataa samanvaagamavachanaat . avyaakRRitataapyuktaa akliShTaavyaakRRitaa praaptiH iti vachanaat . sheShayoshchaasaMGYikajIvitayoH . kim vaktavyamuktamiti vartate . aasaMGYikasya rUpaaptasattvaakhyavipaakaavyaakRRitatoktaa vipaakaste bRRihatfalaaH

iti vachanaat . jIvitasya tridhaatvaaptatoktaa

aayurjIvitam

iti vachanaat aayuShashch traidhaatukatvaat . sattvaakhyatapyuktaa vipaako jIvitam

iti sUtraat . vipaako hi sattvaakhya eva

vipaako.avyaakRRito dharmaH sattvaakhyo vyaakRRitodbhavaH

iti vachanaat . ata evaasyaanivRRitaavyaakRRitataapyukteti . aachaaryeNa tu yaddarshanaM vaktavyamukta tadwavRRitam . kathaM praaptyaadInaaM sattvaakhyatoktaa samanvaagama vachanaadityaadi . . 48 . .

##[## kaaraNa sahabhUshchaiva sabhaagaH saMprayuktakaH .
sarvatrago vipaakaakhyaH ShaDvdho heturiShyate . . 49 . . ##]##

ka ime hetavaH ke cha pratyayaa iti . hetUnaaM pratyayaanaaM cha kaH prativisheShaH . na kashchidityaaha . tathaa hyukta bhagavataa . dwau hetU dwau pratyayau samyagdRRiShTerUtpaadaaya . katamau dwau . paratashcha ghoSho.adhyaatmaM cha yonishomanaskaara iti . hetuH pratyayo nidaanaM kaaraNaM nimittaM li~NgamupaniShaditi paryaayaaH . upaniShachChabdastu kadaachidupaaMshau kadaachit praamukhya iti . tad yathaapi sUryopaniShado devaa iti upaaMshuprayoga upaniShatprayoga iti . yad prativisheSho naasti kimartha hetUnaaM pratyayaanaaM cha pRRitha~NnirdeshaH . anyenaarthavisheSheNa hetunirdesho.anyena pratyayanirdeshaH . hetunirdeshe hyaviGhabhaavasahabhUtvasadRRishatvaadirarthavisheSha uktaH . pratyayanirdeshe tu hetusamanantaratvaadibhiraparo.rthavisheSha ukta iti . atha katamasmin sUtre ShaDdetava uktaaH . sarvo hyabhidharmaH sUtraarthaH sUtranikaShaH sUtravyaakhyaanamiti . antarhitaM tat sUtramiti vaibhaaShikaaH . tathaa hyekottarikaagama aashataaddharmanirdesha aasIt . idaanIM tvaa dashakaad dRRishyanta iti kathayanti . api tu santi pratiniyatahetuvaachakaani sUtraaNi . taanyudaahariShyaamaH . chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate chakShurviGYaanamiti kaaraNahetuH . jananaavighabhaavena hyeSha vyavasthaapyate . imaani trINi maargaa~Ngaani samyagdRRiShTimanuparivartante . taiH saha jaataa vedanaa saMGYaa chetanaa cheti sahabhUhetuH . anyonyaanuparivatanaikakRRityaarthena hyeSha vayavasthaapyate . samanvaagamo.ayaM pudgalaH kashalairapi dharmairakushalairapi yaavadasti chaasyaaNusahagataM kushalamUlamasamuChinna yato.asya kushalamUlaadanyat kushalamUlamutpatsyate . evamayaM pudgala aayatyaaM vishuddhidharmaa bhaviShyatIti sabhaagahetuH . eSha hyatItatpratyutpannaanaaM dharmaaNaaM svafalanirvatanaarthena vyavasthaapyate . iyamuchyate darshanamUlikaa shraddhaa vetyaGYaanasamprayuktaa . yadwijaanaati tat prajaanaatIti samprayuktakahetuH . ekaalambanakRRityaarthena hyeSha vyavasthaapyate mithyaadRRiShTeH purUShapudgalasya yachcha kaayakarma taddRRiShTeryachcha vaakkarma yaa chetanaa yaH praNidhirye cha saMskaaraastadanvayaaH sarve.apyete dharmaa aniShTatvaaya saMvartante.akaantatvaayaapriyatvaayaamana aapatvaaya . tat kasya hetoH . dRRiShTirhyasya paapikaa yaduta mithyaadRRiShTiriti sarvatragahetuH . eSha hi sabhaagavisabhaagakliShTadharmaprabandhajanakaarthena vyavasthaapyate . iha kRRitasya karmaNaH kushalasya saasravasya bhaavanaamayasya tatrotpannaa vipaakaM pratisaMvedayante . saMchetanIyasya karmaNaH kRRitasyopachitasya vipaaka iti vipaakahetuH . eSha hi visadRRishafalaakShepakatvena vyavasthapyate . ityata ete ShaDdetavaH sUtrata eva prasiddhaa iti .

ShaDavidho heturiShyate .

vaibhaaShikairityabhipraayaH . . 49 . .

svato.anye kaaraNa hetuH sahabhUrye mithaH falaaH .
bhUtavachchittachittaanuvatilakShaNalakShyavat . . 50 . .

svatonye

ityaatmano.anya ityarthaH . svaatmani vRRittivirodhaat svaatmaa na hetuH . sarvadharmaaH saMskRRitaasaMskRRitaaH kaaraNaheturiti . kaaraNameva hetuH kaaraNahetuH . yo hetuvisheShasaMGYayaa nochyate saamaanyaM hetubhaavaM parigRRihyochyate sa kaaraNahetuH . anyeShu hi visheShasaMGYaanirUkteShu hetuShu yo na visheShitaH kaaraNaM cha . tasya tadeva visheShaNaM bhavati . yathaa rUpaayatanamuktamiti utpaadaM pratyaviGhabhaavaavasthaanaaditi . yasmaadutpaadaM pratyutpattimataaM svato.anye dharmaa aviGhabhaavnaavatiShThante tasmaat kaaraNaheturichyate .

nanu cha ye.asyaajaanata iti vistaraH . GYaana~nchennodapatasyata . udapatasyantaasravaasta iti vistaro lRRi~No.arthaH . tenaaha asyaajaanata anutpannadarshanabhaavanaamaargapudgalasya ye darshanabhaavanaamaargavadhyaa raagaadaya aasravaa udpatsyanta . jaanata utpannadarshanabhaavanaamaargasyaasya pudgalasya tadvadhyaaste raagaadayo notpadyante . tataH kimityaaha GYaanameShaaM viGhamutpattau karoti darshanabhaavanaamaargasaMgRRihItam . sUryaprabhaa cha jyotiShaam darshanasya . viGhamutpattau karotItyadhikRRitam . evaM Sati kathaM svabhaavvarjyaaH sarvadharmaaH saMskRRitasya kaaraNaheturbhavanti . yasmaadaasravotpattau na GYaanaM kaaraNahetuH . jyotirdarshanotpattau cha sUryaprabhaa . evaM hi vaktavyaM syaat . aasravotpattau svabhaavaGYaanavarjyaaH sarvadharmaaH kaaraNahetuH jyotirdashanotpattau cha svabhaavasUryaprabhaavarjyaaH savradharmaaH kaaraNaheturiti . utpadyamaanasyaaviGhabhaavaavasthaanaaditi . samagreShu hetupratyayeShvanantarabhaavI dharma utpadyamaana uchyate . tasyotpadyamaanasyotpaadaM prati sarvadharmaa evaaviGhabhaavenaavatiShThante na sarvasyetyavagantavyam . GYaane punaH sati ta aasravaa notpadyamaanaa bhavanti praaptyaadyabhaavena pratyayasaamagrayabhaavaat . jyotirdarshanamapi pratyayavaikalyaadeva notpadyamaanamiti yojyam . atastadavasthamidaM svabhaavavarjyaaH sarvadharmaaH saMskRRitasya kaaraNaheturbhavantIti . tadayathaa.anupadrotaaraM bhojakamiti vistaraH . anupadravakaraM graamapatimabhisandhaaya manuShyaa  brayuH svaaminaa smaH sukhitaa iti . kasmaat ta evaM vaktaaro bhavanti . yasmaadasaavupadravakaraNe samartha upadravaM na karoti . tadyathaa nirvaaNasyaanutpattidharmaaNaaM cha . kim kathaM hetubhaavaH sarvotpattau . naarakaadInaa~ncha naarakatiryagayonyaadikaanaamaarUpyaskandhotpattau kathaM hetubhaavaH . naarakaadigrahaNaM manuShyaadInaaM kadaachid bhavedupadeshaadinetyabhipraayaH asanto.api hyeveti . asanto.api hyete nirvaaNaadayastathaiva . yathaa santo vidyamaanaa viGha katumasamarthaaH syuH . ato.asataaM sataaM chaiShaaM nirvaanaadInaaM viGhakaraNe nirvishiShTatvam . asattulyaasta ityarthaH . asamarthe.apIti vistaraH upadravaM kartumasamartha.api bhojake graamINaastathaa vaktaaro bhavanti svaaminaa smaH sukhitaa iti . sa evaatra dRRiShTaanto yaH praaktanaH . ato.anenaiva dRRiShTaantena vighayitumasamarthaanaamapi nirvaaNaadInaamaviGhabhaavaavasthaanaat kaaraNahetubhaavaH siddhaH . kasmaat punarasattulyaanaaM nirvaaNaadInaaM kaaraNahetutvamiShyate na punarasataaM shashaviShaaNaadInaam . asaddRRiShThaantaabhaavaat . na hyasantaM bhojakamadhikRRItya graamINaa bhavanti vaktaaraH svaaminaa smaH sukhitaa iti na vaa shashaviShaaNena smaH sukhitaa iti . achodyametat . saamaanyenaiva nirdesha iti . yashcha pradhaanaH kaaraNaheturyashchaapradhaanaH sarvamadhikRRityoktam

svato.anye kaaraNa hetuH

iti . yo hi pradhaano janakaH sa kaaranahetuH . sa sutaraamaviGhabhaavenaavatiShThate na kevalamitaraH . aahaaraH sharirasyotpaadane.api samartha ityadhikRRitam . aahaarasamudayaat kaayasamudaya iti vachanaat . rasaadipariNaamayogaat . bIjaadayo.a~NkuraadInaamiti . bIjaa~NkuranaalagaNDaprasavaadInaamutpaadane samarthaa ityevam .

yastvevaM chodayatIti vistaraH . kaaraNe sati kaaryena bhavitavyamiti matvaa chodayati . kasmaanna sarvasyotpaado yugapad bhavati . yathaa cha praaNaatipaatakaarakaH praaNaatipaatabhaag bhavati tathaa sarve.api kasmaanna tadbhaajo bhavatIti . na kaarakabhaaveneti . na mukhyavRRittyaasya kaaraNatvamiti darshayati . tena sarvasya taavad yugapadutpaado na praapnoti pratyayasaamagrayabhaavenaanutpadyamaanatvaat . praaNaatipaatayogashcha bhavatyakaarakatvaat . yastu kaarakaH sa praaNaatipaatabhaageva bhavati .

manoviGYaanamutpadyate kushalaakushalamiti . kushalaM manoviGYaanamiti nirvaaNalambanatvaat . nirvaaNalambanaat kushalaadakushalaadwaa manoviGYaanamutpadyate . tatashchakShurviGYaanamiti . evaM paramparayaa tasyaapi nirvaaNasya pratyayIbhaavaadasti saamarthyam . kwa chakShurviGYaana ityadhikRRitam . evamanyasyaapi pratipattavyamiti . naarakaadInaamapyaarUpyaskandhotpattau saamarthyam . katham amI vata naarakapretaadayaH paramaduHkhitaa iti naarakaadyaalambanaM manoviGYaanaM kushalamutpadyate yataH krameNa shIle vyavasthitasya bhaavanaayaaM prayogaadaarUpyasamaapattirUpapattishchopapadyata iti .

sahabhUrye mithaHfalaaH

iti . heturiti vartate . sahabhUrhetuste dharmaa bhavanti ye dharmaa mithaH falaa ye parasparafalaa ityarthaH . sahabhUhetuH sahabhuva iti noktam . kasmaat . santi hi dharmaaH kechit sahabhuvo na tu sahabhUhetuH tadyathaa nIlaadyupaadaayarUpaM bhUtaiH sahabhUrbhavati . na chaanyonyaM sahabhUhetuH . ato mithaH falaa ityarthaparigrahaH . ida~ncha saavasheShaM lakShaNam . ato vakSyati vinaapi chaanyonyafalatvena dharmo.anulakShaNaanaaM sahabhUhetuH na taani tasyetyupasaMkhyaatavyamiti . upasaMkhyaanakaraNa~ncha mahaashaastrataapradarshanaartham . sopasaMkhyaanaM hi vyaakaraNaadi mahaashaastraM dRRishyate .

bhUtavat

iti . tadyataarthe vati pratyayaH . eva~ncha kRRitvaa sarvameva saMskRRitaM sahabhUheturyathaayogamiti . yasmaat saMskRRitalakShaNaani lakShyasya sahabhUhetuH so.api teShaam . ato yathaayogaM yathaasambhavaM sarva saMskRRitaM saha hetuH saMskRRitasya lakShaNavattvaat lakShyalakShayoshcha sahabhUhetutvaat . natu sarva sarvasya . aparalakShaNairasahabhUhetutvaaditi yathaayogagrahaNam . . 50 . .

chaittaa dwau saMvarau teShaaM chetaso lakShaNaani cha .
chittaanuvatinaH kaalafalaadishubhataadibhiH . . 51 . .

teShaa~ncha ye jaatyaadayashchittasyaH cheti . teShaa~ncha chittasamprayuktaanaaM chetaanaadInaaM dhyaanasaMvarasyaanaasravasaMvarasya ye jaatyaadayashchatvaaro dharmaashchittaanuparivartina uchyante .

kaalafalaadishubhataadibhiH

iti . kaalena cha falaadibhishcha shubhataadibhishcheti kaalafalaadishubhataadibhiH . kaalatastaavaditi vistaraH . chittena sahate ekotpaadaa ekasthitaya ekanirodhaashcha tadbhaavaH tayaa ekotpaadasthitinirodhayeti ekamadhvaanaM patitaaH ekaadhvapatitaaH tadbhaavaH tena . ekaadhvapatitatvena chaturtheneti . kaalatashchittamanuparivartante ekafalatayaikavipaakatayaikaniShyandatayaa cha chittamanuparivartante . falamiha purUShakaarafalaM visaMyogafalaM cha vipaakafalaniShyandayoH pRRithaggRRihItatvaat . adhipatifalaM tu sarvasaadhaaraNatvaanna gaNyate . ayaM chaikashabdaH saMkhyaane saadhaaraNe vaa ekafalatayetyaadi pUrvakastvekashabdaH sahaarthe chittena sahotpaadasthitinirodhatayetyarthaH . na hyatra saMkhyaanaarthaH sambhavati . na hi yashchittasyotpaadaH sa eva chittaanuparivartinaam yo vaa teShaaM sa chittasyeti . evaM dashabhiH kaaraNairiti . kaalatashchaturbhirekotpaadatayaikasthititayaikanirodhatayaikaadhvapatitatvena cheti . nanu chaikotpaadasthitinirodhatayetyetenaivaikaadhvapatitatvamuktam na sarvamuktam . anutpattidharmiNi hi chitte te chittaanuparivartina ekaadhvapatitaa bhavanti naikotpaadasthitinirodhaa iti . tasmaadekaadhvapatitvaM chaturthaM kaaraNamuchyate . ekafalavipaakaniShyandatayeti tribhiH kushalaakushalaavyaakRRitatayaa cheti punastribhiriti dashabhiH . paryaayavRRittiM jaati vaa pratyevamukta dashabhiriti . na hyekatra chitte dasha kaaraNaani bhavanti . na hi kushale chetasyakushalaavyaakRRite kaaraNe bhavataH na chaakushalaavyaakRRite chitta anutpattidharmiNi . ekaadhvapatitatvenaikafalaniShyandataabhyaamavyaakRRitatvena cheti chaturbhiH . utpattidharmiNi tvebhireva chaturbhirekotpaadasthitinirodhaabhishcheti saptabhiH . anaasrave.apyevam . avyaakRRitataaM tu kevalamapanIya kushalataa prakSheptavyaa . akushale tu kushalasaastrave chaanutpattidharmiNyakushalatayaa kushalatayaa cha yathaavastvekaadhvapatitatvenaikafalavipaakaniShyandataabhishcheti pa~nchabhiH . utpattidharmiNi tu tasminnebhireva pa~nchabhirekotpaadasthitinirodhaabhishchetyaShTaabhiH .

sarvaalpaM chittamiti . sarvebhyo yadalpaparivaaraM chittaM tat sarvaalpamityuchyate . tatpunaH katamat . dwitIyadhyaanaat prabhRRityUrdhvamanivRRItaavyaakRRitaM chittam . tatra vitrkavichaarau na staH . na chaapi kushalaadimahaabhUmikaa kevalamahaabhUmikaa eva dasha bhavanti . tallakShaNaanaamiti . dashamahaabhUmikalakShaNaanaam na tadanu lakShaNaanaam viprakRRiShTatvaat . svaanulakShaNaanaaM tu bhavati sannikRRiShTatvaat . ata aaha aShTaanaa~nha svalakShaNaanulakShaNaanaamiti . svaanyanulakShaNaani sthaapayitveti lakShaNeShvanulakShaNaanaaM vyaapaaraH na vishiShTe cha chitte . nyUnaani taani . raajaayete hi chittaM lakShaNaanulakShaNaanaam . atashchittamanu lakShaNaanaaM sahabhUhetuH na tu taani chittasya . lakShaNaanaaM tu chitte.asti vyaapaara iti taani chittasya sahabhUheturbhavanti .

chaturdashetyapara iti . yathaanulakShaNaanaaM naasti dharme vyaapaaraH . kiM tarhi dharmasya

\lakShaNeShu . ato na teShaaM hetubhaavo dharma iShyate . tathaa samprayukteShveva talakShaNaanaaM vyaapaaro na chitta iti na taani chittasya sahabhUhetuH . chitta tu teShaaM raajakalpamiti sahabhUheturbhavatItyapareShaamabhipraayaH . prakaraNagrantho hyevaM virUdhyeta dashaanaaM mahaabhUmikaanaaM yaani chatvaariMshallakShaNaani taani yadi chittasya sahabhUheturneShyeran . yasmaat praaraNeShUktam chatvaaryaaryasatyaani duHkhasatyaM yaavanmaargasatyam . eShaaM kati satkaayadRRiShTihetukaani na satkaayadRRiShTerhetuH kati satkaayadRRiShTerheturna satkaayadRRiShTihetukaani kati satkaayadRRiShTihetukaani satkaayadRRiShTeshcha hetuH kati naiva satkaayadRRiShTihetukaani na satkaayadRRiShTerheturiti prashnekRRite visarjanaM karoti . dwe naiva satkaayadRRiShTihetuke na satkaayadRRiShTerhetuH nirodhasatya maargasatyaM cha . dwayorbhedaH . duHkhasamudayasatyayorvibha~NgaH . kathamiti . duHkhasatyaM syaat satkaayadRRiShTihetukaM na satkaayadRRiShTerhetuH syaat satkaayadRRiShTihetukaM satkaayadRRiShTeshcha hetuH kati naiva satkaayadRRiShTihetukaani na satkaayadRRiShTerheturiti prashnekRRite visarjanaM karoti . dwe naiva satkaayadRRiShTihetuke na satkaayadRRiShTerhetuH nirodhasatya maargasatyaM cha . dwayorbhedaH . duHkhasamudayasatyayorvibha~NgaH . kathamiti . duHkhasatyaM syaat satkaayadRRiShTihetukaM na satkaayadRRiShTerhetuH syaat satkaayadRRiShTihetukaM satkaayadRRiShTeshcha hetuH syaannaiva satkaayadRRiShTihetukaM satkaayadRRiShTerheturiti trikoTikam . dwitIyaa koTirnaasti . tatra satkaayadRRiShTihetukaM na satkaayadRRiShTerhetuH atItapratyutpannaan duHkhadarshanaprahaatavyaananushayaaMstatsaMprayukta cha duHkhasatyaM sthaapayitvaa . atIta pratyutpannaan samudayadarshanaprahaatavyaan sarvatragaananushayaan tatsaMprayukta cha duHkhasatyaM sthaapayitvaa . anaagataM cha satkaayadRRiShTisaMprayuktaM duHkhasatyaM sthaapayitvaa . satkaayadRRiShTestatasaMprayuktaanaaM cha dharmaaNaaM jaatiM jaraaM sthitimanityataaM cha sthaapayitvaa yattadanyat kliShTaM duHkhasatyam . satkaayadRRiShTihetukaM satkaayadRRiShTeshcha heturyadetat sthaapitamiti . naiva satkaayadRRiShTihetukaM na satkaayadRRiShTerheturakliShTa duHkhasatyam . yathaa duHkhasatyamevaM samudayasatyamiti prakaranagranthaH . tasyaartha vivRRinamaheye.atitapratyutpannaa duHkhadarshanaprahaatavyaa dashaanushayaaH satkaayadRRiShTayaadayaH te sthaapitaaH . tairdashabhiranushayaiH samprayukta duHkhasatyaM vedanaadikaM sthaapitam . kimatraasthaapitam . eva evaanaagataa dashaanushayastatsamprayuktaM cha vedanaadikaM duHkhasatyaM varjayitvaanaagatasatkaayadRiShTisamprayukta duHkhasatyam . taddhi sthaapayiShyate anaagataM cha satkaayadRRiShTisamprayukta duHkhasatyaM sthaapayitveti vachanaat . tatpraaptijaatyaadayashchaasthaapitaa varjayitvaa satkaayadRRiShTestatsamprayuktaanaaM cha dharmaaNaaM jaatyaadIn . te hi sthaapayiShyante satkaayadRRiShTestatsamprayuktaanaaM cha dharmaNaaM jaati jaraaM sthiti manityataaM cha sthaapayitveti vachanaat . tadevaM taavadanaagato.anushayastatasamprayukta cha sthaapitaadanyat . tadanyat kliShTamityuchyate satkaayadRRiShTihetukam . satkaayadRRiShTirheturasyeti satkaayadRRiShTihetukam . sabhaagahetunaa sarvatragahetunaa chaatItapratyutpannasatkaayadRRiShTihetukatvaat . na tu satkaayadRRiShTerhetuH . na hyanaagato dharmaH sabhaagahetuH sarvatragaheturvaa vyavasthaapyate . na cha sahabhUhetuH saMprayuktakaheturvaatra sambhavati . na hi satkaayadRRiShTiH satkaayadRRiShTyaa sha bhavati samprayujyate vaa ekasmin kalaape dwitIyasatkaayadRRiShTabhaavaat . na chaapyantagraahadRRiShTayaadibhiH saha bhavati samprayujyate vaa pRRithakkalaapatvaat . viprayukaasteShaamatItapratyutpannaanaaM duHkhadarshanaheyaanaaM praaptayo jaatyaadayashchasthaapitaaH . te sthaapitakaadanye kliShTaashcha . te.api sarvatragahetunaa pUrvotpannasatkaayadRRiShTihetukaaH . na tu te satkaayadRRiShTerhetuH . kasmaat . praaptayastaavad vRRiShaprapaaTikaavat svasarvatragebhyo bahiravasthitatvaanna sarvatragaa vyavasthaapyante . sarvatragajaatyaadayo.api yadyapi sarvatragaa iShTaaH

praaptivarjyaaH sahabhuvo ye.apyebhiste.api sarvagaaH

iti siddhaantavachanaat . na tu te chittachaittavat pashchimaanaaM chittachaittaanaaM sarvatragahetuH . svalakShyavyaapaaraparatvenaapraadhaanye sati chittachaittaantareShu sarvatragatve sati purUShakaaraabhaavat . sarvatragavyavasthaanaM tu teShaaM jaatyaadInaaM svasantaanasarvatragahetutvaat . tasmaanna te satkaayadRRiShTerheturiti shaastraartho lakShyate . sabhaagahetustarhi kasmaanna bhavati . sabhaagahetuvyavasthaa hi purUShakaaraapekShyaapi . yasya hi dharmasya janane yaH purUShakaaravaan dharmaH sa tasya sabhaagahetuH . idameva cha GYaapakaM yatheShTaM sabhaagahetuvyavastheti . vibhaaShaayaamapyevamuktam . chatushcha chakShuShaH sabhaagaheturdevadattachakShuSho devadattachakShuH sabhaagahetuH . dakShiNaM dakShiNasya vaamaM vaamasya yaavachchakShurdravyaM chakShurdravyaantarasya . baahyeShvapi yavo yavasya shaaliH shaaleriti . yadi hi sarvachakShuH sarvasya chakShuShaH sabhaagaheturiShyeta avyaakRRitatvaM tulyamiti kRRitvaa naivaM visheShaNamuchyeta . tasmaanna te satkaayadRRiShTeH sabhaagaheturityavagantavyam . apare tvaahuH saavasheShametad bhaaShyam . tasmaat sajaatyaadikaaste.anushayaastatsamprayuktaashcha dharmaH sthaapitaa veditavyaaH . ye hi dharmasya tatsamprayuktaanaaM cha jaatyaadayaH sahabhUheturbhavanti taiH saardhaM te dharmaaH pUrvotpannaaH sarvatragahetuH sabhaagaheturvaa bhavanto bhavanti .

praaptivarjyaaH sahabhuvo ye.ayebhiste.api sarvagaaH

iti siddhaantaat . ata evoktam satkaayadRRiShTestatsaMprayuktaanaaM cha dharmaaNaaM jaati jaraaM sthitimanityataaM cha sthaapayitveti . tasmaajjaatyaadayo.api kechit sthaapitaaH . ato.anyadasthaapitamityavagantavyam . yuktiriha draShTavyaa . yato yuktistato.avagantavyam . samudayadarshanaprahaatavyaa api ye sarvatragaa atItapratyutpannaastatsamprayukta cha duHkhasatyaM vedanaadikam tat sthaapitam . kimanyat samudayadarshanaprahaatavyamasthaapitam . ye sarvatragaa anaagataastatsamprayukta cha duHkhasatyaM vedanaadikam tadasthaapitam ye.apyasarvatragaa raagaadayastraiyadhvikaa api yaashcha teShaaM sarveShaaM praaptayaH na te sthaapitaaH . jaatyaadayastvekasmin pakShe naiva sthaapitaaH pakShaantare tu kechit sthaapitaaH kechinna sthaapitaaH . tadetat sarvamasthaapitaM samudayadarshanaprahaatavyaM sarvatragahetunaa satkaayadRRiShTihetukaM bhavati pUrvotpannasatkaayadRRiShTihetukatvaat . na tu satkaayadRRiShTerhetuH sarvatragaaNaaM tatsahabhuvaaM chaanaagatatvenaasarvatragahetutvaat . asarvatragaaNaaM cha raagaadInaaM tatsahabhuvaaM cha vedanadInaaM jaatyaadInaaM chaikasmin pakShe sarvapraaptInaaM chaasarvatragatvaat . nirodhamaargadarshanaprahaatavyaa bhaavanaaprahaatavyaashcha kliShTaa anushayatatsamprayuktatsamuitthajaatyaadisvabhaavaa asthaapitaaH . te sarvatragahetunaa satUkaayadRRiShTihetukaaH . na tu te satkaayadRRiShTerhetuH savatragahetutvaasambhavaaditarahetvayogaachcha . satkaayadRRiShTihetuka satkaayadRRiShTeshcha heturyadetat sthaapitamiti . ye.atItapratyutpannaa duHkhadarshanaprahaatavyaa dashaanushayaastatsaMprayukta cha duHkhasatya yachcha pakShaantare jaatyaadikaM tat sabhaagahetunaa sarvatragahetunaa cha pUrvasatkaayadRRiShTihetukam . ye cha satkaayadRRiShTijaatyaadayastatsamprayuktajaatyaadayashcha te sahabhUhetunaa pUrvoktaabhayaM cha hetubhyaaM taddhetukaaH . ye punaH satkaayadRRiShTisamprayuktaaste samprayuktahetunaa cha pUrvaaktaishcha hetubhistaddhetukaaH . satkaayadRRiShTeshcha te tathaiva hetuH . ye.apyatItapratyutpannaaH samudayadarshanaprahaatavyaaH sarvatragaastatsahabhuvashcha vedanaadayo jaatyaadayashcha pakShaantare te sarvatragahetunaiva satkaayadRRiShTihetukaaH satkaayadRRiShTeshcha hetuH . pUrvotpannaa hi satkaayadRRiShTisteShaaM hetuH te cha pUrvotpannaaH satkaayadRRiShTeriti . asaMkliShTa tu duHkhasatya kushalamanivRitaavyaakRRitaM cha na satkaayadRRiShTihetukaM na cha satkaayadRRiShTerhetuH pa~nchavidhahetutvaasambhavaat . janako hyatra heturadhikriyate na kaaraNahetuH saadhaaraNatvaat . vipaakahetoshchehaayogaH . satkaayadRRiShTernivRRitaavyaakRRitatvenaavipaakatvaat . tatra yadetadukta satkaayadRRiShTestatsamprayuktaanaaM cha dharmaaNaaM jaati jaraaM sthitimanityataaM cha sthaapayitveti tadwirUdhyeta . yadi hi satkaayadRRiShTisamprayuktadharmajaatyaadayo na sahabhUheturbhaveyuH na te sthaapyeran . ye hi sthaapitaaste satkaayadRRishTihetukaaH satkaayadRRiShteshchaheturiti . ye tarhi tatsamprayuktaanaamityetanna paThanti teShaaM kathaM prakaraNagrantho virUdhyetetyadhyaahaaryam . te hi satkaayadRRiShTerjaati jaraaM sthitimanityataaM cha sthaapayitvetyevaM paThanti . tatsamprayukteShveva tallakShaNaani vyaapriyante na satkaayadRRiShTau . atastaani tasyaa na sahabhUheturiti teShaamevaMvaadinaamabhipraayaH . tairapyetat paThitavyamiti . evamapaaThe doSha ityatastairetat paraM paThitavyam . tatsaMprayuktaanaaM cheti . tatsamprayuktaa hi satkaayadRRiShTeraatmakalpaa ekaalambanakRRityaadyarthatvaat . tasmaad yathaa teShu tatsamprayukteShvetaani lakShNaani sahabhUhetustathaa satkaayadRRiShTaavapIti vaibhaaShikaabhipraayaH . arthato vaivaM boddhavyamiti . satkaayadRRiShTigrahaNena satkaayadRRiShTisamprayuktaanaamapi grahaNam . adhikaaraanuvRRittervaa tenaivaM boddhavyam tatsamprayuktaanaa~ncheti . kaashmIraa na bahirdeshakaa iti darshayati .

sahamvapi taditi . chaittaadi . chittasya hi chaittaastaani cha lakShNaani sahabhUhetaH sahabhUni cha taani bhavanti . dharmasyaanulakShaNaanIti vistaraH . dharmasya jaatijaatyaadIni sahabhUni . na sahabhUhetunaa heturviprakRRiShTatvaat . jaatyaadiShu hi teShaaM vyaapaaro na dharme . taani chaanyonyam . taani chaanulakShaNaanyanyonyaM  sahabhUni jaatyaadiShu vyaapaaraat . na sahabhUhetunaa hetuH . dharmastu teShaaM sahabhUheturbhavati praadhaanyaat . sa hi raajeva yaatraayaaM sabhRRityastadabhRRityavargaM sarva svakalaapamaakarShanniva pravartate . chittaanuparivartyanulakShaNaani cheti . chittaanuparivartinaaM chaittadhyaanaanaasravasaMvaraaNaam anulakShaNaani cha tathaiva chittasya sahabhUni . na tu sahabhUhetunaa hetuH . evashabdo.arthapradarshanaarthaH . taani chaanyonyamanuparivartyanulakShaNaani sahabhUni na tu sahabhUhetunaa hetuH . sapratighaM chopaadaayarUpamanyonyamaShTadravyakaadiShu paramaaNuShu rUpashabdagandharasaspraShTavyaatmakaM sahabhUH na tu sahabhUhetunaa hetuH . sapratighagrahaNamapratighaniraasaartham . apratigha hi dhyaanaanaasravaM saMvararUpaM saptavidhaaviGYaptisvabhaavaM parasparaM sahabhUH . sahabhUhetunaa cha heturiti . sarva cha bhUtairiti . sapratigha chaapratigha chopaadayaarUpaM yathaasvabhUtaiH sahabhUH na tu sahabhUhetunaa hetuH . praaptayashcha sahajaaH praaptimato dharmasya sahotpaade.api na sahabhUhetuH pUrvapashchaatkaalajaat praaptInaam . asahabhUtvaadeva shabhUhetutvaaprasa~Nga iti sahaja iti visheShaNam . kasmaadityaaha anekafalavipaakaniShyandatvaaditi . yasmaattaasaaM praaptimataa shaa naikaM falaM purUShakaarafalaM vRRikShaprapaaTikaavat pRRithakasrotatvaat naapyekaM vipaakafalam

naakShepike samaapattI achitte praaptayo na cha

iti vachanaat . na chaapyekaniShyandafalaM praaptInaaM hi praaptaya eva niShyandafalaM pRRithaksantaanatvaat . chittaanuparivartinaamevaikaM falaM vipaakaniShyandafalaM cheShyate na praptInaam . na chaittaaH sahachariShNavaH sahacharaNashIlaaH .

sarvamapyetat syaaditi . yattaavat sahabhUhetunaa heturiti vistareNa yaduktam . bIjaadInaamiti aadishabdenaa~NkuranaalakaaNDaadInaaM grahaNam . eSha nyaayo na dRRiShTa iti . sahotpannayorhetufalabhaavalakShaNo nyaayo na dRRiShTaH . pUrvaM hi bIjaM pashchaada~NkaraH pUrvamabhighaataH pashchaachChabda iti . tadyathaa pradopaprabhayora~NkurachChaayayoshcha . kim hetufalabhaava iti vartate . pradIpaH saprabha evotpadyate na niShprabhaH . a~Nkurasyaatape utpadyamaanasyaiva Chaayaa bhavati . atha cha pradIpaH prabhaayaaH sahotpannaayaa heturbhavati Chaayaayaashchaa~NkaraH . tadwat . saMpradhaarya taavaditi vistaraH . asiddho dRRiShTaanta iti parasyaabhipraayaH . yasmaat pUrvotapannaiva vartisnehaadikaa samaagrIsaprabhasya pradIpasyotpattau hetuH . pradIpasya prabhaayaashcha saiva saamagrI hetuH na tu pradIpaH prabhaayaa heturiShyate . evaM sachChaayasyaa~Nkurasyotpattau pUrvotpannaiva saamagrI bIjaatapaadikaa vaachyaa . niyamata iti . yasya dharmasya bhaave yasya dharmasya bhaavo niyamena na yadRRichChayaa sa hetuH itaro hetumaan kaaryadharma ityarthaH . sahabhuvaaM cha dharmaaNaam tadyathaa bhUtaanaaM chaturNaa chittachaittaanuparivartinaaM lakShya lakShaNaanaaM chaikasya bhaave sarveShaaM bhaava ekasya chaabhaave sarveShaamabhaava iti yukto hetufalabhaavaH .

syaattaavat sahotpannaanaamiti vistaraH . sahotpannaanaaM hetufalabhaava iShyate . tadyathaa chakShuH sahotpannamapi chakShurviGYaanena tadutpattau heturbhavati . parasparaM tu katha, . na hi chakShurviGyaanaM tasya chakShuSho heturbhavatIti . aaha ata eva kaaraNaad bhaavaabhaavayostadvattvaadityarthaH . chaittaadInaaM bhaave chittasya bhaavaadabhaave chaabhaavaat te.api chittasya hetavo bhavantIti . eva tarhIti vistaraH . yadyekasya bhaave sarveShaaM bhaavaH sarveShaa chaabhaava ekasyetyato.anyonyaM hetufalabhaavaH .

kaame.aShTadravyakaH

ityavinaabhaavino.api rUparasagandhaspraShTavyasvabhaavasyopaadaayarUpasyaanyonyameSha prasa~NgaH . anyonyasahabhUhetuprasa~Nga ityarthaH . bhUtaishcha saardhamupaadaayarUpasya sahabhUhetutvaprasa~NgaH . chittaanulakShaNaadInaaM cheti .aadishabdena chittaanuparivartyanulakShaNaanaaM cha . chittaadibhiriti . atraapyaadishabdena chittaanuparivartibhishchaanyonyahetuprasa~NgaH . tenaiva chaadishabdena praaptibhiH sahajaabhiH praaptimataameSha prasa~Ngai ti vaktavyam . tridaNDaanyonyabalaavasthaanavaditi . anyonyabalenaavasthaanamanyonyabalaavasthaanam tridaNDasyaanyonyabalaavasthaanaM tridaNDaanyonyabalaavasthaanam tadvat tridaNDasya daNDatrayasyaanyonyabalenaavasthaanam evaM sahabhuvaaM chittachaittachaittaadInaaM hetufalabhaavaH sidhyati . mImaaMsya taavadetaditi vistaraH . parIkShyametat na siddho.ayaM dRRiShTaanta ityabhipraayaH . sahotpannaastrayo daNDaasteShaaM balam . tena sahotpannabalena kimeShaaM daNDaanaamavasthaanam aahosvita pUrvasamaagrIvashaattathotapaadaH . aahosvid yathaivaiShaamavasthitaH pUrvabhUtabhautikasamudaayalakShaNasaamagrIvashaat sahabhaavastathaiva pashchaadapi parasparaashritaanaamutpaada iti . anyadapi cha tatra kiMchid bhavati naanyonyabalameveti darshayati . kiM tadityaaha . sUtrakaM daNDatrayaM niveshitam sha~Nkuko vaa kIlako vetyarthaH . pRRithivI vaa dhaarikaadhastaat . eShaamapi naameti . eShaamapi sahabhuvaamanye.api sabhaagasarvatragavipaakakaaraNaa hetavaH sUtrakaadisthaanIyaa bhavantIti siddhaH sahabhUhetuH . . 51 . .


##[## sabhaagahetuH sadRRishaaH svanikaayabhuvo.agrajaaH .
anyonyaM navabhUmistu maargaH samavishiShTayoH . . 52 . . ##]##

kliShTaaH kliShTaanaamiti . kliShTaa akushalaa nivRRitaavyaakRRitaashcha . kliShTatvasaamaanyena sabhaagahetutvameShaam . tenaakushalaa akushalaanaaM sabhaagahetuH nivRRitaavyaakRRitaa nivRRitaavyaakRRitaanaam . akushalaa nivRRitaavyaakRRitaanaam . nivRRitaavyaakRRitaashchaakushalaanaaM sabhaagaheturiti darshitaM bhavati . avyaakRRitaa avyaakRRitaanaamiti . anivRRitaavyaakRRitaa anivRRitaavyaakRRitaanaamityarthaH .

rUpamavyaakRRitamavyaakRRito rUpaskandhaH pa~nchaanaaM skandhaanaaM sabhaagahetuH . chatvaarastu skandhaa vedanaadayo na rUpasya sabhaagaheturvishiShTatvaat . na hi vishiShTonyUnasya sabhaagaheturiShyate .

samavishiShTayoH

iti vachanaat . kushalaakushalaM tu rUpamaabhisaMskaarikatvaat samaM vishiShTa cheti chatvaarastasya sabhaagaheturbhavanti .

kalalaM kalalaadInaamiti . pa~ncha garbhaavasthaaH kalaalarvudapeshIghanaprashaakhaavasthaaH pa~ncha jaataavasthaa vaalakumaarayuvamadhyavRRiddhaavasthaaH ityete dasha dashaanaamavasthaanaaM sabhaagahetuH . kalalaM kalalaantarasya yaavad vaardhasya . arbudamarbudasya yaavadvaardhasya . evaM yaavadvaardhaM vaardhasyaiva . ekaikaapahaasena ekasminnikaayasabhaage vaktavyam . anyepu samaanajaatIyeShu nikaayasabhaageShu yadaa manuShyajanmano manuShyajanmaivotpadyate tadaa dashaapyavasthaa dashaanaamapyavasthaanaam . vRRiddhaavasthaapi yaavaddashaanaamavasthaantaraaNaam . saa hi vRRiddhaavasthaa kShaNaantare tajjanmavRRiddhaavasthaayaaH sabhaagahetuH . antyaa tu janmaantarakalalaadInaaM dashaanaamapyavasthaanaaM sabhaagaehturityavagantavyam . baahyeShvapi yavo yavasyeti vistaraH . yavo yavasya sabhaagaheturna shaaleH shaaliH shaalereva na yavasya ityanena tulye.ayavyaakRRitve svasantaana eva sabhaagahetutva naanyasantaane jananashaktayabhaavaaditi darshayati .

atItaani mahaabhUtaanyanaagataanaaM mahaabhUtaanaaM heturadhipatiriti . hetupratyayo.adhipatipratyayashchetyarthaH . ayugapadbhaavaanna sahabhUhetuH ata evaachittachaittaatvaachcha na samprayuktakahetuH asarvatragatvaanna sarvatragahetuH avyaakRRitatvaanna vipaakahetuH paarisheShyaat sabhaagaheturevetyavagamyate . yadi sadRRishaaH sadRRishaanaaM sabhaagahetuH evaM pashchaadutpanno.api pUrvotpannsya sabhaagahetuH praapnoti sahotpanno.api sahotpannasya anutpanno.apyanutpannasya . ityata aaha . te.api na sarve . kiM tarhi .

agrajaaH .

agre jaataa atItaaH pratyutpannaa vaa sabhaagahetuH . anaagataa na sabhaagaheturityarthaadukta bhavati . evamatItaanyatItapratyutpannaanaamiti . pUrvotpannaanyatItaani pashchaadutpannaatItaanaamiti vibhajyavyaakhyam . atItapratyutpannaanyanaagataanaaM sabhaagaheturna tvanaagataanyanaagataanaamityuktam ato gamyate naastyanaagataH sabhaagaheturiti na kadaachiditi . na kadaachinna heturityadhikRRitam heturevetyarthaH . tasmaadastyanaagataH sabhaagaheturityabhipraayaH . sahamviti vistaraH . sahabhUsamprayuktakavipaakahetuShvabhisandhirabhipraayaH tena vachanam tasmaat sahabhUsamprayuktavipaakahetvabhisandhivachanaadadoSho na kadaachinna heturiti vachane . baahuliko hyeSha nirdesha iShyate . charamaamavasthaamabhisandhaayeti . antyamanaagataavasthaamabhipretyetyarthaH . adhyavatraye.api heturbhavatIti tasyaabhipraayaH . tasyaayamaparihaara iti vistaraH . tasya vaadino.ayamaparihaaraH . kasmaat . yasmaat sa dharma utpadyamaanaavasthaayaaH pUrvaM sabhaagaheturabhUtvaa pashchaad bhavati na nityaM sabhaagaheturityarthaH . bahnInaamanaagataavasthaanaamekaa charamaavasthaa sabhaagahetutve niyatIbhUtaa . tadanyaa bahvayastatraaniyatIbhUtaaH santi . tatra cha saamaanyenokta na kadaachinna heturiti . evaM kRRitvaayamaparihaaraH . ekasyaamapi hyavasthaayaaM sa na sabhaagaheturiti shakyamevaM vaktuM syaat . yo dharmo yasya dharmasya samanantara iti . samanantarapratyaya ityarthaH . shakyamanayaa kalpanayeti . sa dharma utpadyamaanaavasthaayaaM samantarapratyayatve niyatIbhUto bhavati . ataH shakyaM taaM charamaavasthaamabhisandhaayetyanayaa kalpanayaa vaktuM syaanna kadaachinna samanantara iti . kasmaadevamaaha yadi sa dharmo notpanno bhavatIti . yadi sa dharmo.anaagato bhavai naasau samanantarapratyayo bhavatItyarthaH . charamaavasthaavaadyaaha dwimukha sandarshanaarthamiti vistaraH . yathaa tatra yo dharmo yasya dharmasya hetuH kadaachit sa dharmastasya dharmasya ne hetuH . aaha na kadaachiditi . tathehaapi kartavyam . yo dharmo yasya dharmasya samanantaraH kadaachit sa dharmastasya dharmasya na samanantara iti . aaha na kadaachiditi kartavyam . yadi sa dharmo notpanno bhavatIti yathaa cheha tathaa tatreti . katham yo dharmo yasya dharmasya samanantaraH kadaachit sa dharmastasya dharmasya na samanantaraH . aaha yadi sa dharmo notpanno bhavatIti evaM tatra kartavyam . katham yo dharmo yasya dharmasya hetuH kadaachit sa dharmastasya dharmasya na hetuH . aaha yadi sa dharmo notpanno bhavatIti . yadi sa dharmo.anaagato bhavati naasau hetupratyayo bhavatItyarthaH .

atraachaarya aaha evaM sati ko guNa iti vistaraH . iti dwimukhasandarshanena kashchid guNo labhyate . naiva hyutpadyamaanaavasthaayaaM sa dharmo hetuH samanantaro vaa mukhyavRRIttyaa bhavatItyakaushalamevaatra shaastrakaarasyaivaM sambhaavyate . kwachit saavakaashaM vruvataH kwachinniravakaasham . saavakaashaM taavad yadidamuktam . yo dharmo yasya dharmsya hetuH kadaachit sa dharmastasya dharmasya na hetuH . aaha na kadaachiditi . kathaM na kadaachinna heturityevamuktaa punarvarNayati charamaavasthaayaaM sabhaagaheturiti . niravakaashaM yadi sa dharmo notpanno bhavati na samanantaraH utpannastu samanantara iti . ayamatraabhipraayaartha aikaantikamartha vyavasthaapya punaranyathaakarotIti tasmaat pUrvaka evaiSha parihaaraH saadhuriti . sahabhUsamprayuktakavipaakahetvabhisandhivachanaadadoSha iti .

yattarhIdamuktamiti vistaraH . kuta etadaayaatam . anaagato naiva sabhaagaheturityuktam . tad yadyanaagato naiva sabhaagahetuH kasmaadanaagataa satkaayadRRiShTiH sthaapitaa . yaddhi sthaapitaM tat satkaayadRRiShTihetukaM satkaayadRRiShTeshcha heturiti vyaakhyaatam . tatra kathamanaagataa satkaayadRRiShtiH satkaayadRRiShTerhetuH . na taavat sahabhUhetuH samprayuktakaheturvaa sambhavatyasahabhUtvaat . na vipaakaheturavyaakRRitatvaat na kaaraNahetuH saadhaaraNatvenaagaNyamaanatvaat paarisheShyaat sabhaagahetuH sarvatragaheturvaa bhavantI bhavet . iha cha sabhaagahetureva sarvatragahetuH . ato yadyanaagataa satkaayadRRiShTiH satkaayadRRiShTerna sabhaagahetuH kasmaadasau tRRitIyakoTyartha sthaapiteti . vaibhaaShika aaha anaagatasatakaayadRRiShTisamprayuktakaM duHkhasatyaM sthaapayitvetyevametat kartavyamiti . satkaayadRRiShTisamprayuktakameva sthaapayitavyam . na tu satkaayadRRiShTiH . taddhi vedanaadikaM sahabhUhetunaa samprayuktakahetunaa vaa satkaayadRRiShTihetukaM satkraayadRRiShTeshcha hetuH na sabhaagahetunaa . vinaShTako hyayamanaagataaM satkaayadRRiShTimiti paaThaH . pashchaatpadasthena tachChabdena saha na paThitavyaH . samprayuktaduHkhasatyavisheShaNaartha tu samasyaitat padadwayaM paThitavyam . anaagatasatkaayadRRiShTisamprayuktamiti . arthato vaivaM boddhavyaM yadyevaM na kriyate paaThaH . bhaaShyaakShepanirvRRittaH paaTho na tantramityabhipraayaH praGYaptibhaaShyaM kathaM nIyate sarvadharmashchatuShke niyataa iti . hetau niyataa yasya dharmasya yo dharmo hetuH . sa dharmastasya dharmasya na kadaachinna hetuH . triSHvapi kaaleShu heturityarthaH . evaM fale niyataa yasya dharmasya yo dharmaH falaM purUshaakaaraadi yojyam . evamaashraye niyataa yasya dharmasya chakShurviGYaanaaderyo dharma aashrayashchakShuraadiriti yojyam . evamaalambane niyataa yasya dharmasya chakShurviGYaanaaderyo dharma aalambanaM rUpaadiriti yojyam . tena dharmaaNaaM hetau niyatatvaat triShvapi kaaleShu sabhaagaheturbhavatIti chodakaabhipraayaH . sarvahetvanabhisandheradoSha iti darshayan vaibhaaShika aaha . heturatra samprayuktakahetuH sahabhUhetushcha na sabhaagahetuH sarvatragaheturvaa anaagataavasthaayaamavyavasthaapitatvaat . na vipaakahetuH anaani~njayasya karmaNaH kasyachid gatyantare.api vipaakaadaanaat . falaM purUshakaarafalamadhipatifalaM cha . tayoH sahabhUsamprayuktakahetvoH falatvaat . vaibhaaShikaaNaametanmatam anaagataM vidyamaanamutpadyata iti . tasmaadayaM prasa~njayati . nanu chaivaM sati sabhaagaheturabhUtvaa anaagataavasthaayaaM heturbhavati vartamaanaavasthaayaamiti praaptaM prasaktamityarthaH . iShyata evaavasthaaM prati na dravyamiti . iShyata eva sabhaagahetoH sabhaagahetutvaavasthaa pUrva naasIdidaanIM bhavatIti . na tu dravyasvalakShaNaM pUrva naasIdidaanIM bhavatIti . avasthaafalaM hi saamagraya na dravyafalamiti . hetupratyayasaamagrayaa vartamaanaavasthaafalaM na dravyam . yasmaadanaagato.api sa dharmo dravyato.asti na punaH pratyutpanna eveti . chodaka aaha . kiM punaH syaaditi vistaraH . vaibhaaShika aaha . shaastre tasya grahaNam syaaditi . tasyaanaagatasya sabhaagahetoH . na chaasti grahaNam . na hi tatra shaastra uktam anaagataani kushalamUlaanyanaagataanaaM kushalamUlaanaaM sabhaagaheturiti . chodaka aaha ya eva hIti vistaraH . chodakasyaayamabhipraayaH yadyapyanaagato.asti sabhaagaheturna tvasau faladaanagrahaNakriyaayaaM samarthaH . ya eva hi faladaanagrahaNakriyaasamarthaH falaakShepakriyaasamarthashcha tasyaiva sabhaagahetoratItasya vartamaanasya cha grahaNaat . adopo.anaagatasya sabhaagahetoragrahaNam . tasya faladaanagrahaNakriyaayaamasaamarthyaat . tasmaadastyanaagataH sabhaagahetuH . atha cha shaastre nokta iti . vaibhaaShika aaha naitadastIti vistaraH . naitad yujyate . niShyandafalena hi safalaH sabhaagahetuH .

sabhaagasarvatragayorniShyandaH

niShyando hetusadRRIshaH

iti vachanaat . tachchaanaagatasyaayuktam . tanniShyandafalamayuktam . kasmaat pUrvapashchimataabhaavaat . anaagataavasthaayaamidaM pUrvamidaM pashchimamiti na parichChidyate viprakIrNatvaat . na chaasati pUrvaaparabhaave sadRRishaH sadRRishasya niShyandaa yujyate . atha matam . utpannamatItaM vartamaanaM vaa anaagatasya niShyanda iti . ata aaha na chotpannamanaagatasya niShyando yujyata iti . yathaatItaM vartamaanasya niShyando na bhavati tathaa.anaagatasyaapyutpanno na niShyando bhavitumarhati . kasmaadityaaha maabhuddhetoH pUrva falamiti doShaat vipaakafalasya pUrva saha chaayogaaditi maa bhUddhetoH pUrvaM falamiti pUrvamayogaH saha chaayogo.anaagataavasthaayaam . na hi pratyutpannaavasthaayaaM sahabhUhetoriva vipaakahetoH sahotpanna dalamupalabhyate . tasmaat . anaagate chaadhvani pUrvapshchimataabhaavaat . viprakIrNatvaadanaagatasyaadhvano na pUrvaM vipaakahetuH pashhcaad vipaakafalaM yujyate . tasmaachcha sabhaagahetuvad vipaakaheturapyanaagato na praapnoti . vaibhaaShika aaha naitadasti yadukta vipaakaheturapyevamiti . na chaanyonyaniShyandataa yuktimatIti . yasya saH sabhaagahetuH sadRRisho dharmastasya sa eva dharmastadaanIeva kathaM niShyando yokShyate na hi putraH svasyaiva pitustadaanImeva pitaa bhavatIti . na tvevaM vipaakahetuH . kim anyonyahetufalataa na paurvaaparyena vinaa samprayujyate praapnoti . kasmaat bhinnalakShaNatvaaddhetufalayoH . hetoranyallakShaNaM svabhaava ityarthaH . akushalataa kushalasaasravataa vaa tasya lakShaNam . falasya chaanyallakShaNamanivRRitaavyaakRRitatvam .

vipaakaheturashubhaaH kushalaashchaiva saasravaaH .
vipaako.avyaakRRito dharmaH

iti vachanaat . tasaaditi vistaraH . avasthaavyavasthita eva sabhaagahetuH . avasthaayaaM vyavasthitaH atItaavasthaH pratyutpannaavasthashcha sabhaagaheturnaanaagataavasthaH . lakShaNavyavasthitastu vipaakahetuH . lakShaNena vyavasthitastriShvapi kaaleShu yathoktalakShaNa ityanaagato.api vipaakaheturna vaaryate na pratiShidhyate . idamiha vichaaryate kimanaagate.adhvani sadRRishaa dharmaa viprakIrNa iti na shakyate parichChettumayaM heturidamasya niShyandafalamityato naanaagataH sabhaagaheturvyavasthaapyate aahosvid yodharmo yasya dharmasya sabhaagaheturbhavet sa dharmastasya hetupratyayavashaanniShyandafalaM bhavedityayo.anaagataH sabhaagaheturna vyavasthaapyate . naitad vyaakhyaanakaarairvichaaritam mama tu pUrvaka evaayaM pakShaH pratibhaatIti .

kimeSha niyama iti . ki svabhUmika evetyavadhaaryate . naanyathaapyastItyabhipraayaH .

anyonyaM navabhUmistu maargaH

iti tushabdo visheShaNe . maarga iti maargasatyaM vivakShitam . saasravaanmaargasatyaM vishiShyate . saasravo hi dharmaH svabhUmika eva sabhaagaheturnaanyabhUmiakaH . maargastvanyabhUmiko.api sabhaagahetuH . iha bhUmigrahaNe saasravaanaasravagrahaNam dhaatugrahaNe tu saasravasyaiva ityata aaha yat saasravaaNaaM maargasya cha tulye bhUmibhede maarga eva navabhUmiko.anyo.anyaM samaagaheturna saasrava iti . kuta ityaaha aagantuko hyasau taasu bhUmiShu na taddhaatupatitaH tadbhUmikaabhistRRiShNaabhirasvIkRRitatvaaditi . na hi kaamarUpaarUpyacharyastRRiShNaaH saasravaanivaanaasravaan dharmaan svIkurvanti . yadaa tarhi nirvaaNaM maarga vaabhilaShati kushalo.asau dharmachChandaH na raagaH tasya varjyatvaaditi vachanaat . samaanajaatIyasyetyanaasravajaatIyasya . evaM tarhi sarvaH saravsya sabhaagahetuH praapnoti . ata aaha iti . anyonyagrahaNaM tarhikimartham UrdhvabhUmikaadhaarabhUmikayoranyonyamityevamartham . UrdhvabhUmiko.apyadharabhUmikayoH samavishiShTayoH sabhaagaheturbhavati adharabhUmiko.apyUrdhvabhUmikayoriti , tadyatheti vistaraH . duHkhe dharmaGYaanakShaantistasyaa evaanaagataayaaH sameti kRRitvaa sabhaagahetuH vishiShTasya cha duHkhe dharmaGYaanasya duHKhe.avayaGyaanakShaanteryaavadanutpaadaGYaanasya . na tu nyUnasya . na hi duHkhe dharmaGYaanamagaatayaaa duHKhe dharmaGYaanakShaanteH sabhaagaheturbhavati . darshanabhaavanaashaikShamaargaastridwayekeShaamiti . darshanamaargo darshanamaargaantarasya bhaavnaamaargasyaashaikShamaargasya cha sabhaagaheturiti trayaaNaam . bhaavanaamaargo bhaavanaamaargaantarasyaashaikShamaargasya cha sabhaagahetuH na darshanamaargasyeti dwayoH . ashaikShamaargo.ashaikShamaargaantarasya na darshanamaargabhaavanaamaargayorityekasya sabhaagahetuH . tatraapIti . tatra darshanamaargadiShu mRRidwindriyamaargo darshanamaargasvabhaavo mRRidutIkShNendriyamaargasya tatsvabhavasyaiva . tIkShNendriyamaargastIkShNendriyamaargasyaiva na mRRidwindriyamaargasya nyUnatvaat . evaM bhaavanaamaargo.ashaikShamaargashcha vaktavyaH . tad darshayannaaha tadyatheti vistaraH . ekasyaapi mRRidwindriyasya pudgalasya panmaargaaH santi . prakRRititIkShnendriyasya trayaH . tatra shraddhaanusaarimaargaH shraddhaanusaarimaargaantarasyaatmIyasya sabhaagahetuH . dharmaanusaarimaargasya chaatmIyasyaanaagataavasthasya shraddhaadhimuktadRRiShTipraaptasamayavimuktaasamayavimuktamaargaaNaaM chaatmIyaanaaM yathaayogamutpattyanutpattidharmaaNaaM cheti ShaNNaaM sabhaagahetuH . shraddhaadhimuktamaargaH shraaddhaadhimuktamaargaantarasya dRRiShTipraaptasamayavimuktaasamayavimuktamaargaaNaaM chaapareShaamapi trayaaNaamiti chaturNaa sabhaagahetuH . samayavimuktamaargaH samayavimuktamaargaantarasyaasamayavimuktamaargasya cheti dwayoH sabhaagahetuH . na tu shraddhaadhimuktamaargaH shraddhaanusaaridharmaanusaarimaargayorhetuH pUrvakaalInatvaad darshanamaargasya bhaavanaamaargasya cha vishiShTatvaat . evamanyatraapi yojyam . dharmaanusaarimaargo dharmaanusaarimaargaantarsya dRRiShTipraaptaasamayavimuktamaargayoshcheti trayaaNaaM sabhaagahetuH . dRRiShTipraaptamaargo dRRiShTipraaptaasamayavimuktamaargayoshcheti trayaaNaaM sabhaagahetuH . dRRiShtipraaptamaargo dRRiShTipraaptamaargaantarasyaasamayavimuktamaargasya cheti dwayoH . asamayaviuktamaargo.asamayavimuktamaargaantarasyaivetyekasya sabhaagahatuH . na tu dharaanusaarimaargaH shraddhaanusaarimaargasya sabhaagahetuH dharmaanusaarimaargasyendriyao vishiShTatvaat naapi shraddhaadhimuktamaargasyendriyato vishiShTatvaat naapi samayavimuktamaargasyendriyato vishiShTatvaat . samayavimuktamaargastahIndriyato vishiShTasya dRRiShTipraaptamaargasya sabhaagahetuH praapnoti . na praapnoti ashaikShamaargasaMgRRihItatvaat . na hi pUrvakaalInaM falaM pashchaatkaalIno heturiti . dRRiShTipraaptamaargaH punaH samayavimuktamaargasya na sabhaagaheturindriyato nyUnatvaat . kathaM punariti vistaraH . kathaM punarUrdhvabhUmikasya dwitIyadhyaanaat prabhRRiti yaavadaaki~nchanyaayatanabhUmikasya darshanamaargasya bhaavanaamaargasya vaa ashaikShamaargasya vaa yathaayogamadhobhUmiko maargo viGYaanaanantyaayatanaat prabhRRIti yaavadanaagamyabhUmiko yathaayogaM darshanamaargo bhaavanaamaargo vaa ashaikShamaargo vaa samo vaa vishiShTo vaa bhavati . kathaMchana bhavitavyam hInatvaadadharaayaa bhUmeH . indriyato hetUpachayatashcha . indriyatastaavat samo bhavati vishiShTo vaa darshanamaarge shraddhaanusaarimaargashchaturthadhyaanabhUmiko.adharabhUmikasya tasyaiva shraddhaanusaarimaargasya samaH ubhayormRRidwindriyatvaat . tasyaivaadharabhUmiko dharmaanusaarimaargo vishiShTaH tIkShNendriyatvaat . tathaa dharmaanusaarimaargashchaturthavyaanabhUmiko.adharabhUmikasya dharmaanusaarimaargasya samaH . evametaaveva shraddhaanusaaridharmaanusaarimaargo chaturthadhyaanabhUmikaavadhasbhUmikayorbhaavanaashaikShamaargayoH pratyekaM bhUmIdnriyabhedabhinnayoH samau vaa vishiShTau veti sambhavato yojyau . tathaa bhaavanaamaarge aaki~nchanyaayatanabhUmikasya shraddhaadhimuktamaargasyaadharabhUmikaH shraddhaadhimuktamaargaH samaH ubhayormRRidwindriyatvat . tasyaivaadharabhUmiko dRRiShTipraaptamaargo vishiShTaH tIkShNendriyatvaat . tathaa tasyaiva sammayavimuktamaargo.adharabhUmikaH samaH ubhayormRRidwindriyatvaat . tasyaivaasamayavimuktamaargo.adharabUmiko vishiShTa tIkShNendriyatvaat . evamashaikShamaarge aaki~nchanyaayatanabhUmikasyaashaikShamaargasyaadharabhUmikaH samo vishiShTo veti yathaayogaM yojyam . anayaa dishaa sarvabhUmayo yojyaaH . kathaM hetUpachayataH . UrdhvabhUmikasyaadharabhUmiko maargaH samo vishiShTo vaa bhavatItyata idamuchayte . tatra darshanaadimaargaaNaamiti vistaraH . aadigrahaNena bhaavanaashaikShamaargopasaMgrahaH . UrdhvabhUmikaayaa duHkhe dharmaGYaanakShaanteradhobhUmikaM duHkhe dharmaGYaanaM hetUpachayato vishiShTa bhavati . duHkhe dharmaGYaanaadapyUrdhvabhUmikaadadharabhUmikaa duHkhe.anvayaGYaanakShaantiryaavadUrdhvabhUmikaanmaarge dharmaGYaanadadharabhUmikaa maarge.anvaya GyaanakShaantiehrtUpachayato vishiShTaa bhavati ekaikaadhikasabhaagahetUpachitatvaat . darshanamaargaadUrdhvabhUmikaadadhobhUmiko bhaavanaamaargo hetUpachayato vishiShTo bhavati . darshanamaargo hi darshanamaargahetUpachito bhaavanaamaargastu darshanabhaavanaamaargahetUpachitaH . UrdhvabhUmikaabhyaaM darshanabhaavanaamaargaabhyaamadharabhUmiko.ashaikShamaargo hetUpachayato vishiShTo bhavati darshanabhaavanaamaargahetUpachitatvaat . UrdhvabhUmikasya darshanamaargasyaadhobhUmiko darshanamaargo hetUoachayataH samaanakShaNaapekShayaa samo bhavati . evaM bhaavanaamaargasya bhaavanaamaargo.ashaikShamaargasyaashaikShamaarga iti . tadevaM kashchidindriyataH samo bhavati hetUpachayato vishiShTaH satyapyadharabhUmikatve . tadyathaa prathamadhyaanabhUmikaachChaddhaanusaarimaargaadadharabhUmikau shraddhaadhimuktasamayavimuktamaargau . kashchiddhetUpachayataH samo bhavatIndriyato vishiShTaH . tadyathaa chaturthadhyaanabhUmikaachChaddhaanusaaryaadimaargaadadhobhUmikadharmaanusaaryaadimaargaH samaanakShaNaapekShayaa .kashchindriyato hetUpachayatashcha vishiShTaH . tadyathaa chaturthadhyaanabhUmikaachChaddhaanusaarimaargaadadharabhUmikau dRRiShTipraaptaasamayavimuktamaargau . mRRidumRRidwaadInaaM chottarottare hetUpachitataraa iti . darshanamaargavarjyaaH tasmin mRRidumRRidwaadyasambhavaat . tatra mRRidumRRidoH prakaaraadUrdhvabhUmikaadadharabhUmiko.api mRRidumadhyo yaavadadhimaatramadhyaadadhimaatraadhimaatraH samaanaasamaanakShaNaapekShayaa hetUpachayataH samo vishiShTo vaa bhavati ekaikaadhikaprakaarahetUpachitatvaat . yadukta shraddhaanusaarimaargaH ShaNNaaM sabhaagaheturiti kathaM shraddhaansuaarimaargo dharmaanusaarimaargasya sabhaagaheturbhavati na hi tayorekasantaane sammukhIbhaavo.asti . tenaaha yadyapyekasantaane shradwaadharmaanusaarimaargayorasambhavaH utpannastvanaagatasya heturiti . asambhavo hyatraasammukhIbhaavaH . na tvabhaavaH santi hi mRRidwindriyaaNaaM mRRidwindriyamaagavadaatmIyaastIkShNendriyamaargaa api dRRiShTipraaptasamayavimuktamaargaastu tatsantaane sammukhIbhaveyurapi yadIndriyasa~nchaaraH kriyeta . tasmaadutpannaH shraddhaansuaarimaargo.anutpattidharmiNo dharmaanusaarimaargasya shraddhaadhimuktadRRiShTipraaptasamayavimuktaasamayavimuktamaargaaNaaM cha yathaayogamanaagataanaamutpattidharmaaNaamanutpattidharmaaNaaM vaa samavishiShTaanaaM sabhaagaheturiti . aachaaryavasumitrastvaaha . utpannaH shraddhaanusaarimaargo.anutpannasya dharmaanusaarimaargasya dRRiShTipraaptamaargasya vaa heturyadaa shraddhaanusaaryaadaya indriyaaNi sa~ncharanto dharmaanusaarimaargaadIn sammukhIkurvanti . tadayuktam na hi shraddhaanusaarIndriyaaNi sa~ncharati shraddhaadhimaktaadayatsu sa~nchareyuH . . 52 . .

##[##  prayogajaastayoreva shrutachintaamayaadikaaH .
samprayuktahetustu chittachaittaaH samaashrayaaH . . 53 . .##]##

praayogikaa iti prayogeNa nirvRRittaaH praayogikaaH praayogikagrahaNamupapattipratilambhikaniraasaartham . kaamaavacharaaH shrutamayaa iti ye buddhavachanashrutena niryaataaH te shrutamayaaH . chintaamayaashcha chintaamayaanaamiti chintaamayaanaameva na shrutamayaanaam

tayoreva samavishiShTayoH

iti vachanaat bhaavanaamayaabhaavaaditi kaamadhaatorasamaahitatvaad bhaavanaamayaa na santi . chintaamayaabhaavaaditi . yadaa hi chintayitumaarabhante tadaiShaaM samaadhirevopatiShThata iti chintaamayaabhaavakaaraNam . teShaamapIti . shrutamayaadInaam . mRRidumRRidavaH sarveShaamiti mRRidumRRidavo mRRidumRRidwantaraaNaaM samaanaaM mRRidumadhyaadInaaM chaanyeShaamaShTaanaaM vishiShTaanaamiti sarveShaaM sabhaagahetuH . mRRidumadhyaa aShThaanaaM mRRidumRRiduprakaaramapaasya tasya nyUnatvaat . eShaa nItiriti . tadyathaa mRRidwadhimaatraaH saptaanaaM madhyamRRidavaH paNNaaM yaavadadhimaatraadhimaatraa adhimaatraadhimaatraantaraaNamekarUpaaNaaM  sabhaagaheturiti . purvaan pUrvaanapaasya teShaaM teShaaM nyUnatvaat . upapattipratilambhikaastu kushalaa iti upapattyaa pratilambha upapattipratilambhaH sa eShaamastItyupapatipratilambhikaaH ata iniThanaaviti Than . sarva te nava prakaaraaH parasparaM samaagahetuH mRRidumRRidUnaaM yaavadadhimaatraadhimaatraaNaameva ahdimaatraadhimaatraa mRRidumRRidUnaaM yaavadadhimaatraadhimaatraaNaaM sabhaagahetuH na samavishiShTaanaameva anaabhisaMskaarikatvaat . aabhisaMskaarikasya hi sabhaagahetornyUnaM falaM neShyate . naanaabhisaMskaarikasya . kliShtaa apyevamiti . sarve nava prakaaraaH parasparaM sabhaagaheturapraayatnikatvaat . pUrvotpannaaH sarve samaanabhUmikaanaaM pashchaadvartinaaM sarveShaaM sabhaagahetuH . naatra samavishiShTate apekShete te yathaakramaM chatustridwayekeShaaM sabhaagaheturiti . vipaakajaavipaakajaadInaaM chaturNaa sabhaagahetuH . airyaapathikaa airyaapathikaadInaameva trayaaNaam na vipaakajaanaam teShaamanaabhisaMskaarikatvena nyUnatvaat . shailpasthaanikaa dwayoH shailasthaanikanairmaaNikayoH nairmaaNikaa nairmaaNikaanaa meva na pUrveShaam uttareShaamuttareShaamaabhisaMskaarikatvaat . nirmaaNachittamapi kaamaavacharaM chturdhyaanafalamiti . chaturNaa dhyaanaanaaM falaM prathamadwitIyatRRitIyachaturthadhyaanafalamiti chatuShprakaaraM kaamaavacharaM nirmaaNachittam . tadyathaakramaM chaturstri vdyekeShaaM cha sabhaagaheturiti vartate . prathamadhyaanafalaM chaturNaa prathamadwitIyatRRitIyachaturthdhyaanafalaanaaM sabhaagahetuH . dwitIyadhyaanafalaM trayaaNAM dwitIyatRRitIyachaturthadhyaana falaanaam tRRitIyadhyaanafalaM dwayostRRitIyachaturthadhyaanafalayoH chaturthadhyaanafalamekasya chaturthadhyaanafalaantarasyaiva sabhaagahetuH . kaa punaratra yuktiryayaivaM niyama iti taaM yuktiM nirdidikShuraaha . nottaradhyaanafalamadharadhyaanafalasyeti vistaraH . na chaturthadhyaanafalaM kaamaavacharaM nirmaaNachittaM prathamadhyaanafalasya kaamaavacharasya nirmaaNachittasya yaavat tRRitIyadhyaanafalasya kaamaavacharasya nirmaaNachittasya sabhaagahetuH . kasmaadityaaha na hyaabhisaMskaarikasya mahaayatnasaadhyasya sabhaagahetorhIyamaanamamahaayatnasaadhyaM falaM bhavati . yaadRRishena hi yatnavisheSheNa prathamaM dhyaanaM yaavat tRRItIyaM dhyaanaM niShpaadyate na taadRRishenaiva chaturthaM dhyaanaM niShpaadyate . kiM tarhi utkRRiShTatareNa yatnavisheSheNa niShpaadyate . tasmaat falamasyotkRRiShTatareNaiva yatnavisheSheNa niShpaadyata ityavagamyate . tena adharadhyaanafalamuttaradhyaanafalasya sabhaagahetuH na tUttaradhyaanafalamadharadhyaanafalasya . yathaa cha chaturthadhyaanafalaM yojitam . evaM tRRitIyadwitIyadhyaanafalamapi yojyam . ata evaahuriti . yasmaadaabhisaMskaarikasya sabhaagahetohIyamaanaM falaM na bhavati tasmaadaahurityarthaH . kimaahurityaahuH . syaadutpanna iti vistaraH . duHkhe dharmaGYaanamanaasravamutpannamanutpattidharmaaNaamanaasravaaNaaM duHkhe dharmaGYaanakShaantInaaM na hetuH . duHkhe dharmaGYaanakShaantibhyo duHkhe dharmaGYaanasyaabhisaMskaarikatvena vishiShTatvaat . evaM hi tad vishiShTam . yat kleshavisaMprayogapraaptyaa sahotpadyate . vishiShTaM cha nyUnasya na hetuH . tadyathaarhattvaat parihINasyaashaikSho maargaH pUrvotpannaH sakRRidaagaamyanaagaamimaargayoH pashchaadutpadyamaanayorna sabhaagahetuH . syaadekasantaananiyataH pUrvapratilabdha iti vistaraH . anaagataa duKhe dharmaGyaanakShaantayaH prathama eva kShaNe pratilabdhaa ekasantaanagataaH . duHkhe dharmaGYaanaM dwitIyakShaNotpannam . tasya taa na hetuH . yasmaanna pUvataraM hi duHkhe dharmaGYaanaM duHkhe dharmaGYaanakShaantibhyaH . tasyotpannatvaat taasaa~nchaanutpannatvaat . anaagato vaa dharmo yasmaanna sabhaagahetuH . anaagataa duHkhe dharmaGYaanakShaantayo.aparimitaaH pratilabdhaa eva na tUtpannaaH . syaat pUrvoapanna iti vistaraH . pUrvaM pratilabdhamaatro dharmaH pRRiShTo na tUtpannaH anut panashcha na sabhaagaheturbhavatIti . idaanIM pUrvotpanno.api kimasti na sabhaagaheturityatishayarUpeNa pRRichChayate . adhimaatro nyUnasyeti vishiShTo nyUnasyetyarthaH . tadyathottarafalaparihINasya arhattvafalaparihINasyaanaagaamifalaparhINasya vaa adharafalasammukhIbhaave.anaagaamifalasammukhIbhaave sakRRidaagaamifalasammukhIbhaave vaa yo.arhattvamaargo.adhimaatraH pUrvotpannaH sa pashchaadutpannasyaanaagaamifalasya sakRRidaagaamifalasya vaa na sabhaagahetuH nyUnatvaat . evamanaagaamifalaparihINasya yo.anaagaamifalamaargaH sa pUrvotpannaH pashchaadutpannasya sakRRidaagaamifalasya na sabhaagahetuH nyUnatvaat . evamanaagaamifalaparihINasya yo.anaagaamifalamaargaH sa pUrvotpannaH pashchaadutpannasya sakRRidaagaamifalasya na sabhaagahetuH nyUnatvaat . duHkhe dharmaGYaanapraaptishcheti vistaraH . duHKhe dharmaGYaanapraaptiryaa pUrvotpannaa saa uttarakShaNasahotpannaanaamuttaraiH kShaNairduHkhe.anvayaGYaanakShaantikShaNaadibhiraa maarge.avayaGYaanakShaanteH sahotpannaanaaM duHkhe dharmaGYaanakShaantipraaptInaaM na sabhaagahetuH . kiM kaaraNam . taasaaMnyUnatvaat tasyaashcha vishiShTatvaat . kathaM punastaasaaM nyUnataM tasyaashcha vishiShTam . duHkhe dharmaGYaanakShaanterduHkhe dharmaGYaanaM vishiShTa tadwadhyakleshapraaptivimuktatvaat hetUpachitataratvaachcha . tasmaaddhetUpachitataraabhyo.api duHkhe dharmaGYaanakShaantipraaptibhyo duHkhe dharmaGYaanapraaptirvishiShTaa . taashcha nyUnaastatpraaptivaat . ki~ncha prathamakShaNotpannaayaa duHkhe dharmaGYaanakShaantipraapterduHkhe dharmaGYaanapraaptistasmaadeva hetudwayaadwishiShTaa . nyUnaa cha saa duHkhe dharmaGYaanakShaantipraaptiH . atastatpUrvikaa apyanyaa uttarakShaNasahotpannaa duHkhe dharmaGYaanakShaantipraaptayo hetUpachitataratve.api nyUnaa eveti . tasmaanna saa taasaaM sabhaagaheturiti .

samprayuktakehetustu vittachaittaaH

iti . tushabdo.avadhaaraNe bhinnakramashcha . chittachaittaa eva samprayuktakaheturiti evaM satIti vistaraH . yadi chittachaittaa eva samprayuktakaheturityetaavaduchyate bhinnakaalajaa api bhinnakaalajaiH saha bhinna santaanajaa api cha bhinnasantaanajaiH saha samprayuktakahetuH saMprayujyate . na hi te kaalasantaanabhinaa na chittachaittaa bhavanti . ekaakaaralambanastarhIti . yadi chittachaittaa ekaakaaraa ekanIlaadyaakaaraa ekaalambanaashcha ekanIlaadyaalambanaa evaM te saMprayuktakaheturnaanyatheti . evaM bhinnakaalajatvaM bhinnasantaanajatvaM cha vyaavartitaM bhavatItyabhipraayaH . evamapi sa eva prasa~NgaH . bhinnakaalasantaanajanaamanyonyaM saMprayuktakahetutvaprasa~Nga ityarthaH . sambhavati hi bhinnakaalasantaanajaanaamapi chittachaittaanaamekaakaaralambanatvam . bhinnasantaanajaanaamapi prasa~Nga iti . bhinnakaalajatvamekaM parihRRitam . navachandraadIni hi pashyataaM bahUnaamekaakaaraalambanaashchittachaittaa vartante .

samaashrayaaH

iti . samaH abhinnaashraya eShaamiti samaashrayaaH . tulyaarthe samashabdagrahaNe hi jaatitulyatvaat sa eva prasa~NgaH syaat .

anyonyafalaartheneti vistaraH . yathaa sahasaarthikaanaaM parasparabalena maargaprayaaNam evaM chittaM chaittasya falam chaitto.api chittasyetyanyonfalamiti tenaarthena sahabhUhetuH . pa~nchabhiriti vistaraH . pa~nchabhiH samataabhiH aashrayaalambanaakaarakaaladravyasamataabhirityarthaH . samaprayogaarthana samapravRRittyarthena samprayuktakahetuH . yathaa teShaameva saarthikaanaamanyonyabalena maarga gachChataaM samo.annapaanasnaanashayanaadiparibhogakriyaayaa prayogaH tadwat samprayogatvameShaamanyonyaM bhavati . ata evaaha . ekenaapi hi vinaa na sarve samprayujyanta iti . . 53 . .

sarvatragaakhyaH kliShTaanaaM svabhUmau pUrvasarvagaaH .
vipaakaheturashubhaaH kushlaashchaiva saasravaaH . . 54 . .

pUrvasarvagaaH

iti . pUrve ha te sarvagaashcha pUrvasarvagaaH . pUrvaatpannaaH sarvagaa ityarthaH .

svabhUmikaaH pUrvotpannaa atItaaH pratyutpannaa vaa sarvatragaa anushayaaH kliShTaanaaM kleshasvabhaavasamprayuktasamutthaanaaM pashchimaanaaM pashchaadatItapratyutpannaanaamanaagataanaaM cha sarvatragahetuH . vyaakhyaasyaama iti .

sarvatragaa duHkhahetudRRiggheyaa dRRiShTayastathaa .
vimatiH saha taabhishcha yaavidyaaveNikI cha yaa . .

ityatra pa~nchame koshasthaane nirdekShyaamaH . kliShTadharmasaamaanyakaaraNatveneti vistaraH . yasmaadayaM sarvatragahetuH kliShTaanaameva saamaanyena pa~nchanikaayaanaamapi bhavati sabhaagahetustu kliShTaanaaM chaakliShTaanaaM cha tasmaat pRRithagvyavasthaapyate . kathaM kliShTadharmasaamaanyakaaraNatvamasyeti pratipaadayannaaha . nikaayaantarIyaaNaamapi hetutvaaditi . eShaaM hi prabhaaveNeti . eShaaM hi sarvatragaaNaaM prabhaaveNa anyanaikaayikaa anyanikaayabhavaaH kleshaa raagaadaya upajaayante . ke punaste . duHkhadarshanaprahaatavyasya sarvatragahetoH samudayanirodhamaargadarshanabhaavanaaprahaatavyaa nikaayaantarIyaa bhavanti . samudayadarshanaprahaatavyasya sarvatragahetorduHkhanirodhamaargadarshanabhaavanaaprahaatavyaa nikaayaantarIyaa bhavanti . sarvaan kleshanikayaaan gachChanti bhajante aalambante sarveShaaM vaa kleshanikaayaanaaM hetubhaavaM gachChantIti sarvatragaaH . ata evoktam . satkaayadRRiShTimUlakaaH sarvakleshaaH satkaayadRRiShTiprabhavaaH satkaayadRRiShTisamudayaa iti aatmagraahadwaareNa raagamaanapratighaadisamudaachaaraat . kimaaryapudgalasyaapIti . sarvatragaa aaryapudgalasya sarva eva prahINaa darshanaprahaatavyatvaat . raagaadayashcha shaikShaaNaaM samudaacharanti . te raagaadayasteShaaM na sarvatragahetukaa iti manyamaana evaM pRRichChati . kliShTaa dharmaa iti . avisheShitatvaat pRRithagjanaaryasantaanajaa iti gamyate . yashcha darshanaprahaatavyaanaaM dharmaaNaaM vipaaka iti . arthaparisamaaptyarthametaduktam . naitadudaaharaNam . avyaakRRitaaH saMskRRitaa dharmaa iti . nivRRitaavyaakRRitaa anivRRitaavyaakRRitaashcha gRRihyante . nivRRitaavyaakRRitaaH kaamadhaatau satkaayaantagraahadRRiShTitatsamprayuktasamutthaa dharmaa rUpaarUpyaavacharaashcha kliShTaa dharmaaH . saMskRRitagrahaNamaakaashaapratisaMkhyaanirodhaniraasaartham .

paramavyaakRRite dhruve

iti tayoravyaakRRitatvaat . tatra kaamavacharaaH kliShtaa dharmaa yathaayogaM sabhaagasarvatragasahabhUsamprayuktakahetubhUtaistaireva satkaayadRRiShTyaadibhiravyaakRRitahetukaaH naanyai raagaadibhiH . UrdhvabhUmikastvanyairapIti sugamametat . anivRRitaavyaakRRitaaH sabhaagahetunaanivRRItaavyaakRRitahetukaaH . akushalaaH kaamaavacharaa raagaadayaH . te cha sarvatragahetunaa satkaayadRRiShTyaadihetukaH . idamatrodaaharaNam . akushalaashcheti hyavisheShitatvaad darshanaprahaatavyaa bhaavanaaprahaatavyaashcha gRRihyante . idamatra dwitIyaGYaapakam . yat tadanyat kliShTaM duHkhasatyamiti tRRitIyaM GYaapakam . tadanyaddhi kliShTa duHkhasatyaM darshanaprahaatavyaM bhaavanaaprahaatavyaM chaavisheShitatvaad gRRihyate . sarvatragahetunaa hi bhaavanaaprahaatavyaM pRRithagjanaanamivaarNaamapi satkaayadRRiShTihetuka na satkaayadRRiShTerheturiti vyaakhyaatametat . idaM tarhi praGYaptibhaaShyamiti . yadyakushalaa avyaakRRita hetukaa api bhavanti na kevalamakushalahetukaaH praGYaptibhaaShyaM kathaM nIyate syaat aaryapudgalaH kaamavairaagyaat parihIyamaaNo yastatprathamataH kliShTaaM chetanaaM saMmukhIkarotIti . kaamavairaagyaparihaaNikaale hi saa aaryapudgalasya chetanaa sahabhUhetunaa cha samprayuktakahetunaa cha akushalahetukaiva naavyaakRRitahetukaa satkaayaantagraahadRRiShTayoH prahINatvaat . iti praGYaptibhaaShyuaartho lakShyata iti anenaabhipraayeNa chodayati . vaibhaaShika aaha . aprahINaM hetumetat sandhaayoktaiti . aprahINaM sahabhUhetuM samprayuktakahetu~ncha sandhaaya abhipretya etat praGYaptibhaaShyamutam . darshanaprahaatavyo hi satkaayadRRiShTayaadikaH tasyaashchetanaayaa hetuH . prahINatvaat darshanamaargeNa noktaH praGYaptibhaaShya iti . visheShyante . kushalaastu dwiprakaaraaH saasravaa anaasravaashcheti . ato visheShyante . ye saasravaaH kushalaaH te vipaakaheturnaanaasravaa iti . vipaakadharmatvaaditi . vipaktiprakRRititvaadityarthaH .

durbalatvaat pUtibIjaditi vistaraH . yathaa pUtIni bIjaanyabhiShyanditaanyapi durbalatvaannaa~Nkarotpattiheturbhavanti evamavyaakRRitaa dharmaastRRiShNaabhiShyanditaa api na vipaakotpattiheturbhavanti durbalatvaat . anaasravaa balavanto.api tRRiShNaanabhiShyanditatvaadwipaakaM na nirvartayanti . yathaadbhiranabhiShyanditatvaachChuShkaaNi balavantyapi saarabIjaani naa~NkuraM nirvartayanti tadwat . pUrveShaaM svashaktivaikalyamapareShaaM sahakaarikaaraNaantaravaikalyam . kiMpratisaMyuktamiti . kasmin pratisaMyukta kipratisaMyuktam . vipaakamapratisaMyuktaaH kaamaadiShvapratisaMyuktaa anaasravaa abhinirvartayeyuH . pratisaMyuktena vipaakena bhavitavyam naapratisaMyuktena kaamadhaatvaadipratisaMyuktadharmasvabhaavatvaat . sheShaastviti vistaraH . akushalaaH kushalaasaasravaashcha sheShaa ubhayavidhatvaat ubhayaprakaaratvaat baladabhiShyanditaprakaaratvaadityarthaH . nirvartayanti vipaakaM yathaa saaraNyabhiShyanditaani bIjaanyu~Nkuram tadvat .

vipaakasya heturiti vistaraH . yadi vipaaka iti bhaavasaadhano gha~n vipaktirvipaaka iti . tatra ShaShThIsamaaso vipaakasya heturiti . atha vipachyate svayamiti karmasaadhan gha~n tatra karmadhaarayo vipaaka eva heturvipaakaheturiti . kiMchaataH . kashchaato doShaH . yadi vipaakasya heturiti bhaavasaadhanaparigrahaH vipaakajaM chakShurityetanna praapnoti . na hi chakShurvipakterjaatam . kiM tarhi vipaktihetoH karmaNa ityarthaH . na hi vipaako hetuH . atha bipaaka eba heturiti karmasaadhanaparigrahaH sidhyate tad vipaakajaM chakShuriti . karmaiva hi vipaako vipachyata iti kRRitvaa . kintu kamaNo vipaaka ityetanna praapnoti vipaako hi karmaivochyate na vipaktiH . karmaNo vipaaka iti chaatra bhaavasaadhanaartha iShTe na karmasaadhanaartha iti . tasmaat karmaNo vipaaka ityetanna praapnoti ubhayathaapi yoga ityuktaM praagiti .

vipaakajaupachayikaaH pa~nchaadhyaatmam

ityatrokta vipaakaheMtorjaataa vipaakajaaH madhyapadalopaad gorathavaditi bhaavasaadhanaparigrahaH . falakaalapraaptaM vaa karma vipaaka ityuchyate vipachyata iti kRRitvaa . tasmaajjaataa vipaakajaa iti karmasaadhanaparigrahaH . falaM tu vipaktireveti vipaakaH . falavivakShaayaaM bhaavasaadhana evaM parigRRihyata ityarthaH . tasmaad vipaakajaM chakShuriti madhyapadalopaat karmasaadhanaparigrahaad vaa sidhyati . karmaNo vipaaka iti cha sidhyati bhaavasaadhanaparigrahaat . vivakShitapUrvikaa hi shabdapratipattiriti . visadRRishaH paako vipaaka iti . hetorvisadRRishaM falamityarthaH . heturhi vyaakRRita eva . falaM tvavyaakRRitameveti . sahabhUhetvaadInaaM tu sadRRisha eva paaka iti visheShaNam . abhidharmashaastra evaM vyutpaadyate tenedaM pratyaadishyate .

ekaskandhako vipaakaheturekafala iti vistaraH . iha praaptayo vRRikShaprapaaTikaavachchittaadibhyaH pRRithagavasthitaaH . taasaaM paripUrakanyaayena pRRithak falaM varNyate . ekaH skandho.asyetyekaskandhako vipaakahetuH . yatra skandhe praaptayaH tatraiva cha tajjaatyaadama ityekaskandhakaH yadeva cha praaptInaaM falaM tadeva tajjaatyaadInaamiti . saadhaaranafalatvaadekafalaH . dwiskandhaka ekafalo vipaakahetuH . kaayavaakkarmatajjaatyaadayashcha . kaayavaakkarmaNo rUpaskandhasaMgRRihItatvaat tajjaatyaadInaaM cha saMskaaraskandhasaMgRRihItatvaad dwiskandhaH ekafalashcha teShaamapRRithakfalatvaat . chatuHskandhaka ekafalaH kushalaakushalashchittachaittaa iti . te saha jaatyaadibhiriti . teShaaM chittachaittaanaaM yathaayogaM vedanaasaMGYaasaMskaaraviGYaanaskandhasaMgRRihItatvaat . jaatyaadInaa~ncha saMskaaraskandhasaMgRRihItatvaachchatuHskandhako vipaakaheturekafalaH saadharaNafalatvaat na hi chittasyaanyat falamanyachchaittaadInaamiti asamaahitatvaat . kaamadhaatau pa~nchaskandhako vipaakaheturnaasti . na hyatra rUpaskandhasaMgRRihItaM kaayavaakkarmachittachaitterekafalaM bhavati pRRithakkalaapatvaat . triskandhakastu triShvapi dhaatuShu naasti chittachaittaanaamavashyamekafalatvaat . yathaayogaM chatuHskandhasvabhaavatvaat . rUpadhaatavekaskandhaka iti  vistaraH . praaptiH saha jaatyaadibhiH . saMSkaaraskandhasaMgRRihItetyekaskandhakaH . tathaiva saadhaaraNafalatvaadekafalaH . asaMGYisamaapattirapi saha jaatyaadibhistathaiva vaktavyaa viGYapte rUpaskandhasaMgRRihItatvaat jaatyaadInaa~ncha saMskaaraskandhasvabhaavatvaat . dwiskandhaka ekafalaH pUrvavat . kushale chetasyasamaahite.amuparivartirUpaM naastIti rUpaskandhavarjitavedanaadiskandhasaMgRRihItatvaachchatuHskandhakaH . pa~nchaskandhakaH samaahite chetasi . anuparivartirUpasya chittaadibhirekavartitvaat . aarUpyadhaataaviti vistaraH . tatra sarvameva rUpaM naastItyekaskandhakashchatuHskandhakashcha vipaakahetuH . praaptiriti . tatra saha svajaatyaadibhirekaskandhakaH pUrvavat . nirodhasamaapattirapi saha svajaatyaadibhirekaskandhako vipaakaheturekafala iti sugamam .

asti karmeti vistaraH . yasya jIvitendriyaM vipaakaH . tasya karmaNo.avashyaM tajjIvitendriyaM viprayuktaa vipaakaH . tachchaitat sarvaM dharmaayatanasaMgRRihItamityekamaayatanaM vipaako vipachyate . yasya mana aayatana tasya dwe manodharmaayatane . tasya hi mana aayatanasya kalaape avashyaM vedanaadayaH sahabhuvo jaatyaadayashcha vipaakarUpaa bhavanti . vedanaadijaatyaadayo dharmaayatanasaMgRRihItaa iti te dwe manodharmaayatane vipaako vipachyate . evaM yasya spraShTavyaayatanamiti . tasya spraShTavyasyaavashyaM jaatyaadayaH santIti dharmaayatanamapi vipachyate . na kevalaM spraShTavyaayatanamiti dwe aayatane tasya vipachyete . yasya kaayaayatanaM tasya trINi . tadeva kaayaayatanaM spraShTavyaayatanaM cha tadaashrayabhUtachatuShkam tasyaavashyaM bhUtachatuShkaashritatvaat . tasya cha jaatyaadibhirbhavitavyamiti dharmaayatanamapi tatra tRRitIyaM vipachyate . evamiti vistaraH . evaM yasya rUpagandharasaayatanaanaamanyatamad vipaakastasya trINyaayatanaani vipaakaH . tadevaayatanaM rUpaadInaamanyatamat spraShTavyaayatanaM cha tadaashrayabhUtasvabhaavaM dharmaayatanaM cha tajjaatyaadisvabhaavamiti . yasya chakShuraayatanam tasya chatvaari . tadeva chakShuHkaayaayatanaM chaavashyaM chakShuShaH kaayapratibaddhavRRittitvaat . spraShTavyadharmaayatane cha pUrvavat . evaM yasyeti vistaraH . evaM yasya shrotraadInaamanyatamada vipaakastasyaapi chatvaaryaayatanaani vipaakaH . tadeva shrotraadInaamanyatamadaayatanaM kaayaspraShTavyadharmaayatanaani cha pUrvavat . asti tat karmeti vistaraH . pa~ncha yaavadekaadashaayatanaanIti sambhavataH . na tu dwaadashaayatanaani vipaakaH shabdaayatanasyaavipaakasvabhaavatvaat .

atraachaaryavasumitro vyaakhyaapayati . asti karma yasyaikameva dharmaayatanaM vipaako vipachyata iti nopapadyate . kiM kaaraNam aakShepakakarmafalatvaajjIvitendriyasya . yadi taavat kaamadhaatau jIvitaM vipaako vipachyate karmaNastatraavashyaaM kaayajIvitendriye bhavataH kalalaadyavasthaasu anutpanne ShaDaayatane . utpanne tu ShaDaayatane saptabhiraayatanairbhavitavyam . chakShuraadibhiH ShaDbhirmana aayatanena cheti . rUpadhaataavapi saptabhiraarUpyadhaataavapi manodharmaayatanaabhyaamavashyaM bhavitavyam sakalajanmaakShepafalatvaajjIvitendriyasya . ko vaatra dhaaturabhipreta iti vrUmaH . aarUpyadhaatuH . nanu cha tatraakShepakakarmafaatvaajjIvitendriyasyaavashyaM mana aayatanenaapi bhavitavyam . na cha jIvitendriyameva vipaako vipachyate . vedanaaprabhaavitatvaad vipaakasyeti . vedanayaapi tatra bhavitavyamiti . atrochyate kShaNotpattimetat sandhaayoktam . yasmin kShaNe aarUpyopapannasya vipaakajaM chittaM na samudaacharati tasmin kShaNe jIvitendriyameva vipaako vipachyate . vipaakasya jIvitendriyasyaivotpaadaanmana aayatanasya chaasamudaachaaraaditi kimarthaM tatsamudaachaare mana aayatanamaparaM na bhavatIti tasya dwe manodharmaayatane iti . tadidaM vichaaryate . bhavatyevaM chaakShepakashay karmaNo jIvitendriyaM vipaaka iti . jIvitendriye cha vipachyamaane mana aayatanaadInyapi vipachyante . naayatanaantaravipaakaH pratiShidhyate . vipaakaheturiha chintyate . asti tat karma yasyaikameva dharmaayatanaM vipachyate . naanyadaayatanamityetaavad vivakShitam . atha mataM jIvitendriyaakShepakasyaiva karmaNo mana aayatanaadInyapi vipachyante naikamaayatanamiti . atra brUmaH . tasyaiva karmaNo.anye.api mana aayatanaadayapi vipachyante naikamaayatanamiti . atra brUmaH . tasyaiva karmaNo.anye.api mana aayatanaadayastatra vartamaanaa vipaako na punaranyasya karmaNa iti kiM kRRito.ayaM niyamaH . asti hi sambhavo yadekasya karmaNo nikaayasabhaago vipaako.anyasya jIvitendriyam anyasyaiva cha mana aayatanaadInIti . brUyaastvam . yathaa yasya chakShuraayatanaM tasya chakShuHkaayaspraShTavyadharmaayatanaanIti vachane yasya chakShuraayatanaM vipaakastasya kaayaayatanamaavashyakatvaat evaM mana aayatanaadInyapi tasyaiva karmaNo vipaaka iti . tanna kwachideva kasyachit pratibaddhavRRittitvaat . na hi vinaa kaayendriyeNa chakShurindriyapraadurbhaavo.asti . asatyapi tu vipaake manasi jIvitendriyapraadurbhaavo.astItyasamametat . aachaaryasa~Nghabhadrastvaaha . asti karma yasya dharmaayatanameva vipaako vipachyate yasya jIvitendriyam yasya chakShuraayatanam tasya pa~ncha chakShuH kaayarUpaspraShTavyaadharmaayatanaani . evaM yaavajjihvaayatanam . yasya kaayaayatanam tasya chatvaaraH . kaayarUpaspraShTavyadharmaayatamaanIti . rUpaavinaabhaavitvaad rUpaayatanamapi tasyaiva chakShurnirvartakasya karmaNo karmaNo vipaaka ityaparaM pakShamavalambate . yasya kaayaayatanaM tasya trINi yasya chakShuraayatanaM tasya chatvaarIti . na hyanyonyamavinaabhaavino jIvitanikaayasabhaagaadInyaavashyakamekasyaiva karmaNo vipaaka ityabhipraayaH . taavetau pakShau vibhaaShyakaarairlikhitau . tayoryo yasmai rochate sa tena parigRRihyate . ityalaM prasa~Ngena .

atha kathaM kasyachit karmaNa ekamaayatanaM vipaako vipachyate . kasyachid yaavadekaadashetyata aaha . vichitraavichitrafalatvaat karmaNo baahyabIjavaditi vistaraH . padyadaaDimanyagrodhaadInaaM bIjaani vichitrafalaani . mUlaa~Nkuranaalapatrakesharaki~njalka karNikaaraishcha rUpyaM hi padyabIjaadInaam . anekaskandhashaakhaaviTapapatrapallavaa~NkurapuShpafalasamRRiddhaashcha nyagrodhaadayaH paadapaa jaladharaayamaana dRRishyante . kaanichidavichitrafalaani . tadyathaa yavagodhUmaadInaaM bIjaani . ekarUpafalatvaat bIjadhrmataiShaa . ekaadhvikasya karmaNo.atItasya traiyadhviko vipaako vipachyate atItapratyutpannaanagataH . na tu dwaiyadhvikasyaapyatItasya pratyutpannasya chaikadhviko.anaagataH . na tu viparyayaaditi . bahukShaNikasya karmaNa ekakShaNikaH . maa bhUdati nyUnaM hetoH falamiti vartate . na cha karmaNaa saha vipaako vipachyate . sahotpanne sahabhUsamprayuktakahetvorvyaapaaraat vipaakahetoshcha visadRRishapaakaapekShatvaat . naapyanantaraM vipaako vipachyate . kiM kaaraNam . samanantarapratyayaakRRiShTatvaat samanantarakShaNasya . yasmaat samanantarakShaNaH samanantarapratyayabalenaakRRiShTo na vipaaka hetubalena . yadyapsau samanantarapratyayo vipaakaheturitthaM chaitadeva yasmaat samanantarakShaNo vipaakahetoH samanantarapratyayaat kadaachit kushalaH kadaachidakushalaH kadaachidavyaakRRitaH anyathaa hi avyaakRRita eva syaat . atha vaa samanantarakShaNasyaavipaakasvabhaavasya samanantarapratyayaakRRiShTatvaadityabhipraayaH . pravaahaapekSho hi vipaakahetushchittachaittaadipravaahe satyatikraante vipaakaheturvipaakaM dadyaat . dharmataiShetyabhipraayaH . . 54 . .

sarvatragaH sabhaagashcha dwayadhvakau tryadhvakaastrayaH .
saMskRRitaM savisaMyogaM falaM naasaMskRRitasya te . . 55 . .

uktameShaamarthato.adhvaniyama iti . arthata ukto na shabdata ityarthaH . dwividhaM hi vachanaM svashabdaabhihitamaarthokta cha . katham

sabhaagahetuH sadRRishaaH svanikaayabhuvo.agrajaaH

tathaa

sarvatragaakhyaH kliShTaanaaM svabhUmau pUrvasarvagaaH

iti vachanaat . sabhaagasarvatragahetU atItapratyutpannaaveva sto naanaagatau . avisheShavachanaadeva sahabhUsamprayuktakavipaakahetavastraiyadhvikaa ityarthata uktaaH . sabhaagasarvatragahetU eva hi pUrvotpannau pUrvotpannaaveva cha taavityavadhaaraNaat . parasparafalatvavachanaat chintaadyakushalaadisvabhaavyaachchaiShaamanadhvapatitatvaM vyaavartitam . sUtryata iti . sUtra sUtrI vaa kriyate sUtrayate . uktaM chaatra kaaraNamiti . kathamuktam niShyandafalena hi safalaH sabhaagahetuH . tachchaanaagatasyaayukta pUrvapashchimataabhaavaadityevamaadi . yachchaitat kaaraNamuktaM sabhaagahetoH sarvatragahetorapyuktarUpaM veditavyam . sabhaagahetukalpo hi sarvatragahetuH . sabhaagaheturhi kliShTaH kliShTaanam sarvatragaheturapi kliShTaH kliShTaanaameva . kliShTadharmasaamaanyakaaraNatvena tvayaM sabhaagahetoH pRRithagavyavasthaapyata ityuktametat . sabhaagahetuvadeva chaayaM naanaagataH niShyandafalena cha safala iti tadvadevaasya vaartaa .

trayadhvakaastrayaH

iti . tryadhvakaa eva trayastraya eva tryadhvakaa ityavadhaaraNaat . kaaraNaheturanyathaabhavati . kathaM chaanyathaa . sarvaardhvakashchaadhvavinirmuktashcheti . svato.anye hi svabhaavavarjyaaH sarvadharmaaH kaaraNaheturiti . ata evameva bhavati naanyathaa . hetuH falamityanyonyaapekShaitaddwayamityataH pRRichChati kiM punastat falaM yasyaitaddhetava iti .

saMskRRitaM savisaMyogaM falam

iti . aakaashaapratisaMkhyaanirodhavarjyaaH sarvadharmaaH falamityukta bhavati .

evaM tarhIti vistaraH . falatvaadasaMskRRitasya falamasaMskRRitamiti kRRitvaa hetunaa svato.anyenaasya bhavitavyam yasya hetostadasaMskRRitaM falam . hetutvaachchaasaMskRRitasya svato.anyenaasya falena bhavitavyam . yasya falasya tadasaMskRRitaM hetuH . naasaaMskRRitasya te hetufale . asaMskRRitaM pratisaMkhyaanirodhalakShaNaM visaMyogafalaM bhavati . na cha tasya heturajanyatvaat hetushcha bhavati saMskRRitotpaadaaviGhabhaavaavasthaanaat . na cha tasya falaM vyavasthaapyate falapratigrahaNadaanaasamarthatvaachcha . ata eva cha ShaDvidhahetvasambhavaaditi vistaraH . na sahabhUheturasya samprayuktakaheturvaa sambhavati tena kasyachid dharmasyaasahabhavatvaat asamprayogaachcha . na sabhaaga heturasya kashchid sabhavati asaMskRRitasyaasadRRishatvaat samaanabhUmitvaayogaachcha . ata eva chaasya na sarvatragahetuH asya chaakliShTatvaat . na chaasya vipaakahetuH asaMskRRitasyaavipaakasvabhaavatvaat . vipaako hi sattvasaMkhyaato dhaatupatito dharmaH . anutpaadyatvaadeva chaasyaite hetavo na bhavanti . anutpaadyatvaadeva chaasya kaaraNaheturna bhavati . ata evochyate . kasmaanmaargo visaMyogasya kaaraNaheturneShyate . yasmaat sa utpaadaaviGhabhaavena vyavasthaapitaH . na chaasaMskRRitamutpattimaditi . anadhvapatitatvaachchasya hetavo na bhavanti adhvapatitasya hi dharmasya heturvyavasthaapyate . evaM ShaDvidhahetvasambhavaannaasaMskRRitasya hetuH . pa~nchavidhafalaasambhavaachcha naasaMskRRitasya falam .  kasmaat saamaanyatastaavadadhvavinirmutasya falapratigrahaNadaanaasamarthatvaat . tathaa hyaktum

vartamaanaaH falaM pa~ncha gRRihNanti dwau prayachChataH

ityevamaadi . ki~ncha na taavadadhipatifalaM bhavati . taddhi sahotpannaM pashchaadutpanna cheShyate .

apUrvaH saMskRRitayaiva saMskRRito.adhipateH falam

iti . tachchaanutpattimaditi naasya sahajaM pashchaajjaataM vaa falaM bhavati . anutpattimattvaadeva . na cha niShyandafalam utpattimato hi sadRRisho dharma utpattimaan niShyandafalam . ata eva cha na purUShakaarafalamasaMskRRitasya purUshakaaraabhaavaat . yasya hi balena ya utpadyate praapyate vaa sa tasya purUShakaarafalam . ata eva cha na visaMyogafalam maargasyaiva hi balena visaMyogaH praaptaH na chaasaMskRRito maarga iti . na chaapi vipaakafalam vipaakahetuvaidharmyaat . sasravo hi vipaakahetuH na chaasaMskRRitaM saasravamiti . atha vaa pa~nchavidhahetuvaidharmyaat pa~nchavidhafalaasambhava iti naasaMskRRitasya falaM sambhavati . yadi maargo visaMyogasya kaaraNaheturneShyate kasyedaanIM tat falam . hetumataa hi falena bhavitavya kathaM vaa kena vaa prakaarena tat falam . aaha yattaavadukta kasyedaanIM tat falamiti maargasya . yadapyuktaM kathaM vaa tat falamiti falaM tadbalena maargavalena praapterityarthaH . atha vaivaM padasambandhaH . kasya tat falamiti maargasya tat falam . kathaM vaa tatfalamiti tadbalena praapteriti . praaptireva tarhi maargasya falaM praapnoti . tasyaameva praaptau tasya maargasya saamarthyaanna visaMyogaH . kim . maargasya falamityadhikRRitam . tartaasaamarthyaaditi . evaM tatra visaMyoge maargasyaasaamarthyaadityarthaH . tasmaanna cha taavadasya maargaH katha~nchidapi hetuH . ShaNNaaM hetUnaamanyatamo.api heturasya maargo na bhavati . falaM chaasya visaMyogaH . praapyaM falaM na janyamityabhipraayaH . pa~nchavidho hi heturiti kechidichChanti kaarako GYaapako vya~njako dhvaMSakaH praapakashcheti . kaarako heturbIjama~Nkurasya GYaapako dhUmo.agneH vya~njako dIpo ghaTasya dhvaMsako mudgaro ghaTasya praapako ratho deshaantarapraapaNIyasyeti . tadevaM maargaH praapako.asya na janako hetuH . praapyaM cha visaMyogafalaM na janyamiti darshitaM bhavati . athaasatyadhipatifala iti vistaraH . asaMskRRitasya yadi falaM syaadadhipatifalaM syaat tasya kaaraNahetutvena vyavasthaapanaat .

naasaMskRRitasya te

iti vachanaattadaoyasya nivaaritamiti parichChinne chodakaH pRRichChati . athaasatyadhipatifale kathamasaMskRRitaM kaaraNahetuH . utpattyanaavaraNabhaavena kaaraNahetuH . utpattyanaavaraNabhaavavachanaat . saMskRRitameva pratIdamasaMskRRitaM kaaraNaheturvya vasthaapyate naasaMskRRitaM pratIti darshitaM bhavati . kasmaadasya saMskRRitavat falaM na vyavasthaapyata ityata aaha na chaasya falamasti adhvavinimuktasya falapratigrahaNadaanaasamarthatvaaditi . adhvasaMgRRihItasyaiva hi dharmasya falapratigrahaNadaanasaamarthyamasti naanyasya . vakShyati hi

vartamaanaaH falaM pa~ncha gRRihNanti dwau prayachChataH

iti . ukta tu paryaayeNa heturiti . paryaayeNoktaM na svashabdenetyarthaH .

te.apyanityaa iti . te.apyanityaa evetyavadhaaraNaadarthaanna nityo heturityukta bhavati . aalambanapratyayo.apIti . yathaa hetavo.atraanityaa uktaaH . evaM pratyayaa apyanityaa evoktaa ye hetavo ye pratyayaa iti vachanaat . tasmaadasaMskRRitamaalambana pratyayo na praapnoti  . utpaadaayetvadhaaraNaaditi . ye hetavo ye pratyayaa rUpasyotpaadaaya te.apyanityaaH na tu ye.anutpaadaaya . dwividhaa hi pratyayaaH janakaashchajanaakaashcha . aalambanapratyayashchaajanaka aalambanamaatratvaat . aalambanapratyayo hi nirUdhyamaane dharme kaaritraM karoti vartamaanaishchittachaittergrahaNaat

nirUdhyamaane kaaritraM dwa hetU karUH

iti vachanaat . nanu cha hetavo.apIti vistaraH . heturapi janakashchaajanakashcha . tasmaadasaMskRRitasyaanaavaraNabhaavamaatreNaajanakasyaapi kaaraNahetutvaapratiShedhaH . ukta aalambanapratyayaH sUtra iti . chatasraH pratyayataa ityatra sUtre . na tu pratiShiddhaH . dharmataayaa avirodhaanna doSha ityabhipraayaH . sUtraaNi cha bahUnyantarhitaani . mUlasa~NgItibhraMshaat . atraachaaryo na nirbandhaM karoti . dharmataavirodho naastIti  . kintu asaMskRRitameva vichaaryate.asti vaa na veti . sarvamevaasaMskRRitamiti . na kevalaM pratisaMkhyaanirodhaH . rUpavedanaadivaditi . aadishabdena saMGYaadInaaM grahaNam . yathaa rUpaad vedanaabhaavaantaraM vedanaayaashcha saMGYaa yaavat saMskaarebhyo viGYaanam tathaa na rUpaadibhyaH pa~nchabhyo.asaMskRRitaM bhaavaantaramasti . ato naasaMskRRitaM dravyamiti sautraantikaaH . spraShTavyaabhaavamaatramiti . sapratighadravyaabhaavamaatramityarthaH . avindanta ityalabhamaanaaH . utpannaanushayajanmanirodhe utpannaanaamanushayaanaaM janmanashcha nirodhe pratisaMkhyaabalena praGYaabalena anyasyaanushayasya janmanashchaanutapaadaH pratisaMkhyaanirodhaH . tadevamanushayanirodhaH samudayasatyanirodho janmanirodho duHkhasatyanirodha ityukta bhavati . sopadhisheShanirUpadhisheShanirvaaNavyavasthaapanaarthaM chobhayanirodhavachanam . sautraantikanayena ke.anushayaaH kathaM cha teShaaM janmanashcha pratisaMkhyaabalena nirodhaH . aShTaanavateranushayaanaaM vaasanaanushayaH . yasya chaanushayasya yaH pratipakSho maargaH pratisaMkhyaa tena saha prathame kShaNe so.anushaya utpadyate tadbalaad dwitIyaadiShu kShaNeShu tasya nirodhaH tadbalaadeva cha paunarbhavikasya janmano.apratisandhiko nirodhaH . tadyathaa nikaayasabhaagasheShasyeti . vistaraH . nikaayasabhaago manuShyatvaadilakShaNaH . tadyathaa nikaayasabhaagasheShasyeti vistaraH . nikaayasabhaago manuShyatvaadilakShaNaH . aatmabhaavo vaa pa~nchaskandhalakShaNaH . tasya sheShastallakShaNa evotpadyamaanaH . tasya nikaayasabhaagasheShasyaantaraamarane aayuShparisamaapta eva pratyayavaikalyaad yo.anutpaadaH so.apratisaMkhyaanirodhaH . pratyayavaikalyaM punarantyaanaaM skandhaanaaM maranabhavaakhyaanaaM nikaayasabhaagasambandhane yadasaamarthyamupakaraNaadipratyayaasaamagrayaat . ato.asau pratisaMkhyaanirodha iti . sopadhisheSho nirvaaNadhaatuH . duHkhasyaanutpaada iti nirUpadhisheShaH . so.api tu duHkhasyaanutpaado yo.apratisaMkhyaanirodha ityuktaH . naantareNa pratisaMkhyaaM sidhyati utpattikaaraNaanushayavaikalyasya pratisaMkhyaanakRRitatvaat . ataH pratisaMkhyaanirodha evaasau . svarasaM nirodhaaditi . svaatmanaa nirodhaanna praGYaasaamarthyenetyarthaH . avinaShTe tadbhaavaaditi . avinaShTe tasminnanushaye tasyaapratisaMkhyaanirodhasyaabhaavaat . akRRitotpattipratibandhaanaamiti . akRRita utpattau pratibandha eShaamityakRRitotpattipratibandhaaH teShaam . ya utpattipratibadnabhaavaH . etadatra prapisaMkhyaayaH saamarthyam yadi tarhyanutpaada eveti vistaraH . prahaaNaM hi nirvaaNamabhipretam . anaagatasyaiva chaatutpaada iti yadi nirvaaNamuchyate atItatpratyutpannasyotpannatvaannastyanutpaada iti kathamidamukta sUtre . atItaanaagatapratyutpannasya duHkhasya prahaaNaaya saMvartanta iti tat sUtrapadaM kathaM nIyate . yasya punardravyaantaraM nirvaaNaM tasyaatItapratyutpannayorapi tadaasevanaadibhirnirvaaNaM praapyata iti sunItamidaM sUtraM bhavatIti . tadaalambanakleshaprahaanaaditi . atItapratyutpannaduHkhaalambanakleshaprahaaNaadityarthaH . yo rUpe chChandaraaga iti . Chando.anaagate.arthe praarthanaa raagastu praapte.arthe.adhyavasaanam . vistareNa yaavad viGYaanamiti . yo vedanaayaaM saMGYaayaaM saMskaareShu viGYaane chChandaraagastaM prajahIta . Chandaraage prahINe evaM vastadwiGYaanaM prahINaM bhaviShyati . evaM traiyadhvikasyaapi duHkhasyeti . ChandaraagaprahaaNameva rUpaadiduHkhaprahaaNam tasya chaanaagatasya chChandaraagasyaanutpaado bhavati . atastraiyadhvikasyaapi duHkhasya prahaaNaM yujyata iti darshayati . eSha eva naya iti . yadyatItaanaagatapratyutpannasya kleshasya prahaaNaayeti paaThastatraapyeSha eva naya iti . yaH kleshe raage dweShe vaa chChandaraagastaM prajahIteti vistaraH . tadaalambanakleshaprahaaNaadapi kleshasya prahaaNam . na svabhaavata eveti traiyadhvikasyaapi kleshasya prahaaNaM yujyata ityarthaH . athaveti vistaraH . pUrvajanmani bhavaH paurvajanmikaH . ihajanmani bhava aihajanmikaH . tadevamaikakShaNikaH kleshaH paryudasto bhavati kathametat pratyetavyam paurvajanmikaH sarvakleshaH sambadhyate aihajanmikashcha na punaraikakShaNika ityata aaha . anyatraapyevaMdarshanaadevaM pratyetavyam . yathaa tRRiShNaavichariteShviti vistaraH . aShTaadasha tRRiShNaavicharitaani kathamatIte.adhvanyekasmin kShaNe yojyanta ityato.atItaM janmaadhikRRityoktam . aShTaadasha tRRiShNaavicharitaani . asmIti bhikShavaH satItthamasmIti bhavati evamasmItyanyathaasmIti sadasmItyasadasmIti bhavati . bhaviShyaamItyasya bhavati na bhaviShyaamItthaM bhaviShyaamyevaM bhaviShyaamyanyathaa bhaviShyaamyevaM bhaviShyaamyanyathaa bhaviShyaamItyasya bhavati . syaamitasya bhavati itthaM syaamevaM syaamanyathaa syaamityasya bhavati . api syaamityasya bhavati apItthaM syaamapyevaM syaamapyanyathaa syaamityasya bhavati . eva yaavat pratyutpannam . tathehaapi paurvajanmikaH kRRitasnaH kleshapravaaha aihajanmikashcha sambadhyate naikakShaNika iti . tadevaM prasaadhyataabhipraaya bravIti . tena cha kleshadwayeneti vistaraH . paurvajanmikenaihajanmikena cheti kleshadwayenaasyaaM santatau pratyutpannaayaaM bIjabhaavo vaasanaalakShanaM saamarthyamaahito.anaagate.asyotpattaye . tasya bIjabhaavasya prahaaNaattadapi kleshadwayaM prahINaM bhavati . yathaa vipaakakShayaad vipaakopabhogaat karma kShINaM bhavatItyupacharyate tadvat . anaagatasya tarhi kathaM prahaaNaM vyavasthaapyate . na hi tena santatau bIjabhaava aahito yasya prahaaNaat prahaaNaM bhavedityata aaha . anaagatasya punarduHkhasya kleshasya vaa bIjaabhaavaadatyantamanutpaadaH prahaaNamiti . bojaabhaavashcha pratisaMkhyaabalena bhavati . na hi nirUddhe.atIte nirodhaabhimukhe cha pratyutpanne yatnaH pratipakShotpaadane yatna saarthakaH saprayojanamityarthaH . viraagasteShaamagra iti . raagakShayo viraagaH pratisaMkhyaanirodha ityarthaH . kathamasataamasannagro bhavitumarhatIti . kathamasataamaakaashaadInaamasaMskRRitaanaamasannasaMskRRito viraago.agro bhavitumarhatIti . asyottaraM bravIti . abhaavo.api kashchiditi vistaraH . dwitIyasya cheti dwitIyasya samudayasatyasyaanantaraM dRRiShTa svayaM praGYayaa uddiShTa parebhyo deshanayaa trayaaNaaM pUraNaM tRRitIyaM bhavati . kiM syaaditi . ko doShaH syaadityarthaH . ki~ncha punaH syaaditi . ko guNaH syaadityarthaH . ki~ncha punaH syaaditi guNapariprashna aaha vaibhaaShikapakShaH paalitaH syaaditi . yattUkta kiM syaat ko doShaH syaadityatrochyate . abhUtaM tu parikalpitaM syaaditi . doShaH syaadityarthaH . rUpavedanaadivaditi . pratyakShataH . chakShuraadivaditi . karmato.anumaanata ityarthaH . asakRRid vyaakhyaatametat . avastuna iti . raagaadivastunaH . hetufalaadibhaavaasambhavaaditi . aadishabdena svasvaamyavayavaavayavisambandhaadayo gRRihyante . na hi vastuno nirodhe hetuH falamavayavaavayavItyevamaadi . tasyaitarhi nirodhasya praaptirnaanyasyeti tasmin praaptiniyame ko hetuH . na hi nirodhasya praaptyaa saardha kashchit sambandho.asti hetufalaadibhaavaasambhavaat . dRRiShTadharmanirvaaNapraapta iti . pratyakShe janmani nirvaaNapraaptaH sopadhisheShanirvaaNastha ityarthaH . yadyabhaavaH kathamasya praaptiH syaat pratipakShalaabheneti vistaraH . aaryamaargalaabhena kleshasya punarbhavasya chotapaade.atyantavirUddhasyaashrayasya laabhaat praapta nirvaaNamityuchyate . abhaavamaatratvamiti . maatrshabdo dravyaanntaratvanivRRittyarthaH . yat khalvasyeti vistaraH . prahaaNaM yaavadapraadurbhaava iti paryaayashabda ete . apraadurbhaava ityetat sfuTamityudaaharaNamuktam naasmin praadurbhaava ityato.apraadurbhaava ityadhikaraNasaadhanamiti darshayanti na tu apraadurbhUtirapraadurbhaava iti bhaavasaadhanamityarthaH . yata eva tatpraaptiH parikalpyate yato maargaat prahaaNapraaptaH parikalpyate tasmin sati maarge praapte vaa duHkhasyeShyataamapraadurbhaavaH kimanyena nirvaaNena parikalpitena . vimokShastasya chetasa iti . nirUpadhisheShanirvaaNakaale bhagavataH . yathaavastu yathaalambanam . saMyogasya vastu yatna kleshena saMyujyate . savastukaa dharmaa iti sahetukaaH . parigrahavastu . parigRRihyata iti parigrahaH  sa eva vastu parigrahavastu . . 55 . .

##[## vipaakaH falamantyasya pUrvasyaadhipajaM falam ,
sabhaagasarvatragayorniShyandaH paurUShaM dwayoH . . 56 . . ##]##

ante.abhihitatvaaditi . kaarikaayaa ante vipaakahetuH paThitaH . tasya vipaakafalameva . pUrvaH kaaranahetuH shrlokaadau paThitatvaat . tasya

adhipajaM falam .

adhipatiradhipaH tasmaajjaatamadhipajam adhipatifalamityarthaH . pUrvasyaadhipatamiti kechit paThanti . adhipateridaM falamaadhipatamiti . aadhipatyamiti tu praapnoti . dityadityaadityapatyuttarapadaaNNya ityapavaadaat . athaapavaadaviShaye.apyutsargasamaavesha iti bhavet bhavedetadrUpam . etadevaadhipatyamiti yadanaavaraNabhaavamaatraavasthaanam . a~Ngobhaavo.api vastIti . pradhaanabhavo.api janakabhaavo.apItyarthaH . tadanena dwividhasyaapi kaaraNahetoH kaarakasya vaa.adhyupekShakasya vaadhipatifalamastIti darshitaM bhavatyanyatraasaMskRRitaat . yasmaad vakShyati iti . dashaanaamaayatanaanaamiti . chakShUrUpaayatanayoryaavat kaayaspraShTavyaayatanayoH . chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate chakShurviGYaanaM yaavat kaayaM pratItya spraShTavyaani chotpadyate kaayaviGYaanamiti vachanaat . kaaraNahetureva chaayam . na hi chakShuraadInyaayatanaani chakShurviGyaanaadInaaM sahabhUhetvaadayaH pa~ncha hetavaH sambhavanti . mana aayatanaM ddhu manoviGYaanasya sabhaagahetvaadi sambhavati dharmaayatanamapi sahabhUsamprayuktakahetvaadi sambhavatIti na kaaraNaheturevetyavadhaaryate . tasmaad dashaanaamityukta na dwaadashaanaamiti . bhaajanaloke cha karmaNaam . kim a~NgIbhaavo.asti . kaaraNahetorityadhikRRitam . bhaajanaloko hi kushalaakushalakarmajanito.apyavyaakRRito.api na vipaakafalamiShyate sattvaakhyo vipaaka iti lakShaNaat . tasmaat kaaraNahetoretadadhipatifalam . shrotraadInaamapi . na kevalaM chakShuSho.asti . kim chakShurviGYaanasyotpattau paaramparyeNaadhipatyam na saakShaad yathaa chakShuShaH . kathaM GYaayata ityaaha shrutvaa draShTukaamatotpatteH . draShTukaamataayaa cha chakShurviGYaanamuitpadyata ityabhipraayaH . evamaadi yojyamiti . ghraatvaa draShTukaamatotpatterityaadi yojyam .

sabhaagasarvatragayorniShyandaH

falamiti vartate . sabhaagasarvatragahetvoreva niShyandafalamityavadhaaryate . purUShakaarafalamapi hi tayoranantaraM sambhavati . 

paurUShaM dwayoH

iti . purUShakaarafalameva sahabhUsamprayuktakahetvorityavadhaaraNam . purUShakaarasya falaM paurUSham purUShakaarafalamityarthaH . purUShabhaavaavyatirekaat purUShakaaraH purUShabhaavanna vyatiriktaH . purUShakarmaiva hi purUShakaaro na purUShaadanyaH . na hi karma karmavadbhayo.anyadiShyate bauddheH . tasmaat purUShakaarasya yat falaM tat purUShasyaiveti paurUShamityuchyate . yasya dharmasya yat kaaritramiti . yasya dharmasya yat karma yaa kriyaa saa tasya purUShakaara ityarthaH . nanu chaantarvyaapaarapurUShaabhaave dharmamaatraM purUSha ityato dharmakaara iti praapnoti na purUShakaara ityata aaha purUShakaara iva hi purUShakaaraH . yathaa loke kalpitasya purUShasya purUshakaara evaM dharmasyaapIti purUShakaara iva purUShakaaraH . dRRiShTaantaM kathayati kaakaja~Nghaa aoShadhirityaadi . kaakaja~Nghaakaaraa aoShadhiH kaakaja~Nghetyuchyate . mattahastIva yo dRRiShTaH shUro vaa sa manuShyo mattahastIti . kimanyeShaamiti . hetUnaam . anyeShaamapyastIti . sabhaagasarvatragakaaraNahetUnaam . anyatra vipaakahetoH . kasmaadityaaha yasmaat sahotpannaM samantarotpannaM vaa purUShakaarafalamiti . sahabhUSamprayuktakahetvorhi sahotpannaM falamuktam . tahccha purUShakaarafalameva . na hyanyat falaM sahotpannamasti . sabhaagasarvatragahetvoranantarotpannameva purUShakaarafalam . kaaraNahetostUbhayathaa . kiM punarniShyandafalaadadhipatifalaad vaanyat purUShakaarafalam . netyuchyate . tadeva hi falaM tattaannama labhate . tathaa hi taddhetusadRRishotpatterniShyandafalam . taddalenotpatteH purUShakarafalam . avighabhaavaavasthaanenotpatteshchaadhipatifalamiti . na chaiva vipaakaH . kim . sahotpanno vaa samanantarotpanno vetyadhikRRitam . . 56 . .

##[## vipaako.avyaakRRito dharmaH sattvaakhyo vyaakRRitodbhavaH .
niShyando hetusadRRisho visaMyogaH kShayo dhiyaa . . 57 . . ##]##

vipaako.avyaakRRito dharmaH

iti vistaraH . avyaakRRita eva sattvaakhya eva vyaakRRitodbhava evetyavadhaaraNam . avyaakRRita iti anivRRitaavyaakRRito vivakShitaH . sattva iti aakhyaa yasya saH

sattvaakhyaH

sattvasantaanaja ityarthaH . vyaakRRitaadudbhavatIti

vyaakRRitodbhavaH .

aupachayikanaiShyandikau tu na vyaakRRitaadudbhavataH . nanu cha indriyamahaabhUtopachayaaM dhyaanavisheShasamaapannasya bhavati asaavapi vyaakRRitaadudbhavati sa vipaakaH praapnoti nirmaaNachittaM chaapi tathaiva samaadhichittaasambhUtatvaat . naiSha doShaH . vyaakRRitodbhava ityuchChabda uttarakaalaarthaH . vyaakRRitaat kushalaadakushalaadwaa ya uttarakaalameva bhavati na yugapannaapyanantaraM sa vipaaka iti . samaadhijastUpachayaH samaadhinaa saha chaanantara~ncha bhavati . nirmaaNachittaM tvanantarameva cha bhavati . vipaakashcha samaanabhUmika evaabhipreta ityetachchobhayaM bhinnabhUmikamapi bhavatIti na vipaakasya prasa~NgaH .

niShyando hetusadRRishaaH

iti . kushalakliShTaanivRRitaavyaakRRitasaadRRishyamadhikRRitya . yadyevam ushalasaasravasya hetoranaasravaM niShyandafalaM praapnoti kushalasaadRRishyaat . na nikaayasaadRRishyaabhaavaat . samaananikaayo hi sabhaagaheturiShyate na sarvaH . bhUmitaH kliShTatayaa chaasya saadRRishyamiti . asya sarvatragahetoH saadRRishyaM bhUmitaH kliShtatayaa cha . kena sha . svafalena kathamiti . bhUmitastaavat sarvatragahetuH kaamaavacharo yaavadbhaavaagrikaH tatfalamapi kaamaavacharaM yaavadbhaavaagrikamiti . kliShTatayaa cha sarvatagahetuMrapi kliShtaH tatfalamapi kliShTam . na tu prakaarataH saadRRishyaM yathaa sabhaagahetoH . yasya tu prakaarato.api saadRRishyam . yasya sarvatragahetoH svafalena saha prakaarato.api saadRRishyam sa sarvatragaheturabhyupagamyata eva sabhaagaheturiti . bhUmikliShTatvasaadRRishyaaddhi sarvatragaheturbhavati sabhaagahetushcha sa bhavati prakaarato.api saadRRishyaat . ata eva chatuShkoTikaH kriyate . ubhayasvabhaavatayaa tRRitIyakoTisambhavaat . prathamaa koTirasarvatragaH sabhaagaheturiti . raagaadikaH sabhaagahetuH . sa hi sabhaagahetureva svanaikaayikasya kleshasya na tu sarvatragaheturasarvatragasvabhaavatvaat . dwitIyaanyanaikaayikaH sarvatragaheturiti . satkaayadRRiShTyaadikaH saravatragaH . sa hi sarvatragahetureva sarvatragasvabhaavatvaat anyanaikaayikakliShTahetutvaachcha . na sabhaagahetuH anyanaikaayike kliShTe sabhaagahetutvaabhaavaat . tRRitIyaikanaikaayikaH savatragaheturiti . satkaayadRRiShTyaadikaH sarvatragaH . sa hyekanaikaayikasya kleshasya sabhaagahetuH ekanaikaayikakliShTasaadRRishyaat . sarvatragahetushcha saH tasya sarvatagatvaadekanaikaayikakliShTahetutvayogena sarvatragahetutvayogaachcha . charturthetaanaakaaraan sthaapayitveti . trikoTyuktaaM dharmaprakaaraaM varjayitvetyarthaH . tadyathaa kliShTaa dharmaaH kushalaanaaM na sabhaagaheturasaadRRishyaat . na sarvatragaheturata eva kushalaanaaM chaakliShTatvaat evaM kushalaaH kliShTaanaaM yojyam . kliShTaa api kliShTaanaaM na sabhaagahetuH naapi sarvatragaheturbhavanti . tadyathaa raagaadayo.anyanaikaayikaanaaM kliShTaanaaM na sabhaagaheturanyanaikaayikatvaat na sarvatragaheturasarvatragatvaad raagaadInaamiti . sarvatragaa api dharmaaH kliShTaanaameka naikaayikaanaamapi na sabhaagaheturna sarvatrgahetuH . yadyanaagataaste bhavantIti yojyam .

visaMyogaH kShayo dhiyaa

iti . dhiyaa praapyamaaNo nirodho visaMyogafalamitayarthaH . teneti . tena kaaraNena . yasmaat kShayo nirodhaH dhIH praGYaa tena kaaraNena pratisaMkhyaanirodho visaMyogafalamityuktaM falamityuktaM bhavatItyaachaShTe . . 57 . .

##[## yadbalaajjaayate yattat falaM purUShakaarajam .
apUrvaH saMskRRitasyaiva saMskRRito.adhipateH falam . . 58 . . ##]##

yadbalaajjaayate

iti vistaraH . yasya balaM yadwalamiti ShaShThIsamaasaH . yasya balaajjaayate

yat saMskRRitam

tat falam

tasya

purUShakaarajam .

purUShakaaraajjaataM purUShakaarajaM purUShakaarafalamityarthaH . udaaharaNaM kathayati . tadyathaa adharabhUmikasya kaamaavacharasya prathamadhyaanabhUmikasya vaa tatprayogachittasyoparibhUmikaH prathamadhyaanabhUmiko dwitIyadhyaanabhUmiko vaa samaadhiH . falaM purUShakaarajamityadhikRRitam . saasravasya dharmasyaanaasravaH . dhyaanachittasya nirmaaNachittaM tadeva falaM bhavati . aadishabdenaanyadapi . tadyathaa kaamaavacharaanmaraNachittaadrUpaavacharaH prathamo.antaraabhavakShaNa ityevamaadi vijaatIyodaaharaNaM niShyandafalavivechanaartham . adharabhUmikasya hi prayogachittasyoparibhUmikaH samaadhirna niShyandafalam . bhinnabhUmikaM hi na hetusadRRisham . naapi saasravasyaanaasravamiti vaktavyam . na tu sarvaM niShyandafalaM purUShakaarafalaM bhavati . yaddhi yasya balaajjaayate sadRRishaM samaanabhUmikamanantraM cha bhavati tattasya purUShakaarafalaM niShyandafalaM cha bhavati . chatukoTikaM chaatra bhavati . asti purUShakaarafalameva na niShyandafalam . uyathodaahRRitam . asti niShyadafalameva na purUShakaarafalam . sabhaagasarvatragahetvorvyavahitaM falam . astyubhayam . samanantarotpanna sabhaagasarvatragahetvoH falam . asti nobhayam . tadyathaa vipaakahetorvipaakafalam . pratisaMkhyaanirodho.api purUShakaarafalamiShyate . na chaasau hetubalaajjayate nityatvaadityataH kaarikaayaamanukta tadupasaMchaShTa . pratisaMkhyaanirodhastu yadbalaat praapyata iti vaktavyamiti . pratisaMkhyaabalena hi pratisaMkhyaanirodhaH praapyate . tasmaat sa pratisaMkhyaayaaH purUShakaarafalaM bhavati .

apUvaH

iti vistaraH . apUrvaH pUrvotpannaadanyaH . kaH punarasau . sahotpannaH pashchaadutpannashcha . na hi pUrvaM falaM pashchaaddheturbhavati . saMskRRita eva dharmo.adhipatifalaM naasaMskRRitaH . saMskRRitasyaiva naasaMskRRitasya falapratigrahaNadaanaasamarthatvaat . sarvasyeti . janakasyaaviGhabhaavaavasthaayinashcha . kartuH purUShakaarafalamiti .

yadbalaajjaayate yattat falaM purUShakaarajam iti vachanaat . akarturapyadhipatifalamiti . apurvaH saMskRRitasyaiva saMskRRito.adhipateH falam

iti vachanaat . anyeShaamadhipatifalameveti . ashilpinaamaviGhabhaavaavasthaayinaaM tachChilpamadhipatifalameva na purUShakaarafalam . tadevaM chatuHkoTikaM bhavati . atsi purUShakaarafalameva naadhipatifalam tadyathaa visaMyogafalam . astyadhipatifalameva na purUShakaarafalam udaasInasya hetorvyavahita~ncha falam . astyubhayam sahotpannanantarotpanna~ncha kaarakasya hetoH . asti nobhayam tadyathaa aakaashamapratisaMkhyaanirodhashcheti . . 58 . .

##[## vartamaanaaH falaM pa~ncha gRRihNanti dwau prayachChataH .
vartamaanaabhyatItau dwaaveko.atItaH prayachChati . . 59 . . ##]##

vartamaanaaH falaM pa~ncha

iti . vartamaanaa eva falaM

gRRihNanti

ityavadhaaraNam . pratigRRihNantIti . aakShipanti hetubhaavenaavatiShThanta ityarthaH . kaaranaheturapyevamiti . vartamaana eva falaM pratigRRihaNaati naatIto naanaagato vaa . sa tu naavashyaM safala iti nochyate . tathaa hyasaMskRRitaM kaaraNaheturiShyate . na chaasya falamasti . anaagatashcha kaaraNahetuH . na cha pUrvamutpadyamaanena dharmeNa safalaH .

dwau prayachChataH

iti . vartamaanaavadhikRRitam . sahabhUsamprayuktahetU vartamaanaaveva falaM prayachChataH . yukta taavad yadatItaaviti . niShyandafalena safa laavetaavuktau .

sabhaagasarvatragayorniShyandaH

iti vachanaat . atha kathaM vartamaanau niShyandafalaM prayachChataH . na hi tayorvartamaanaavasthaayaaM niSHyando dRRishyata ityata aaha samanantaranirvartanaat . kim . falaM prayachChata ityadhikRRitam . tau chaabhyatItau bhavata iti . hetufalayorasamavadhaanaat . na punastadeva datta iti . na punastadeva falaM prayachChata ityarthaH . datta iti hyaakhyaatapadaM dwivachanaantam . vartamaanaavasthaayaameva dattatvaat . na hi vartamaanataamaanItaM punaraanetuM shakyate . yadaa cha taavatItau falaM prayachChatastadaiva tat svafalaM prayachChataH . utpadyamaanaavasthaayaameva hi falaM nirvartate naanyadaa . kevalaM tu vyavahitaM tat falamityavagantavyam . kushalamUlaani samuchChindan yaaH praaptIH sarvapashchaadwijahaatIti . iha kushalamUlaani krameNa samuchChidyante . katham . mithyaadRRiShTirnavaprakaaraa mRRidumRRidwI yaavadadhimaatraadhimaatraH . kushalamUlaanyapi navaprakaaraaNi tadwiparyayeNa mRRidumRRidwayaa mithyaadRRiShTayaadhimaatraadhimaatraaNi kushalamUlaani samuchChidyante yaavadadhimaatraadhimaatrayaa mithyadRRiShTayaa mRRidumRRidUni kushalamUlaani samuchChidyante bhaavanaaheyakleshavat . tatraantyaa vasthaayaaM mRRidumRRidUni kushalamUlaani na samudaacharanti . praaptayastu teShaaM mRRidumRRidUnaaM samudaacharanti . taaH sarvapashchimaadikaa yaastadaa vijahaati . taasaaM praaptInaaM praaptIrnirodhayatItyarthaH . taaH praaptayo.antyaavasthaaH kushalaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati falaparigrahaM karoti . na dadaati svaniShyandafalam . kushalasya kShaNaantarasya janyasyaabhaavaat . dwitIyaa koTiH . dadaati na pratigRRihNaatIti . kushalamUlaani pratisandadhaano yaaH sarvaprathamaM pratilabhate . yaaH praaptIH sarvapUrvaM pratilabhate taaH kushalaH sabhaagahetuH falaM dadaatIti . praapti svaniShyandaM janayati na tu pratigRRihNaati pUrvameva pratigRRihItatvaat . ayaM tu saavadyo dwitIyakoTinirdeshaH . kushalamUlapratisandhaanakaale hi navaprakaaraaNaamapi kushalamUlaanaaM praaptayo.atItaanaagatapratyutpannaaH falaM pratilabhyante . taasaaM yaa atItaaH praaptayaH sa kushalaH sabhaagahetuH falaM dadaati na pratigRRihNaati pratigRRihItatvaaditi yuktametat . yaastu vartamaanaastathaiva pratilabdhaaH praaptayaH sa kushalaH sabhaagahetuH kathamavadhaaryate falaM dadaatyeva na pratigRRihNaatIti sa hi pratigRRihNaati cha dadaati cheti . evamavisheShitvaat saavadyo.ayaM dwitIyakoTinirdeshaH . tasmaadaachaarya aaha eva tu vaktavyaM syaat . taa eva pratisandadhaanasyeti . taa eva praaptayaH kushalaH sabhaagahetuH falaM dadaatyeva svaniShyandafaladanaat . na pratigRRihNaati pUrvapratigRRihItatvaat . tRRitIyaa koTiH . falaM pratigRRihNaati dadaati cheti . asamuchChinnakushalamaUlasya sheShaasvavasthaasviti . dwe avasthe hitvaa . yasyaamavasthaayaaM kushalamUlaani samuchChindan yaaH praaptIH sarvapashchaadwijahaati yasyaaM chaavasthaayaaM kushalaaH praaptayaH falaM pratigRRihaNanti dadati cheti . visabhaagakShaNaantaraavyavahita iti vaktavyam . na vaktavyam . visabhaagakShaNaantaravyavadhaane.api praaptilakShaNasya sabhaagahetoH falapratigrahaNadaanasambhavaat . chaturthyetaanaakaaraat sthaapayitvaa . tadyathaa UrdhvabhUmeH parihINasya UrdhvabhUmikaanaaM kushalaanaaM yaaH praaptayastaaH kushalaH sabhaagaheturna falaM pratigRRihNaati pUrvaM pratigRRihItatvaat . na dadaati tadbhUmiparihInasya tadbhUmikaanaaM kushalamUlaanaaM dharmaaNaaM praaptyabhaavaat . evaM samuchChinnakushalamUlaavasthaayaamapi vaktavyam .

atraachaaryaH sa~Ngabhadra aaha naitad yujyate yaduktam . evaM tu vaktavyaM syaat taa eva pratisandhadhaanasyeti . kasmaat na hi yaastaaH sarvapashchaadwihInaastaasaameva tanniShyandafalam . yaaH pratisandadhaanaH sarvaprathamaM pratilabhata iti pUrvanirUddhasyaapi hi tatpraaptisantaanasya sa niShyanda iti . ataH kathaM falagrahaNaat kRRitasna eva tat sabhaagaheturgRRihotaH syaaditi tadarthamevedamuchyate . tasmaad yathaanyaasa eva saadhviti . tadevamubhayatraapi paaThadoSha udgraahite kataraH paaThaH shreyaaniti . atraabhidharmapaaTha eva shreyaaniti pashyaamaH . nanu choktap avisheShitatvaat kushalapratisandhaanakaale pratilabdhaa vartamaanaaH praaptayaH falaM dadati pratigRRihNantyapi . nanu dadatyeva na pratigRRihNantIti doSha iti . naiSha doShaH . kushalamUlaani pratisandadhaana iti kushalamUlapraaptyutpadyamaanaavasthaayaametaduchyate na vartamaanaavasthaayaam . tatra cha na kaashchidapi kushalamUlapraaptayo vartamaanaa bhavanti . taaH kathaM falaM pratigRRihNanti dadati cheti shakyate vaktum . atItaastu svasantaane kushalamUlapraaptayaH sarvaa api sabhaagahetubhUtaaH svaniShyandafalaM tadaanIM dadatyeva samanantaranirvartananyaayena na pratigRRihNanti pUrvaM pratigRRihItatvaat . ityanayaa yukttyaa.abhidharmapaaThameva samarthayaamaH . nanu chaivamavisheShite paaThe.anaagataanaaM kushalamUlapraaptInaaM dwitIyakoTitvavachanaprasa~NgaH taa api hi tadaanImatItapraaptivat praapyante . naiSha doShaH anaagataanaaM sabhaagahetutvaabhaavaat sabhaagahetoshchehaadhikRRitatvaat . evamapi na praaptaya eva vaktavyaaH . yaa eva sarvaprathamaM pratilabhata iti . evaM tu vaktavyaM syaat . yaan sarvaprathamaM pratilabhata iti . yaan kushalaan dharmaanityarthaH . chittachaittaa api hi kushalapratisandhaane prathamataH pratilabhyante na kevalaM tat praaptayaH . astyetat . kintu praaptInaameva kushalapratisandhaane aavashyakatvaadevaM vachanam . kushalapraaptayo hi samyagdRRiShTayaa vichikitsayaapi vaa kushalapratisandhaane.avashyamutpadyante . chittachaittaastu vichikitsayaa kushalapratisandhaane na taavadutpadyanta iti praaptaya evotpadyanta iti varNayanti .

akushalasyeti vistaraH . akushalo.api sabhaagahetushchatuShkoTikaH . astyakushalaH sabhaagaetuH falaM pratigRRihNaati na dadaatIti vistareNa . prathamaa koTiH kaamavairaagyamanupraapnuvat yaaH praaptIH sarvapashchaadwijahaati taa akushalaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati na dadaati . kathaM kRRitvaa . iha klesho navaprakaaraH maargo.api navaprakaaraH . tatra mRRidumRRidunaa maargeNaadhimaatraadhimaatraH kleshaprakaaraH prahIyate yaavadadhimaatraadhimaatreNa mRRidumRRiduH prahIyate . tatpraaptayo.api tathaiva prahIyante . kaamavairaagyamanupraapnuvan yaa mRRidumRRidUnaamakushalaanaaM praaptIH sarvapashchaadwijahaati taa akushalaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati na dadaati akushalapraaptikShaNaantaraabhaavaat . dwitIyaa kaamavairaagyaat parihIyamaaNo yaaH sarvaprathamaM pratilabhate.akushalaanaaM praaptIH taa akushalaH sabhaagahetuH falaM dadaati na pratigRRihaNaati pUrvavad vaktavyam .

atraachaaryo bravIti . evaM tu vaktavyaM syaat . taa eva parihIyamaaNasyeti . taa eva yaaH kaamavairaagyamanupraapnuvan praaptIH sarvapashchaad vijahaatIti taa hi pratigRRihItatvaanna pratigRRihaNanti . dadatyeva tu kevalaM falam . pUrvapaaThe tu dwitIyaa koTirna sambhavati yathokta praak .

atraachaaryasa~Nghabhadrastathaiva pratyaachaShTe naitad yujyata iti . pUrveNa samaanametat . sarva prapa~nchayitavyam .

tRRitIyaa kaamaavItaraagasya sheShaasvavasthaasviti . dwe avasthe hitvaa . ete eva yathokte prathamadwitIyaavasthe sheShaasvavasthaasu  . yathaasmaakam . yaa akushalaanaaM praaptayastaa akushalaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati dadaati cha . chaturthI etaanaakaraat yathoktaan sthaapayitvaa . tadyathaa kaamavItaraagasyaaparihaaNadharmaNo yaa akushalaanaaM praaptayaH so.akushala sabhaagaheturna falaM pratigRRihNaati pUrvaM pratigRRihItatvaat na dadaati tasya praaptyabhaavaat . evaM nivRRitaavyaakRRitasyaapIti vistaraH . evaM nivRRitaavyaakRRitasyaapi chatuH koTikavidhaanam . arhattvapraaptito.arhattvaparihaaNitashcha yathaayogaM yojyam . asti nivRRitaavyaakRRitaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati na dadaatIti vistaraH . prathamaa koTiH arhattvaM praapnuvan yaaH praaptIH sarvapashchaadwijahaati sa nivRRItaavyaakRRitaH sabhaagaheuH falaM pratigRRihNaati na dadaati kliShTakShaNaa ntaraabhaavaat . dwitIyaa arhattvaat parihIyamaaNo yaH sarvaprathamaM pratilabhate . evaM tu vaktavyaM syaat . taa eva parihIyamaaNasyaeti . evaM hi faladaanamevaikamupapaaditaM bhavati . pUrvapaaThasamarthanamapi tenaivaanukrameNa vaktavyam . tRRitIyaa bhavaagraavItaraagasya sheShaasvavasthaasu . chaturthI etaanaakaraan sthaapayitvaa . tadyathaa arhattvaM praaptasya yaastridhaatukyo nivRRitaavyaakRRitaanaaM praaptayo yathaasambhavam sa nivRRitaavyaakRRitaH sabhaagaheturna falaM pratigRRihNaati pratigRihItatvaat . na dadaati prahInatvaat . anivRRitaavyaakRRitasya pashchaatpaadaka iti . pashchaatpaadakalakShaNaM vyaakhyaatamiti na punarUchyate . yo.anivRRitaavyaakRRitaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati dadaatyapi saH . aaha . yastaaddadaati pratigRRihNaatyapi saH . anivRRitaavyaakRRitasyaa parinirvaaNaat sannihitatvaa . syaat pratigRRihNaati na dadaati . arhatashcharamaaH skandhaaH sarvopadhiniHsargeNaanivRRitaavyaakRRitaniShyandaabhaavaat . saalambana niyamena tu kShaNasha iti . pUrvamanaalambaanaaM sambhavato niyama utaH saalambana niyamena tu chittachaittaanaameva sabhaagahetutvamuchyate kShaNashaH kShaNaantaraapekShayaa . na tu paryaadaaya vichChedata ityarthaH . kushalachittaanantaramiti vistaraH . yadaa kushalachittaanantaraM kliShTamavyaakRRitaM vaa chittaM sammukhIkaroti tadaa tat kushalaM chittaM falaM pratigRRihNaati yatastatsantaanapatitaM vyavahitamanaagataM kushalaM falaM bhaviShyati . anutpattidharmi vaa . na dadaati . yasmaadasyaanantaraM kushalameva naasti . sadRRishena hi falena safalaH sabhaagaheturiShyate . dwitIyaa viparyayaaditi . yadaa kliShTaanivRRitaavyaakRRitachittaanantaraM kushalaM chittaM sammukhIkaroti tadaa yena kushalena chittena tat kushalaM chittaM falatvena pratigRRihItamaasIt tad dadaati na tat pratigRRihaNaati pUrvaM pratigRRihItatvaat . tRRitIyaa kushalachittaanantaraM kushalameveti . sammukhIkarotItyadhikRRitam . tatpUrvakaM kushalaM chittaM dwitIyaM chittaM falatvena pratigRRihNaati dadaati cha samanantaranirvartanaat . chaturthI etaanaakaaraan sthaapayitveti . yadaa kliShTaavyaakRRitachittaanantarM kliShTamavyaakRRitaM vaa chittaM sammukhIkaroti . tadaasau saalambanaH kushalaH sabhaagaheturna falaM pratigRRihaNaati pratigRRihItatvaat . na dadaati kliShTaavyaakRRitachittaammukhIbhaavaat . evamakushalaadayo.api yojyaa iti . asti saalambano.akushalaH sabhaagahetuH falaM pratigRRihNaati na dadaati chatuHkoTikaH . prathamaa koTiH . akushalaanantaraM kushalamanivRRitaavyaakRRitaM vaa chittaM sammukhIkaroti . dwitIyaa viparyayaat . tRRitIyaa akushalaanantaramakushalameva . chaturthI etaanaakaaraan sthaapayitvaa . aadishabdena nivRRitaavyaakRRito.anivRRitaavyaakRRitashcha sabhaagaheturyojyaH . nivRRitasya taavat prathamaa koTiH nivRRitaavyaakRRitachittaanantaraM kushalamanivRRitaavyaakRRitaM vaa chittaM sammukhIkaroti . dwitIyaa viparyayaat . tRRitIyaa nivRRitaavyaakRRitachittaanantaraM nivRRitaavyaakRRitameva , chaturthI etaanaakaaraan sthaapayitvaa . anivRRitasya prathamaa koTiH anivRRitaavyaakRRitaanantaraM kushalaM kliShTaM vaa chittaM sammukhIkaroti . dwitIyaa viparyayaat . tRRitIyaa anivRRitaavyaakRRitaanantaramanivRRitaavyaakRRitameva . chaturthI etaanaakaaraan sthaapayitvaa . tasya bIjabhaavopagamanaaditi . tasya falasya hetubhaavopagamanaadityupamaa sautraantikaprakriyaiShaa . kwachit pustake naastyevaMpaaThaH . yathaa jalamaNDalamiti vistaraH . yatheti dRRiShTaantapradarshanam . jalamaNDala vaayumaNDalasya pratiShThaafalam yaavachChabdena jalamaNDalasya kaa~nchanamayI pRRithivI kaa~nchanamayyaaH pRRithivyaastathaa sasyauShadhiprabhRRitayaH pratiShThaafalamityadhikaaraH . ashubhaayaaH smRRityupasthaanaanyaarabhya yaavadanutpaadaGYaanam . evamanyasyaapyaanaapaanasmRRityaadeH . prayogasya falaM yojyam . saamagrayaaH falaM samaagrIfalam . chakShuraadInaamiti . aadishabdena chakShurUpaalokamanaskaaraanaaM grahaNam . evaM bhaavanaayaaH falaM bhaavanaafalamiti samaasaH . etattu sarvamiti vistaraH . etachchaturvidhaM falaM purUShakaaraadhipatifalayorantarbhUtam . pratiShThaafalamadhipatifalaantarbhUtam prayogafalaadi purUShakaaraadhipatifalayoH  . . 59 . .

kliShTaa vipaakajaaH sheShaaH prathamaayaa yathaakramam .
vipaakaM sarvagaM hitvaa tau sabhaaga~ncha sheShajaaH . . 60 . . ##]##

##[## kliShtaa iti vistaraH . kleshatatsamprayuktatsamutthaaH kliShtaaH . vipaakahetujaa vipaakajaaH . duHkhe dharmaGYaanakShaantitatsahabhuvaH prathamaanaasravaaH . tebhyaashcha sheShaaH kliShTaadibhyastribhyaH . vipaakavarjyaa avyaakRRitaa airyaapathikashailapasthaanikanairmaaNikaaH . prathamaanaasravakShaNavarjyaashcha kushalaa iti . kushalagrahaNena saasravaanaasravaa gRRihyante . tatra duHkhe dharmaGYaanakalaapaadayaH sarva eva shaikShaashaikShamaargaa laukikaashcha kushalaaH sheShaa ityavagantavya . sheShaashchaatra tRRitIyo raashiH kriyate . tenaaha ta ete chaturvidhaa dharmaaH

kliShTaa vipaakajaaH sheShaaH prathamaaryaa yathaakramam . vipaakaM sarvagaM hitvaa tau sabhaaga~ncha sheShajaaH . .

iti . vipaakamiti vipaakahetum . kliShTaa dharmaa vipaakahetuM hitvaa sheShebhyaH pa~chabhyaH kaaraNasahabhUsabhaagasamprayuktakasarvatragebhyo yathaasambhavaM jaayante . svabhaavavarjyaat sarvadharmalakShaNaat kaaraNahetoH svakalaapachittaadilakShaNaat sahabhUhetoH . pUrvotpannasvasantaanakliShTalakShaNaat sabhaagahetoH svakalaapachittalakShaNaat samprayuktakahetoH . yasmaatte chittachaittasvabhaavaaH pUrvotpannasatkaayadRRiShTayaadilakShaNaat sarvatragahetorjaayante na tu vipaakahetoH . vipaakafalena hi safalo vipaakahetuH . na cha kliShTaa dharmaa vipaakasvabhaavaa iti te na tato jaayante . vipaakajaaH sarvatragahetuM hitvaa sheShebhyaH pa~nchabhya eva hetubhyo jaayante na tu sarvatragahetoH vipaakajaanamakliShTatvaat  sarvatragebhyo vipaakajaa jaayante na tu sarvatragahetoriti kRRitvaa tato jaayante . kiM tarhi . vipaaahetoriti . sheShaa iti vistaraH . sheshaaNaamavipaakasvabhaavatvaanna vipaakaheturasti . akliShTasvabhaavatvaachcha na sarvatragaheturasti . atastau vipaakasarvatragahetU varjayitvaa sheShebhyashchaturbhyo jaayante . pUrvavadavyaakhyaanam . prathamaanasravaastau vipaakasarvatragahetU pUrvoktau . chashabdenaanukRRiShTau sabhaagahetu cha hitvaa sheShebhyaH kaaraNasahabhUsamprayuktakahetubhyo yathaasambhavaM jaayante . anaasravaaNaamavipaakasvabhaavatvaanna vipaakaheturasti . akliShTatvaanna sarvatragahetuH . maargasya pUrvamanutpaaditatvaanna sabhaagaheturasti . na hi saasravaa agradharmaa anaasravsya kalaapasya sabhaagaheturyujyate . tasmaanna tebhyo jaayante . . 60 . .

##[## chittachaittastathaanye.api samprayuktakavrjitaaH .
chatvaaraH pratyayaa uktaa hetvaakhyaaH pa~ncha hetavaH . . 61 . . ##]##

chittachaittaaH

iti . samprayuktakahetusambhavaartha chittachaittagrahaNam . praaptijaatyaadayashcha chittaviprayuktaaH . anaasravasaMvarashcha rUpisvabhaavo.anaasraveShu veditavyaH . te chittaviprayuktaa rUpiNashcha chittachaittebhyo.anye kliShTaadayaH kliShTavipaakaja sheShaprathamaanaasravasaMgRRihItaastathaivotpadyante yathaa chittachaittaaH . kevalaM tu samprayuktakahetunaikena varjitaaH . teShaamasamprayuktakasvabhaavatvaanna samprayuktakahetorjaayante . kathamiti kliShTaashchittaviprayuktarUpiNo vipaakasamprayuktakahetU hitvaa sheShebhyashchaturbhyo hetubhyo jaayante . vipaakajaa api samprayuktakasarvatragahetU hitvaa sheShebhyashchaturbhya eva . sheShaa vipaakasarvatragasamprayuktakahetUn hitvaa sheShebhyastribhyaH . prathamaanaasravaa vipaakasarvatragahetU sabhaagahetuM cha samprayuktakahetuM cha hitvaa sheShaabhyaaM hetubhyaaM jaayanta iti . ekahetusambhUto naastIti . kaaranahabhUhetvoravashyamavinaabhaavaat .

janyasya janikaa jaatirna hetupratyayairvinaa

ityuktam . ato hetuvistaravachanaanantaraM pRRichChati pratyayaaH katama iti .

pratyayajaatiH pratyayateti  . pratyayaprakaara ityarthaH gotaavat . . 61 . .

##[## chittachaittaa acharamaa utpannaaH samanantaraH .
aalambanaM sarvadharmaaH kaaraNaakhyo.adhipaH smRRitaH . . 62 . . ##]##

chittachaittaaH

iti vistaraH . chittachaittaa eva samanantara ityavadhaaraNam . acharamagrahaNaM sottaraaNaaM samanantaratvaat . utpannagrahaNamanaagataniraasaartham . samashchaayamanantarashcha pratyaya iti samanantarapratyaya iti . saamaanaarthe saMshabdaH . kaamaavacharasya rUpasyeti . aviGYaptirUpasya kadaachit kaamaavacharamaviGYaptirUpaM rUpaavacharaM chaaviGYaptirUpamutpadyate saasravadhyaanasammukhIbhaave gRRihItasaMvarasya . kadaachit kaamaavacharaM chaanaasravaM chaanaasravadhyaanasammukhIbhaave . na tu kaamaavacharachittaanantaraM kadaachit kaamaavacharaM rUpaavacharaM ya yugapachchittamutpadyate . kaamaavacharaM chaanaasravaM chetyaakulo rUpasaMmukhIbhaavaH .

dwitIyotpatteriti . dwitIyaupachayikotpatteH . yadaa hi bhutaa svapiti dhyaanaM vaa samaapadyate tadaahaaraja aupachayikaH svapnajashcha samaadhijo vaa aupachayika utpadyate .

alpabahutarotpatteriti . kim . rUpam na samanantarapratyaya iti prakRRitam . bhadantaH sthaviraH sautraantikaH .

kushalaakushalaavyaakRRiteShu chitteShvati .

savitarkavichaaritvaat kushale kaamachetasi .
dwaariMshatishchaitasikaaH kaukRRityamadhikaM kwachit . .
aaveNike tvakushale dRRiShTiyukte cha viMshatiH .
kleshaishchaturbhiH krodhaadyaiH kaukRRityenaikavishatiH  . .
nivRRite.aShTaadashaanyatra dwaadashaavyaakRRite mataaH .

ityanena krameNa kadaachidwahubhyashchaittebhyastrayoviMshaterekaviMshatiraShTaadasha dwaadasha vaalpe chaittaa utpadyante kadaachidalpaadbahavo viparyayaat . savitarkavichaaraadau cha samaadhitraye . asti savitarkaH savichaaraH samaadhiH astyavitarko vichaaramaatraH astyavitarko.avichaara iti . etasmin samaadhitraye chaittaanaamalpabahutarotpattiH . atashcha chittachaittaa api na samanantarapratyayaaH syuriti . asti jaatyantaraM prati na svajaatimiti . astyalpabahutarotpattirjaatyantaraM prati na svajaatim . vitarkavichaaraadInaaM hi kwachichchitte jaatyantarabhUtaanaaM sataaM vRRittiravRRittishcha bhavati . na kadaachidbahutaraa vedaneti . nahi kadaachidwedanaikasmiMshchitte ekaa kwachidaparasmin dwe tisro veti . rUpasya tu svajaatiM pratyalpabahutarotpattiH .

kiM punaH svajaatereveti  . kiM vedanaa vedanaayaa eva samanantarapratyayaH . anekavedanotpattaavasaamarthyaat . evaM saMGYaadayaH . na parajaateH na vedanaa saMGYaadInaam yatashchaittaanaamalpabahutarotpattirna parigRRihItaa bhavet .

saantaanasabhaagikaastviti vistaraH . chittaM chittaantarasya samanatarapratyayaH na vedanaayaaH . vedanaa vedanaantarasya na chittasyeti . santaanasabhaagaH sabhaagaheturityarthaH . santaanasabhaagena dIvyanti vyavaharanti vaa saantaanasabhaagikaaH kechidaabhidharmikaaH . yadi santaanaH santaanantarasya sabhaagahetuH aktiShTaanantaraM yadaa kliShtamutpadyate kathaM tatra samanantarapratyayavyavastheti . ata aaha yadaa tvakliShTaanantaramiti vistaraH . tasya kleshasya pashchaadutpannasya pUrvanirUdwakleshaH kShaNaantaravyavahitaH samanantarapratyaya iti vyavasthaapayanti tulyajaatIyena chittaantareNaavyavadhaanaat . akliShTena vyavadhaanaM tvavyavadhaanameva atulyajaatIyatvaat tadyathaa nirodhasamaapattichittaM vyutthaanachittasya chittaantareNaavyavadhaanaat . samaapattidravyena vyavahitamapi samanantarapratyayo vyavasthaapyate tadwat .

traidhaatukaapratisaMyuktaanaaM yugapatsammukhIbhaavaaditi . kaamadhaatvavItaraagsyaaryasya kaamaavacharyaaH praapteranantaraM traidhaatukaapratisaMyuktaanaaM praaptaya utpadyante traidhaatukaiH kelshaiH samanvaagatvaat . evaM tajjaatyaadayo.apyutpadyante . ityevaM vyaakulasaMmukhIbhaavaat viprayuktaa api saMskaaraaH praaptijaatyaadayo na samanantarapratyayaH .

kasmaadanaagata iti vistaraH .

utpannaaH samanantaraH

ityatItapratyutpannaa eva samanantarapratyaya iti pUrvamuktam . ata evaM pRRichChati . vyaakulatvaaditi . vyaakulatvaadanaagato neShyate samanantarapratyayaH . vyaakulatvaM punaranaagatasyaadhvanaH pUrvottarobhaavaat . pUrvottarataayaa abhaavaat vartamaano hyanaagataat pUrvo vartamaanaadatIta iti shakyate vaktum pUrvottarakaalayogaat . na tvanaagatasya pUrvapashchimataasti . ata eva cha vartamaano vartamaanasya na samanantarapratyaya iShyate pUrvapashchimataayaa abhaavaattulyakaalatvaat . atItasaamprataanumaanaaditi . atItena cha saampratena chaanumaanaat . atItenaanumaanamiti darshayannaaha atItaM kilaadhvaanaM pashyatIti vistaraH . saampratenaanumaanamiti darshayannaaha idaM chaapi sampratyevaMjaatIyakamiti vistaraH . aparaanta na jaanIyaaditi . sarvavittvamasya hIyetetyabhipraayaH . falachihnabhUtaH falali~NgabhUtaH . na saakShaatakaarI na saakShaaddarshI .

anaagato neShyate samanantarapratyayo vyaakulatvaat pUrvapashchimataayaa abhaavaadityukte.ayamaaha kasmaadagradharmaanantaramiti vistaraH  . tasya vaibhaaShikaH parihaaramaaha yasya yatpratibaaddha utpaada iti visataraH . yasya dharmasya duHkhe dharmaGYaanakShaantyaaderyasmin dharme laukikaagradharmaadau pratibaddha utpaadaH sa tasyaanantaramutpadyate . tadyathaa bIjaadInaama~NkuraadayaH . a~Nkarasya hi bIje pratibaddha utpaadaH tasmaattadanantaramutpadyate . evaM kaaNDaadInaama~NkuraadiShu . vinaapi samanantarapratyayenaasatyapi samanantaraprtayaye . apishabdaat sati samanantarapratyaye sutaraamutpadyat ityabhipraayaH . tasmaannasti cha kraaniyamaavasthaanam tadwat samanantarotpattiniyamashcha bhavatIti vaakyaarthaH .

kasmaadarhatashcharamaa iti

acharamaaH

iti vachanaadayaM prashna aagataH . anyachittaasambandhaaditi . yasmaat tadanantaramanyachittaM na sambandhi . aashrayabhaavaMprabhaavitaM mana iti . yathaa chakShurUtpanna chakShurviGYaanaashrayabhaavenaavasthitam yadi kaaraNaantaravaikalyaahchakShurviGYaanaM notpadyate na tatra chakShuraparaadhyate . evamarhato.api charamaM chittamaashrayabhaavenaasthitam . kaaraNaantaravaikalyaattu viGYaanaantaraM notatadyata iti na tadaparaadhyate . taddhi na kaaritraprabhaavitam . na jajanapurUShakaaraprabhaavitamityarthaH . yadi hi tajjananaprabhaavitaM syaat jaayamaana eva sati kaarye tanmanaH syaat . na chaivam . ato.astyapi janye tanmano bhavatyeva . kaaritraprabhaavitastu samanantarapratyayaH satyeva janye samanantarapratyayo bhavati naasati . tena yodharmaH falaM pratigRRihItaH . tena samanantarapratyayena yo dharmaH falaM pratigRRihIto jaayataametaditi sa sarverapi dharmairabuddhimadbhiH sarvapraaNibhirvaa sa~nchintyakaaribhirna shakyaH pratibandhu yathaa notpadyeta motpaadIti .

ye dharmaashchittasamanantaraa iti vistaraH . samanantarapratyayachittajanitaashchittasamanantaraaH . chittasya samaashcha te.anantaraashcha te iti chittasamanantaraaH . atha vaa chitta samanantaram samanantarapratyaya eShaamiti chittasamanantaraaH . kShaNaantaraavyavahitaattu chittanirantaraaH . te punashchittasamanantaraashchittachaittaa dwe cha samaapattI asaMGYinirodhasamaapattI naasaMGYikaM chittasamanantaraM shaastre paThitaM karmasaamarthyotpatteH . prathamaa koTiriti vistaraH . samaapattivyutthaanachittaM samaapattipraveshachittajanitam . atashchittasamanantaraM na chittanirantaram samaapattikShaNavyavahitatvaa . dwitIyaadayashcha samaapattikShaNaaH prathamakShaNavarjyaa ityarthaH . chittasamanantaraaH tatpratyayajanitatvaat na chittanirantaraaH yathaayogaM prathamaadiShaNavyavahitatvaat . dwitIyaa . prathamasya samaapattikShaNasya jaatyaadayashchittanirantaraaH kShaNaantaraavyavahitatvaat . na tu chittasamanantaraaH achittasamanantarasvabhaavatvaat . chittachaittaa eva hi saha samaapattidwayena chittasamanantaraa iShTaaH . sachittikaavasthaayaa~ncha jaatyaadayaH . teShaamavisheShitatvaat sarveShaaM chittachaittaadInaaM jaatyaadayaH . aadigrahaNena cha sarva eva viprayuktaa gRRihyante samaapattidwayaM varjayitvaa . te cha tathaiva chittanirantaraa na chittasamanantaraaH . pUrvavad vyaakhyaanam . sachittikaavastheti . yadaa chittaachittaantaramutpadyate tadaa pashchimaashchittachaittaaH pUrvakeNa chittena chittasamanantraashchittanirantaraashcha bhavanti . chaturthI . dwitIyaadInaaM samaapattikShaNaanaaM vyutthaanachittasya cha jaatyaadayaH na chittasamanantaraaH achittasamanantarasvabhaavatvaat na chittanirantaraaH prathamadisamaapattikShaNavyavahitatvaat . ye tRRitIyachaturtho te orathamadwitIye iti vistaraH . prathamaa koTiH prathamasamaapattikShanaH sachittikaa chaavasthaa . te hi chittasamanantaraaH samanantarapratyayajanitatvaat na samaapattinirantaraaH prathamasamaapattikShaNasya sarvasamaapattikShaNaabhaavena na tannirantaratvaa bhaavaat sachittikaavasthaayaa~ncha samaapattyabhaavaat . dwitIyaa . dwitIyaadInaaM samaapattikShaNaanaaM jaatyaadayo vyutthaanachittasya cha ime dharmaaH samaapattinirantaraa na chittasamanantaraaH . tRRitIyaa . achittikaayaaH samaapattervyutthaanachittaM dwitIyaadayashcha samaapattikShaNaaH . ete chittasamanantaraaH samaapattinirantaraashcha . chaturthI . prathamasya samaapattikShaNasya sachittikaayaaM chaavasthaayaaM jaatyaadayaH ime dharmaa na chittasamanantaraa na samaapattinirantaraa achttasamanantarasvabhaavatvaat pUrvasamaapattikShaNaabhaavaachcha .

sasamprayogasya sachaitasikasya . tathaalakShaNatvaaditi . aalambyalakShaNatvaat . aayatanadravyakShaNaniyameneti . aayatana~ncha dravya~ncha kShaNashcha teShaaM niyamaH tenaiva . te chittachaittaaH svasmin svasminnaalambane niyataaH . yathaa taavachchakShurviGYaanaM sasamprayogaM rUpaayatane aalambane niyataM na shabdaayatanaadau evamaayatananiyamena . tatraapyaatane aalambane niyataM na shabdaayatanaadau evamaayatananiyamena . tatraapyaayatane dravyanyamena nIlarUpe nIlarUpagraahakameva chakShurviGYaanaM sasamprayogaM niyatam naanyatra pItaadau . evaM dravyaniyamena . tatraapi nIlarUpe aalambane yo nIlarUpakShaNo yasyaalambanaM sa tasyaiva naanyasya . ityevaM kShaNaniyaena . evaM shabdaayatanaadiShvapi shrotraadiviGYaanaM sasamprayogaM yojyam . kimaashrayaniyamenaapIti . kiM chakShuraadyaashrayaniyamenaapyete chittachaittaa niyataaH . aomityaaha . evamityarthaH .

aalambanapratyayo.api sarvadharmaa iti manoviGYaanaapekShayaa . adhiko.ayaM pratyaya ityadhipatipratyaya iti . hetupratyayadibhyaH . hetupratyayo hi paraM pa~ncha hetavaH . aalambanapratyayo hi sahabhuvaaM na sambhavatIti naadhikaH . adhikasya vaa pratyaya iti . pUrvamadikaH patiradhipatiH sa pratyaya iti samaasaH . idaanImadhikasya bhUyasaH patiradhipatiH sa pratyaya ityadhipatipratyaya iti samaasaH . kathamityaaha . sarva iti vistaraH . srarvaH saMskRRitaasaMskRRitaH sarvasya saMskRRitasya svabhaavavarjyasya saalambanasyaanaalambanasya cha pratyayo.adhipatipratayayaH aalambanapratyayastu saalambanasyaiva naanaalambanasya . prathame vigrahe opratyayasyaadhikyaM darshitam dwitIye pratyayavataH . . 62 . .

##[## nirUdhyamaane kaaritraM dwau hetU kurUtastrayaH .
jaayamaane tato.anyau tu pratyayau tadwiparyayaat . . 63 . . ##]##

nirUdhyamaane kaaritram

iti . nirUdhyamaan evetyavadhaaraNam mithaHfalatvaat samaashrayatvaachcha sahabhUsamprayuktakahetvoryathaakramam .

trayo jaayamaane ''iti jaayamaana evetyavadhaaraNam .

tato.anyau tu pratyayau tadwiparyayaat

iti . samanantarapratyayaH pUrvoktasyaM pashchaadukta kaaritrakaalaniyamamaashrayate . jaayamaane kaaritraM karotItyarthaH . pashchaadukta aalambanapratyayaH pUrvokta kaaritrakaalaniyamamaashrayate . nirUdhyamaane kaaritraM karotItyarthaH . evaM tau viparyayaat kaaritraM kurUtaH . tenaaha samanantarapratyayo jaayamaane kaaritraM karotyavakaashadaanaat aalambanapratyayo nirUdhyamaane . vartamaanaishchittachaittairvartamaana grahaNaaditi yavat. grahaNaarthena hyalambanapratyayo vyavasthaapyate . na chaatItaanaagataashchittaichaittaa graahyamartha gRRihNantIti .

etadevaasya kaaritramiti . yadanaavaraNabhaavena sarvasyaamavasthaayaamavasthaanam etadevaasyaadhipatipratyayasya kaaritraamati sugamatvaannaadhipatipratyayasya kaaritrakaalaniyamaH sUchita ityabhipraayaH . . 63 . .

##[## chaturbhishchittachaittaa hi samaapattidwaya tribhiH .
dwaabhyaamanye tu jaayante neshvaraadeH kramaadibhiH . . 64 . . ##]##

dwividho heturiti . samprayuktakasarvatragavipaakahetUnaamasambhavaat . samaanabhUmikaaH kushalaa dharmaa iti . nirodhasamaapatterbhaavaagrikaaH kushalaa dharmaaH sabhaagaheturhetupratyayaH . asaMGYisamaapatterapi chaturthadhyaanabhUmikaaH . yeShaaM balena te samaapattI bhavataH . samanantarapratyayaH sasamprayogaM samaapttichittamiti . sarveShaaM nirodhasamaapattikShaNaanaamasaMGYisamaapattikShaNaanaa~ncha chittaantareNaa jatvaaditi . chittaabhogajatvaadityarthaH . chittotpattivibandhaanna samanantara pratyaya iti . samanantarapratyayasya chittotpattihetutvaat .

dwaabhyaamanye tu

iti . tushabdo.avadhaaraNe bhinnakramashcha . dwaabhyaameva hetvadhipatipratyayaayaabhyaamanye vai chittachaittasamaapattidwayavinirmuktaa dharmaa jaayante . IshvarapurUshapradhaanaadikamiti . aadishabdena kaalasvabhaavapramaaNvaadi gRRihyate . nanu chaata eveti . yadi veshvaraM ekaM kaaraNaM purUSha iti vaatra pakShe ko heturiti heturmRRigyate Ishvaravyatirikta hetuM kRRitvaa tatsaiddherityabhyupagataM bhavati . tadabhyupagamaachchaikamIshvaraH purUSha iti vaa karaNaM sarvasya jagata ityasya vaadasya vyudaasaH partyaagaH praapnotIt piNDena vaakyaarthaH .

neshvaraadeH kramaadibhiH

iti . neshvaraaderbhaavaa jaayante . kasmaat kramaadibhiH . aadigrahaNena deshakaalaadInaaM grahaNam . atha vaanekakaaraNatvaanavasthaaprasa~NgaadanyapurUShakaala nihnavaadInaaM grahaNam . yadi hyekameveti vistaraH . yadi heykameva kaaraNamIshvaraH syaat mahaadevo vaa vaasudevo vaa anyadwaa purUShaadi vetyarthaH yugapat sarveNa jagataa bhavitavya kaaraNasya sadbhaavaat . na hyetadiShTam sati kaaraNe kaaryaM na bhavatIti . dRRishyate cha bhaavaanaaM kalalaadInaama~NkuraadInaa~ncha kramasambhavaH . tasmaat svakaaraNaparamparaanirvRRitta iti neshvaraadi kaaraNamiti gamyate . IshvaraadyekakaaraNaM jagaditi hi pratijaanaanasya svakaaraNakramotpaaditaadilakShaNena dharmavisheSheNa tasya saapakShaalatvaM pakShasyopalakShyate . sa tarhi Chandavashaaditi . sa kramabheda ichChaavashaadIshvarasya syaat . kathamityaaha . ayamidaanIM bhaava utpadyataaM yaavadayaM pashchaadutpadyataamiti . evaM kramasambhavashcha bhaavaanaamIshvarashcha kaaraNamitIshvarakaaraNikaabhipraayaH . Chandabhedaaditi vistaraH . IshvarachChandabhedaadanekakaaraNatvaabhyupagamaat praakpakShavirodhaad dharmasvarUpaviparyayaH pakShasyotpadyate . sa chaapIti vistaraH . sa chaapi Chandobhedo yugapat syaat taddhetoshChandabhedahetorIshvarasyaabhinnatvaadekatvaadityarthaH . tatashchaiva sa pUrvokto doSho yugapat syaaditi . atha manyase anyadapi kaaraNaantaraM bhinnaM tadutpattaavIshvaro.apekShata ityata idamuchyate . kaaraNaantarabhedaapekShaNe cheti vistaraH . neshvara eva kaaraNamityabhyupagame sa eva doShaH . teShaamapi cheti vistaraH . teShaamapi cha kaaraNaantaraaNAm kramotpattaaviShyamaaNaayaaM kaaraNaantarabhedaanaamapi punaH kaaraNaantarabhedaapekShaNaadanavasthaaprasa~NgaH teShaamapi kaaraNaantarabhedaapekShaNaM teShaamapi kaaraNaantarabhedaapekShaNamityaparyavasaanaprasa~NgaH syaat . shaakyaputrIyameva nyaayamiti . anaadiH saMsaara iti shaakyaputrIyaM  nyaayaM naatikraantaH syaat . yaugapadye.apIti vistaraH . athaapi syaat . yaugapadye.apIshvarachChandaanaaM na jagato yaugapadyam . kasmaat yathaachChandamutapaadaat . yaH pashchaadutpadyataamiti tasya tasmaat pashchaadutpattiH . idaM cha pashchaat pashchaattaramevaMprakaaramiti tasya tasmaat pashchaattaraM tathaivot pattiriti . tachcha na teShaaM pashchaadwisheShaabhaavaat . teShaaM ChandaanaaM pashchaanna kashchidwisheSha iti . yathaiva pUrvaM naarabhante tathaa pashchaadapi naarabhedan . yathaa vaa pashchaadaarabhante tathaa pUrvamapIti . atha vaa eka evotpaadayitaa netara iti teShaaM visheShaabhaavaH . ataH praaptameva bhaavaanaamIshvarachChandanaamiva yaugapadyam . kaaraNaantaraapekShatve vaa ChandavisheShaaNaaM purvavaddoShaH . na tasyaamIshvaraH syaaditi . na tasyaaM prItaavIshvaraH syaat vinopaayena tatkaaraNaashakteH . etadIshvarasyeshvaratvam yadasau kaaraNaantaraanapekShaH kuryaat . tathaiva chaanyasminniti . yathaa prItaavanIshavara evamanyasminnapi trailokye neshvara ityanumIyate . yadi cheshvara iti vistaraH . narakaadiShu prajaaM sRRiShTaa bahubhishchetibhirUpasRRiShTaam . bahubhiranekaiH prakaarairItibhirUpasarge rogaadibhirUpasRRiShtaamupadrutaaM prajaaM sRRiShTaa yadi prIyeta namo.astu tasmai ityutpraasavachanametat . sugItashcheti vistaraH . sUktashchaayaM tamaarabhya tamIshvaramadhikRRitya shloka HshatarUdrIye vyaasena

yannirdahati

ityaadi . yasmaannirdahati tasmaadrudra ityevaM sarvatra . anyeShaamiti . bIjaadInaama~NkuraadiShu pratyakShaH purUShakaaro nihnutaH syaat kaaraNebhyo.anyasya vyaapaaraadarshanaaditi . chakShurUpaalokamanaskaaraadibhyashcha chakShurviGYaanaadyu tapattau bIjakShetrodakaadibhyashchaa~Nkuraadyutpattaavanyasya vyaapaaraanupalabdheH . yathaa hi chakShuraadInaaM chakShurviGYaanaadyutpattau bIjaadInaaM chaa~Nkuraadyutpattau vyaapaaro dRRishyate tadbhaave bhaavaattadabhaave chaabhaavaat na tathaa chakShuraadibhaave bIjaadibhaave cheshvarasyaabhave chakShurviGYaanaa~Nkaraadyabhaavo dRRiShTaH . punashcha tadbhaave bhaavaH yatasyaapi tadutpattau vyaapaaro gamyeta ityatastadavyaapaaraadarshanaat saha kaaraNairIshvaraM kaaraNaM kalpayataaM kevalo bhaktivaadaH syaad . kiM cha sahakaariShu cheti vistaraH . yaani sahakaarINyanyaani tasyeshvarasya . kiM teShvIshvaro neshvaraH syaat . taani hi kaaryotpattau svasaamarthyena vyaapriyante . anyeShu tu sahakaariShvIshvaraH syaadityanya grahaNam . aadisarga IshvarahetukaH . tathaa hi pratyakShapurUShakaaranihnavo na syaat kaaraNebhyo.anyasya vyaapaaraadarshane chaadoSho jagatashcheshvaraH kaaraNamiti . tasyaapyanya kaaraNaanapekShatvaat . tasyaapyaadisargasyaankaaraNaanapekShatvaat . Ishvara evaikaH kaaraNaM naanyaditi . Ishvaravadanaaditvaprasa~NgaH . aniShTaM chaitat . tasmaanneshvaraH kaaraNam .

evaM pradhaane.api yathaayogaM yojyamiti . pradhaanamachetanam . tasmaattatra ChandavikalpanaaM hitvaa sheShapratiShedhavidhaanaM yojyam . yadyekameva kaaraNaM pradhaanaM syaat yugapat sarveNa jagataa bhavitavyaM syaat . dRRishyate cha bhaavaanaaM kramasambhavaH . kaaraNaantra bhedaapekShaNe vaa na pradhaanameva kaaraNaM syaat . teShaamaapa kramotpattau kaaraNaantarabhedaapekShaNaadanavasthaaprasa~NgaH syaaditi vistaraH . evaM khalvapi jagataH kaaraNaM parigRRihNataa anyeShaamarthaanaaM pratyakShaH purUShakaaro nihnutaH syaat . sahaapi cha kaaraNaiH kaaraNaM pradhaanaM kalpayataaM kevalo bhaktivaadaH syaat . karaNebhyo.anyasya vyaapaaraadarshanaat sahakaariShu chaanyeShu kaaraNeShu tat pradhaanamapradhaanaM syaat . athaadisargaH pradhaanahetukaH . tasyaapi mahadaadyutapaadasvabhaavasyaadisargasyaadyalakShaNatvaat pradhaanvadanaaditvaprasa~NgaH . nitayaM hi pradhaanaM pradhaana~ncha mahataH kaaraNamiti pUrvapradhaanaM pashchaanmahaaniti na sidhyati . prasavadharmi cha pradhaanamiti tena nitya prvartitavaM kaaraNaantaranirapekShatvaat . nahi prakaashaH prakaashyamartha prakaashya punarna prakaashayatIti . svabhaavo hi kRRitaarthataaM nopekShate . akRRitabuddhayaH . paramaarthashaastrairasaMskRRitabuddhaya ityarthaH . . 64 . .

##[## dwidhaa bhUtaani taddhebhautikaani tu pa~nchadhaa .
tridhaa bhautikamanyonyaM bhUtaanaamekadhaiva tat . . 65 . . ##]##

dwidhaa bhUtaani taddhetu H

iti . pUrvotpannaani bhUtaani pashchaadutpannaanaaM svaasantaanikaanaaM sabhaagaheturavinirbhaagavartIni sahabhUhetuH . bhUtaanuvidhaayitvaaditi . bhautikaM bhUtaanyanuvidhatte . tadwikaare vikaaraat . aachaaryaadinishrayavaditi . yathaa bhikShuraachaaryamaashrayate aadishabdena upaadhyaaya~ncha nishrayate tadwadbhUtaani bhautikaM nishrayate . evameShaamiti vistaraH . janmahetutvameShaaM bhUtaanaamaakhyaataM tu bhautikasya tebhya utpatteH . vikaarahetutvaM tadanuvidhaayitvaat . aadhaarahetutvamaadhaarabhaavaat . sthitihetutvamanuchChedahetutvaat . vRRiddhihetutvamupavRRihaNahetutvaaditi . avisheShavartitvaaditi . aviGhabhaavaavasthaanenaanyeShaamapi hetutvaadiyarthaH . anyonyaM chittaanuparivartikaayavaakkarmeti . kaayakarma chittaanuparivarti dhyaanaanaasravasaMvarasaMgRRihItaM trividhaM praaNaatipaataadattaadaanakaamamithyaachaaraviratibhedena . vaakkarmaapi chittaanuparivarti dhyaanaanasravasaMvarasaMgRRihItameva chaturvidham . mRRiShaavaadapaishunyapaarUShyasambhinnapralaapaviratibhedena . tadevaM saptavidhaM kaayavaakkarmaanyonyaM sahabhUhetuH praaNaatipaativiratirUpaadaayarUpamitareShaaM ShaNNaaM sahabhUhetuH . taanyapi ShaT tasya sahabhUheturiti sarvaM yojyam . naanyaditi . chakShuraadikaM sarvamupadaayarUpaM praatimokShasaMvaraadisaMgRRihItamapi yaavannaanyonyaM sahabhUhetuH pRRithakkalaapatvaat . sabhaagasyeti . kushalaM kushalasya svaasantaanikasya kliShTa kliShTasyetyaadi . yasya kaayavaakkarmaNa iti . viGYaptyaviGYaptisvabhaavasya samaahitasyaasamaahitasya vaa yathaayogam . ekadhaiva taditi vipaakaheturevaika ityavadhaaraNam . kaaraNahetostathaivaagaNyamaanatvaat . pRRithakkalaapatvaaditi sahabhUhetvaadyayogaat . . 65 . .

##[## kushalakushalaM kaame nivRRitaanivRRitaM manaH .
rUpaarUpyeShvakushalaadanyatraanaasravaM dwidhaa . . 66 . . ##]##

rUpadhaataavakushalaM naastIti . sa viviktaM kaamairviviktaM paapakairakushalairdharmaiH savitarka savichaara vivekajaM prItisukhaM prathamaM dhyaanamupapasampadya viharatIti vachanaat . tatra rUpadhaataavakushalaM naasti . akushalavivekaaddhi yajjaataM shubhaM tadwivekajamityuchyate . yathaa cha hetuH tathaa falamiti . tatropapattaavapi naastyakushalamiti gamyate . rUpaarUpyadhaatau sarva eva kleshopakleshaavavipaakatvaannivRRitaa eva naakushalaaH . . 66 . .

##[## kaame nava shubhaachchittaachchittaanyaShTabhya eva tat .
dashabhyo.akushalaM tasmaachchatvaadi nivRRitaM tathaa . . 67 . .
pa~nchabhyo.anivRRitaM tasmaat sapta chittaanyanantaram .
rUpe dashaika~ncha shubhaannavabhyastadanantaram . . 68 . .
aShTabhyo nivRRitaM tasmaat ShaT tribhyo nivRRitaM punaH .
tasmaat ShaDevaamarUpye tasya nItiH shubhaat punaH . . 69 . .
nava chittaani tachChaktaannivRRitaat sapta tatathaa .
chaturbhyaH shaikShamasmaattu pa~nchaashaikaM tu pa~nchakaat . . 70 . . ##]##

anantaramiti pashchaadwakShyata iti kaarikaante . tadiha sambandhanIyam . samaapattikaale kushalamiti . kaamaavaharapraayogikakushalachittaananatraM prathamadhyaanabhUmikaM saamantakIyaM maulIyaM vaa chittamutpadyate . pratisandhikaale nivRRitamiti . kaamavacharopapattipratilambhikamaraNachittaantaraM rUpaachavaraM nivRRitaavyaakRRitaM chittamutpadyate pratisandhikaale .

upapattibhavaH kliShTaH sarvakleshaiH svabhUmikaiH

iti vachanaat . upapattiratraantaraabhavopapattirabhipretaa . evamantaraabhavapratisandhirapi kliShTo veditavyaH . chatasRRibhirdUrataabhirdUra iti . tatreyamaashrayadUrataa yadaarUpyaavachareNaashrayeNa kaamavacharaH kashchidapi dharm na sammukhIkriyate . yathaa rUpaavachareNaashrayeNa kaamaavacharaM nirmaaNachittaM sammukhIkriyata iti . anayaashrayadUratayaa kaamadhaatoraarUpyaa dUre bhavanti . aakaadUrataa yadaarUpyavachareNa chittena kaamadhaaturnaakaaryate . yathaa rUpaavachareNa audaarika ityaadibhiraakaaraiH . aalambanadUrataa yadaarUpyaavachareNa chittena na kaamadhaaturaalambyate yathaa rUpaavachareNa . nanu cha rUpadhaaturapi naarUpyavachareNa chittenaalambyate .

na maulaaH kushalaarUpyaaH saasravaadharagocharaaH

iti vachanaat . tat kathamidamuchyate kaamadhaatorevaarUpyaa dUrata iti . satyaM na maulaarUpyaavachareNa chittena rUpadhaaturadhyaalambyate . kintvaakaashaanantyaayatana saamantakachittenaudaarikaadyaakaaraishchaturthadhyaanamaalambyata iti . ato na kaama dhaatoriva rUpadhaatoraarUpyaa dUre vyavasthaapyante . pratipakShadUrataa yadaarUpyaa na kaamadhaatoH pratipakShaH . yathaa rUpadhaatuH . ityevamaashrayaalambanaakaarapratipakShadUrataabhirapi kaamadhaatoraarUpyaa dUre bhavanti . tasmaanna kaamavacharakushalaanantaramaarUpyaavachara kushalamutpadyate . shaikShamashaikSha~ncheti . kaamaavacharapraayogikakushalachittaantaraM samaapattikaale labdhapUrvaM shaikShamutpdyate tathaiva chaashaikSham . kliShTasamaapattyutpIDitasyeti kliShTayaa samaapattyotpIDitasya yogino.adharaayaaH kushalaayaa bhUmeH saMshrayaNaannivRRitaavyaakRRitaadapi kushalaM chittamutpadyate . varamadharaapi kushalaa bhUmirnordhvaa kliShTeti . sarvebhyo rUpaarUpyachittebhya iti . kushalaavyaakRRitachittasya maraNasambhavaat .

tasmaachchatvaari

iti . tasmaadakushalaachchatvaari svabhUikaanyeva akushalasyordhvabhUmikushalaprayogatvaasambhavaadaprahaaNaachchordhvabhUmyupapattichittaanutpaadaat . kushalaM nirmaaNachittaadanantaramiti . nirmaaNadavyutthaanakaale . tasmaadanantaramekaadasheti . pratisandhisamaapattitadavyutthaananirmaaNapraveshakaaleShvekaadashachittotpattisambhavaH . katham svabhUmikaani trINi kaamavachaaraaNi cha . vyutthaanakaale kushalam pratisandhikaale kliShTadwayam . anivRRitaavyaakRRitaM cha nirmaaNachittam . aarUpyavacharaM cha nivRRitaavyaakRRita pratisandhikaale . kushalaM cha samaapattikaale . shaikShamashaikShaM cheti . na tvaarUpyaavacharamanivRRitaavyaakRRitam . avashyaakliShTatvaat samaapattyaadyayogaachcha . na hi tat prayogalabhyaM yathaa rUpaavacharaM kaamavacharaM cha nirmaaNachittam . kaamaavachara cha kliShTadwayamaarUpyaavacharaM chaanivRRitaavyaakRRitaM hitveti . na kaamaavacharaat kliShTadwayaadrUpaavacharaM kushalamutpadyate . tasya kliShTadwayasya tatprayogaanarhatvaat . ata eva cha naarUpyaavacharaadanivRRitaavyaakRRitaattadutpadyate. kushalena cha pratisandhibandhaabhaavaat . kaamaavacharaM kliShTadwayaM shaikShaashaikShe cha sthaapayitveti . na kaamaavacharaat kliShTadwayaadrUpaavacharaM nivRRitaavyaakRRitamutpadyate tadaprahaaNe rUpadhaatau pratisandhibandhaabhaavena nivRRitaavyaakRRitachittaasambhavaat . na shaikShaashaikShaabhyaam . tatastyena kliShTena vyutthaanaasambhavaat . kaamaavacharaaNi cheti . trINItyadhikRRitam . pratisandhikaale kliShTadwayaM kliShTasamaadhyutpIDitasya cha kushalam . kaamaavachare cha kliShTe aarUpyaavacharaM cheti . pratisandhikaale . adharadhaatukaani cha kliShTaani pratisandhikaale . aarUpyaavacharaat kushalaannaveti . svabhUmikaani trINi . rUpaavacharaM kushalaM tatsamaapattivyutthaanakaale pratiloma samaapattau cha . adharabhUmikaani cha kliShTaani pratisandhikaale . shaikShamashaikShaM cha . kaamaavacharaM kushalaM kaamarUpaavachare chaanivRRitaavyaakRRite hitveti . na kaamaavachareNa kushalena tatsamaapattervyutthaanaM sambhavatyativiprakRRiShTatvaat ata eva cha naanivRRitaavyaakRRitenaapyapaTutvaachcha . ata eva cha na rUpaavachareNaanivRRitaavyaakRRitena vyutthaanam . na chaibhiH pratisandhibandho.astIti naiShaamata utpattiH . tat ShaNNaamanantaramiti vartate . rUpaavacharaat kushalaaditi . samaapattikaale . shaikShaashaikShaabhyaaM cheti . vyutthaanakaale . rUpaavacharaM kushalamiti . kliShTasamaadhyutpIDitasya . nivRRitaM chetyaadi . pratisandhikaale . kaamarUpaavacharaaNi kliShTaani shaikShaashaikShe cha hitveti . adhobhUmyavItaraagasya tena pratisandherabhaavaat . shaikShaashaikShaabhyaa~ncha tena vyutthaanaasambhavaanna tebhyastadutpattiH . taanyeva chatvaaryashaikShaM cheti . trINi traidhaatukaani kushalaani vyutthaanakaale shaikShaM cha pravaahe vajrepamaanantaraM kShayaGYaanamityashaikShaM cheti pa~ncha . pa~nchakaadata evaanantaroktaaditi . traidhaatukebhyaH kushalebhyaH samaapattikaale . vajropamaanantarotpattau pravaahecheti . tasmaachchatvaarIti . shaikShaM hitvaa . na hyashaikShaat shaikShamutpadyate . parihaaNikaale kathaM notpadyate . kleshotpaadavyavahitatvaat vyutthitasyaiva parihaaNeshcha . . 67##-##70 . .

##[## tasmaachchatvaari chittaani dwaadashaitaani viMshatiH .
praayogikopapattyaaptaM shubhaM bhittvaa triShu dwidhaa . . 71 . .
vipaakajairyaapathikashailpasthaanikanairmitam .
chaturdhaa vyaakRRitaM kaame rUpe shilpavivarjitam . . 72 . . ##]##

praayogikaM chopapattilaabhikaM cheti . praayogikaM yatprayogaallabhyate . shrutachintaabhaavanaamaya triShu dhaatuShu yathaasambhavam upapattilaabhikaM kaamarUpadhaatvaarantaraabhavapratisandhikShaNe prathamato yasya praaptirUtpadyate aarUpyadhaatau chopapattibhave yasya praaptirUtpadyate . vipaakajamairyaapathikaM shailpasthaanikaM nirmaaNaachittaM cheti . hetukarmabhedaadayaM bhedaH . vipaakahetorjaataM vipaakajam . IryaapatheShu shayanaasanasthitichaMkramaNeShu bhavamairyaapathikam . shilpasthaaneShu bhavaM shailpasthaanikam . nirmaaNe chittaM nirmaaNachittam nimite nirmaane vaa bhavaM naimitaM nairmaaNikamiti vaa . tadevochyate punarvishatirbhavantIti . kathamityaaha Shodaa kushalamanivRRitaavyaakRRitaM cha saptadhaa bhittveti . triShu dhaatuShu praayogikopapattipratilambhikabhedena kushalaM Shodaa bhittvaa . kaamarUpadhaatvoshchaanivRRitaavyaakRRite saptadhaa bhittvaa . kaamadhaatau vipaakajairyaapathikashailpasthaanikanairmaaNakabhedena . rUpadhaataaM cha vipaakajairyaapathikanairmaaNikabhedeneti . taanyetaani trayodasha sheShaaNi cha saptaabhinnaanyeva . tadyathaa kaamaavacharamakushalaM nivRRitaavyaakRRitaM cha rUpaavacharaM nivRRitaavyaakRRitameva aarUpyaavacharaM nivRRitaavyaakRRitamanivRRItaavyaakRRitaM cha . shaikShamashaikShaM cheti viMshatichittaani bhavanti . Iryaapathaadyabhaavaaditi . IryaapathashilpasthaananirmaaNaabhaavaat . etaani trINyaarUpyadhaatau na santi . aalambanabhUtasya rUpasyaabhaavaat . rUpagandharasaspraShTavyaanyeShaamaalambanamiti . tatra shayyasanarUpaadayaH svasharIraavayavarUpaadayashchairyaapathikasyaalambanam shailpasthaanikasya shilpasthaanarUpaadayaH nairmaaNikasya nirmaaNarUpaadayaH . shailpasthaanikasya tu shabdo.apIti . tushabdo visheShaNe . apishabdena rUpaadayaH . shabdo.apyasyaalambanam . shilpopadeshashabdamaalambya manoviGYaanena shilpaM shikShata iti . vipaakajasyaavachanaat sarve.api rUpaadaya aalambanamityavagantavyam . manoviGYaanaanyeveti . manoviGYaanasvabhaavaanyairyaapathikaadIni trINi . vikalpaabhisaMskaraNe pravRRittatvaat . vipaakajamavachanaat ShaDviGYaanasvabhaavamiti GYaapitaM bhavati . pa~ncha tu viGYaanakaayamairyaapathikashailpasthaanikayoH praayogikaa iti . tatprayogaavasthaayaaM bhavatvaat praayogikaaH . yasmaatte dRRishTaa yaavat spRRiShTotpadyanta iti . vipaakasya prayogo naasti karmasaamarthyena svarasavaahitvaat .

airyaapathikaabhinirhatamiti vistaraH . airyaapathikena manoviGYaanenaabhinirhRRitamutpaaditaM manoviGYaanamasti dwaadashaayatanaalambanam . chakShuraayatanaalambanaM yavaddharmaayatanaalambanamanivRRitaavyaakRRitasvabhaavamityapare . tadevaM pradarshayanti . anyadapyanivRRitaavyaakRRitamasti yadairyaapathikaadiShu naantarbhavatIti . itthameva cha pratipattavyam . anyathaa hi yad vakShyati

kaayaakShishrotraviGYaanaM viGYaptyutthaapaka~ncha yat .
dwitIyaadau tadaadyaptamakliShTaavyaakRRita~ncha tat .
svabhUmikena nirmaaNa bhaaShaNaM tvadhareNa cha .

ityaadi taani viGYaanaanyeShaaM chaturNaa katamena saMgRRihItaani . na taavad vipaakajaani UrdhvopapannaanaamadharabhUmikavipaakaasambhavaat . nairyaapaathakaadIni Iryaapathaadyabhaavaat . aGYaanaadivibhvaasanaachittaM cha kwa praveshayitavyam . bhadantaantavarmaNaapi vibhaaShaavyaakhyaana uktam . etachchatuShTayavyatiriktaanyavyaakRRitaani viGYaanaani santIti saavasheShametad bhaaShyamityavagantavyam .

anyatraabhiGYaafalaaditi . kaamaavacharaM nirmaaNachittaM rUpaavacharapraayogikaanantaramevotpadyate . na kaamaavacharapraayogikaantaram . rUpaavacharaM praayogikaM shaikShamashiakShaM cheti . samaapattikaale . svebhyaH kushalakliShTebhya iti . svaabhyaaM kushalaabhyaaM kliShTaabhyaa~ncha . prayogakaale kliShTaasadbhaavaat . kleshaparikhinnasya cha praayogikotpatteH . naanivRRitaavyaakRRitebhyo durbalaanabhisaMskaaritvaat . rUpaavacharaabhyaaM praayogikakliShTaabhyaamiti . praayogikaat kliShTaat . shaikShaashaikShaabhyaa~ncha vyutthaanakaale . kliShTaat kliShTasamaadhyutpIDitasya . rUpaarUpyaavachare cha kliShTe iti . pratisandhikaale . sambhavati hyupapattipratilambhikachittasya maraNam . pUrvavaditi . anyatraabhiGYaafakaadityarthaH . taddhi rUpaavacharapraayogikaanantaramevetyuktam . rUpaavacharaabhyaa~ncheti vistareN pUrvavadvyaakhyaanam . akushalanivRRitaavyaakRRitaanantaramiti . akushalaanantaraM nivRRitaavyaakRRitaanantaraM cheti vibhaktavyam . tulyatvaaddhi tadyugapadadwachanam . rUpaavacharebhyashchaturbhyaH . anyatra praayogikaabhiGYaafalaabhyaamiti . pratisandhikaale . praayogike.abhiGYaafale cha sthitasya naasti maraNam . atastaabhyaaM tat kliShTadwayaM notpadyate . sheSheShu tu sthitasyaasti maraNam . atastebhyastat kliShtadwayamutpadyate . pratisandhikaale . evamanyatraapyanyatra praayogikaaditi vyaakhyeyam . ShaDanyatra praayogikaabhiGYaafalaabhyaamiti . durbalaanabhisaMskaarikatvaat . anayoranantaraM praayogikaM notpadyate . rUpaavacharapraayogikaanantarotpatteshcha na taabhyaamabhiGYaafalotpattiH . rUpaarUpyaavachare cha kliShTe iti . pratisandhikaale . shailpasthaanikaanantaraM ShaDiti . tatrasthasya maraNasambhavaadariyaapathikavipaakajavadiha rUpaarUpyaavacharakliShTayorasambhavaH . sva chaabhiGYaafalameveti . pavaahakaale . rUpaavacharaM cha prayogikamiti . tadvyutthaane . na tadityapravishya dhyaanamabhiGYaafalaadavyutthaanamastIti . tadapyasmaadeva dwayaaditi . tadabhiGYaafalaM pravaahe tatpraveshakaale cha . kaamaavacharakushale iti . vyutthaanakaale . asti hi sambhava upapattipratilambhikenaapi samaapattivyutthaanaM paTutvaat . ato dwayorapi kushalayorgrahaNam . abhiGYaafalaM cheti . kaamaavacharaM nirmaaNachittam . aarUpyaavacharapraayogikashaikShaashaikShaaNi samaapattikaale . anyatrairyaapathikavipaakajaabhyaamiti . tayordurbalaanabhisaMskaarikatvaat . praayogikakliShtaabhyaamiti . vyutthaanakliShTasamaapattyutpIDitakaalayo . kaamaavachare kliShTe iti pratisandhikaale . anyatraabhiGYaafalaaditi . nirmaaNachittasya praayogikaanantarotpatteH . aarUpyaavacharaM kliShTamiti . pratisandhikaale. kushalakliShTaanIti . kushale cha kliShTe cha kushalakliShTaanIti samaasaH kushalaadharabhUmikaashrayaNaat kushale kliShTe tu pratisandhikaale . kaamaavacharebhya iti vistaraH . pratisandhikaale . praayogikashailpasthaanikaabhiGYaafaleShu mRRityurnaastIti na tebhyaH . kaamaavachare kliShTe iti . pratisandhikaale . aarUpyaavacharamapi kliShTamasminneva svaM praayogikamato notpadyate . airyaapathikasya durbalaanabhisaMskaaritvena prayoganaarhatvaat . evaM vipaakajamiti . yathairyaapathikamukta tathedaM vipaakajaanantaraM sapta yaavadanyatraabhiGYaafalaaditi . taaveva granthaarthau . abhiGYaafalaantara dwe sve iti . vyutthaane pravaahe cha . tadapyaabhyaameveti praveshe pravaahe cha . rUpaavacharaM praayogikamiti . vyutthaanakaale . evaM shaikShamashaikSha~ncha svaani chatvaarIti . kushalaM bhavatIti sfuTam . kliShTamaasvaadanaakaale.anivRRitaavyaakRRitaM tu vyutthaanakaale . rUpaavacharaat praayogikaaditi . samaapattikaale . anyatra vipaakajaaditi . durbalaanabisaskaaravaahitvaaditi kaaraNaM vakShyate . shaikShaashaikShaabhyaa~ncheti . samaapattikaale . adharadhaatukaani cha kliShTaanIti . rUpaavacharakaamaavacharaaNi pratisandhikaale . praayogikakliShTe iti . praayogikaM kliShTasamaadhyutpIDanaat . kliShTaM pratisandhikaale . kaamaavachare.aShi kliShTe pratisandhikaala eva . kaamavachararUpaavacharebhya iti vistaraH . tachchittasthamaraNasambhavaat . anyatra praayogikaaditi . vipaakajaanantara praayogikaanutpatteH . adharaaNi trINi kliShTaanIti . dwidhaatukaani pratisandhikaale . kaamaavacharamutpattilaabhikamiti . paTutvaadetachChaikShaadvyutthaanachittaM sambhavati . paTutvaaditi kaaraNaM vakShyati . na tu tathaa rUpaarUpyaavachare upapttilaabhike paTunI iti na te sambhavataH . shaikShaM pravaahe ashaikShaM cha vajropamaanantaram . shaikShamekaM hitveti . ashaikShaachChaikShaM notpadyate . tasmaadashaikShaanantaraM pa~ncha . na tu ShaT yathaa shaikShaat . taani cha pa~ncha shaikShavadwaktavyaani .

atra viMshatichittaanaaM samanantarapratyayasyaasUtritasya sUtrarUpaaH saMgraha shrlokaaH .

praayogikaachChubhaat kaame dashaaShTabhyastadanyataH .
shubhaannavaikaadashatastat sapta kliShTataH pRRithak . .
chaturdashabhyaste.aShTaavairyaapathikavipaakajaat .
te tu saptataH ShaT shailpasthaanikaattattu saptataH  . .
nairmitaaddwe dwayoshchaitadrUpe praayogikaachChubhaat .
dwaadashaitattu dashataH shubhaadaShTaavayatnajaat  . .
tat pa~nchabhyo nava kliShTaattadekaadashataH punaH .
vipaakajairyaapathikaat sapta tat pa~nchato dwayam . .
dwe abhiGYaafalaachchittaaddwaabhyaameva tathaiva tat .
aarUpye yaatnikaat sapta kushalaat ShaDabhya eva tat . .
ayaatnikaachChubhaat sapta chaturbhyastat punaH smRRitam .
kliShTaadaShTau dashabhyastat ShaT chittaani vipaakajaat . .
chaturbhyastattu ShaT shaikShaachchaturbhyaH punareva tat .
ashaikShaat pa~ncha tadapi pa~nchabhyaH samanantaram . .

IryaapathashilpaabhisaMskaraNapravRRittatvaat . na punarebhyaH praayogikamutpadyata ityadhikRRitam . ato.asambhavaadairyaapathikashailpasthaanikaanantaraM praayogikaM notpadyate . tadanyaabhisaMskaraNapravRRittatvaadityabhipraayaH . yasmaadairyaapathikamIryapathaabhisaMskaraNe pravRRittam gamanaadyaakaaratvaat . shalpasthaanikaM cha shilpaabhisaMskaraNe pravRRitam idamevaM karomIdamevaM karomItItyevamaakaarapravRRittatvaat . durbalaanabhisaMskaaravaahitvaachcha vipaakajaanantaraM praayogikaM notpadyate . taddhi vipaakajamavyaakRRitatvaaddurbalam pUrvakarmaapkShayaat . ayatnena cha pravRRitteranabhisaMskaaravaahIti . atha vaa IryaapathashilpaabhisaMskaraNapravRRittatvaat . airyaapathikashailpasthaanikaanantaraM na praayogikamutpadyate . durbalaanabhisaMskaaravaahitvaachcha airyaapathikashailpasthaanikalvipaakajaanantaraM praayogikaM notpadyate . sarveShaamavyaakRRitatvena durbalatvaat . anabhisaMskaaravaahitvaachcha vipaakajasyaivaikaya airyaapathikashailpasthaanikayorapi vaa prayogikaabhisaMskaaraabhaavaat . anyavyaapaaraparatva paatraaddhi tayorabhisaMskaraNapravRRittatvamuktam . atha vaayemvaasya vaakyasyaabhisambandhaH . IryaapathashilpaabhisaMskaraNapravRRittatvaat durbalaanabhisaMskaaravaahitvaachchaitaani vipaakajariyaapathikashailpasthaanikaani na praayogikaanukUlaani . ato na tadanantaraM praayogikamutapadyata iti sambandhanIyam . niShkramaNachittaM tvanabhisaMskaaravaahIti . praayogikachittapravaahaad yadanyachchitta tanniShkramaNachittam . tena hyasau yogI tataH pravaahaanniShkaamati tadavasaanatvaat . niShkramaNachittamanabhisaMskaaravaahyanaabhogavaahIti yukto.asya niShkramaNachittasya vipaakajaadInaamanyatamasvabhaavasya praayogikachittaanantaramutpaadaH . evaM tarhIti . yadi na praayogikaanukUlaanIti vipaakajaadibhyo.anantaraM praayogikaM notpadyate evaM tarhi kliShTebhyo.api praayogikaM notpadyate viguNatvaat . viguNo hi kliShTo dharmaH kushalasya naanukUla ityarthastadwirodhitvaat . tathaapIti vistaraH . yadyapi tadwiguNaM tathaapi kleshasamudaachaaraparikhinnasya yoginastatpariGYaanaat kleshasamudaachaarapariGYaanaad yuktaH praayogikasammukhIbhaavaH . tat pariGYaanameva hi praayogikaM chittamiti . paTutvaaditi . kaamaavacharamutpattipratilambhikaM paTU tachchaikShaadibhyo vyutthaanachittaM sambhavati . ata eva kliShTasamaadhyutapIDitasya tadaashrayaNaM bhavati . anabhisaMskaaravaahitvaattu tasya tasmaachChaikShaadIni totpadyante . rUpaavacharaM tUpapattipratilambhikaM na kaamaa vacharavat paTu . tasmaat kliShTasamaadhyutapIDitasya tadaashrayaNaM na bhavati praayogikamevaashrIyate . anyonyaanantaraM chittaanaamutpaadaH ,. taani cha manaskaaravashaadutpadyanta ityato manaskaaropakShepaH . trayo manaskaaraa iti vistaraH . svalakShaNasya manasikaraNaM svalakShaNamanaskaaraH . tadyathaa rUpaNaalakShaNaM rUpamityevamaadi . aadishabdenaanubhavanalakShaNaa vedanetyevamaadi . anityatvaadimanasikaraNaM saamaanyalakShanamanaskaaraH ShoDashaakaarasamprayuktaH . anityato yaavannairyaaNikata iti . adhimukttyaa na bhUtaarthe manasikaraNamadhimuktimanaskaaraH . ashubhaayaaM yaavat kRRitasnaayaMtanaadiShu . aadishabdena RRiddhyaadInaamabhinirhaare laghutvaadyadhimokSho gRRihyate tadyathaa mahardhiko mahaanubhaavaH parIttaaM pRRithivIsaMGYaamadhitiShThati . apramaaNamapasaMGYaam . sa aakaaMkShan pRRithivIM chalayatIti vistaraH . ashubahyaa sahagataM sambaddhamashubhaasahagatam . etadukta bhavati . ashubhaamanaskaaraanantaraM smRRitisambodhya~Nga bhaavayati janayatyutpaadayatIti . smRRitisambodhya~Nga hyaryamaarga ityastyadhimuktimanaskaaraanantaramaargamaargotpaada iti darshayati . aaha yadi saamaanyamanaskaaraanantarameva naadhimuktimanaskaaraanantaramaaryamaaga sammukhIkaroti idaM kathaM nIyate ashubhaasahagataM smRRitisambodhya~NgaM bhaavayatIti . ata idamuchyate . ashubhayaa tu chittaM damayitveti vistaraH . prayogaavasthaayaamashubhayaa chittaM damayitvaa yaavadavasaane saamaanyamanaskaaraanantaramaargamaaga sammukhokaroti ato na sUtravirodha iti . aaryamaargaanantaramapIti vistaraH . na kevalaM saamaanyamanaskaaraanantaramaaryamaargaM sammukhIkaroti aaryamaargaanantaramapi saamaanyamanaskaarameva sammukhIkarotItyapare . syaattaavaditi vistaraH . anaagamyaadIti . aadishabdenaanaagamyaprathamadhyaanadhyaanaantaratribhUmisannishrayeNa niyaamaavakraantau tanmaargaanantaraM trimaargaanantaraM kaamaavacharaM saamaanyamanaskaaraM shrutamayaM  chintaamayaM vaa sammukhIkuryaat sannikRRiShTatvaat . atha dwitIyaadidhyaanasannishrayeNa dwitIyatRRitIyachaturthadhyaanasannishrayeNa niyaamaavakraantau kathamaaryamaargaanantaraM kathaM saamaanyamanaskaaraM sammukhIkaroti . na hi kaamaavacharaH shakyaH sammukhIkartumiti vaakyasheShaH . kasmaat prathamadhyaanavyavahitatvenaativiprakRRiShTatvaat . brUyaastvam dwitIyaadidhyaanabhUmikameva sammukhIkariShyatIti . ata aaha na cha tadbhUmikaH pratilabdho.anyatra nirvedhabhaagIyaaditi . dwitIyadhyaanaadibhUmiko.anaagamyaadibhUmiko vaanaasravo maargo.anyatra nirvedhabhaagIyaanna pratilabdha aasIt . anaakaarapatitastu laukiko maargaH pratilabdha aasIt . na tu saH . tasmaayaaryaaaya vyutthaanaarthaM rochate . nirvedhabhaagIyaM tarhi samaanyamanaskaaraM sammukhIkariShyatIti . ata aaha na chaaryo nirvedhabhaagIyamiti vistaraH . kimarthamiti chet . ata aaha na hi praaptafalasya tatprayogasammukhIbhaavo yukta iti prayogasya kRRitaarthatvaannihInatvaachcha nirvedhabhaagIyaani chaaryamaargasya prayoga iti . anyo.apyasya tajjatIya iti . yaH satyaalambanatvaannirvedhabhaayIyajaatIyaH saamaanyamanaskaaro bhaavaaM gachChati . anaasravamaargotpattikaale praapyata ityarthaH . katham shaantaM nirvaaNamiti vaaryamaargaanantaraM sammukhIkariShyatIti . tadetanna varNayanti . kasmaat eShaaM tajjaatIyaanaaM samaanyamanaskaaraaNaaM nirvedhabhaagIyapratibaddhabhaavanatvaat . na kilaShamanaasravamaargapratibaddhaabhaaveneti . anaagamyaM nishrityeti vistaraH tadbhUmikamiti . anaagamyabhUmikam tadbhUmikaM bhaavaagrikaM veti . aaki~nchanyaayatanabhUmikaM bhaavaagrikaM vaa yadi bhavaagropapanno bhavati sheShaasu bhUmiShu svabhUmikameva vyutthaanachittam naanyabhUmikam . anyabhUmikasya prayogasaadhyatvaat svabhUmikamanabhisaMskaareNa bhavatIti . prayogapratibaddhatvaaditi . kasya aaryamaargasya . maargaanantaraM tUpapattipratilambhikasyaapi kaamaavacharasya sammukhIbhaava ityadhikRRitam . . 72 . .

##[## kliShTe tridhaatu ke laabhaH ShaNNaaM ShaNNaaM dwayoH shubhe .
trayaaNaaM rUpaje shaikShe chaturNaa tasya sheShite . . 73 . . ##]##

kliShTe tridhaatuke laabhaH ShaNNaaM ShaNNaaM dwayoH

iti . yathaasaMkhyena nirdeshaH . kaamaavachare kliShTe paNNaaM chittaanaaM laabhaH pratilabha ityarthaH . rUpaavachare ShaNNaam aarUpyaavachare dwayoriti . tenaaha kaamaavachare hi kliShTa iti vistaraH . tairasamanvaagatasyeti . taiH ShaDbhishchittairasamanvaagatasya pudgalasya . katham iha kushalapratisandhaanaM samyagdRRiShTyaa vaa vichikitsayaa vaa . tadyadi vichikitsayaa pratisandhatte tatra vichikitsaasamprayukte kliShTe chitte sammukhIbhUte rUpadhaatoraarUpyadhaatorvaa kaamadhaatuM pratyaagachChati . tadaasyaantaraabhavapratisandhichitte.avashyakliShTe tasya kushalasya laabhastenaasamanvaagatasyeti . akushalanivRRitaavyaakRRitayoriti vistaraH . akushalaM cha nivRRitaavyaakRRitaM cha kaamaavacharamevaadhikaaraadrUpaavacharasya cha nivRRitasya pRRithakpaaThaat tayorakushalanivRRitaavyaakRRitayo rUpaavacharasya kliShTasya . kim laabha iti prakRRitam kathaM laabha ityaaha dhaatupratyaagamanaat parihaaNitashcheti . yadaa rUpadhaatoraarUpyadhaatorvaa kaamadhaatuM pratyaagachChati tadaasyaantaraabhavapratisandhichitte.avashyaM kliShTe.akushalanivRRitaavyaakRRitayoranyatarasmin sammukhIbhUte tayorakushalanivRRitaavyaakRRitayorlaabho bhavati pUrvavihInatvaat tenaasamanvaagatasya . parihaaNitashcha . yadaa cha kaamavairaagyaat parihIyate tadaasya kliShTe parihaaNichitte ammukhIbhUte tayoH kliShTayorlaabhastenaasamanvaagatasya . rUpaavacharasya cha kliShtasya dhaatupratyaagamanaat . yadaarUpyadhaatoH kaamadhaatuM pratyaagachChati tadaasyaantaraabhavapratisandhichitte.avashyaM kliShTe rUpaavacharasya kliShTasya pUrvavihInasya laabho bhavati tenaasamanvaagatasya . parihaaNitashcha . yadaa rUpavairaagyaat parihIyate kaamaavachareNa chittena tadaasya vairaagyatyaktasya rUpaavacharasya kliShTasya laabho bhavati tenaasamanvaagatasya . aarUoyaavacharasya kliShTasya parihaaNitaH . yadaa kaamaavachareNa chittenaarUpyavairaagyaat parihIyate tadaasyaarUpyaavacharasya kliShtasya laabho bhavati tenaasamanvaagatasya . shekShasya cha . parihaaNita ityadhikRRitam . yadaa kaamaavachareNu chittenarhatvaat parihIyate tadaasya shaikShachittasya laabho bhavati tenasamanvaagatasya . evaM taavat kaamaavachare kliShTe chitte sammukhIbhUte ShaNNaaM chittaanaaM laabha uktastairasamanvaagatasya . rUpaavachare kliShTe chitte sammukhIbhUte ShaNNaaM laabhastarasamanvaagastasya . rUpaavacharaaNaamiti vistaraH . yadaarUpyaisadapraaptdhaato rUpadhaatuM pratyaagachChati tadaasya rUpaavacharaantaraabhavapratisandhichitte.avashyaM kliShTe rUpaavacharaaNaaM trayaaNaaM kushalasyopapattipratilambhikasya kliShTasyaanivRRitaavyaakRRtasya cha nirmaaNachittasyagrapraaptisadbhaavaat . kaamaavacarasya chaanivRRitaavyaakRRitasya nirmaaaNachitta syaiva . aarUpyaavacharasya kliShtasya shaikShasya cha laabhaH . parihaaNito rUpaavachareNa chittenaarhatvaat parihIyamaaNasya tadasamanvaagatasya . evaM rUpaavachare.api kliShTe ShaNNaaM laabha uktaH . aarUpyaavachare tu kliShTe dwayorlaabhastaabhyaamasamanvaagatasya . parihaaNita aarUpyaavachareNa chittenaarhatvaat parihIyamaaNasyaiva kliShTasya yasyaikadeshaH sammukhIbhUtaH shaikShasya cheti .

rUpaavachare kushale trayaaNaam

iti . kushala iti jaatinirdeshaH . kushale kasmiMshchidrUpaavachare trayaaNaaM laabhaH sambhavaH . katham aadye taavadrUpaavachare kushale chitte sammukhIbhUte tasyaiva kushalasya rUpaavacharasya laabhastenaasamanvaagatasya . mauladhyaanasaMgRRihIte tu kushale chitte sammukhIbhUte kaamaavacharUpaavacharayoranivRRitaavyaakRRitayornirmaaNachittayorlaabhastaabhyaamasamanvaagatasya . ityevaM kushale rUpaavachare chitte sammukhIbhUte trayaaNaaM laabha ityuchyate na tu yugapallaabha iti .

shakShe chaturNaam

iti . shaikShe chitte sammukhIbhUte duHkhe dharmaGYaanakShaantichitte tasyaiva shaikShasya duHkhe dharmaGYaanakShaantikalaapasvabhaavasya laabhastenaasamanvaagatasya . kaamarUpaavacharayoshchaanivRRitaavyaakRRitayoraarUpyaavacharasya cha kushalasya . kasmin kalaapa ityaaha . aaryamaargeNa kaamarUpavairaagye . kathamiti yadaayamanaagamyabhUmikenaaryamaargeNa kaamavairaagyaM karoti tadaa navavimuktimaargasaMgRRihIte shaikShe chitte sammukhIbhUte kaamarUpaavacharayoranivRRitaavyaakRRitayornirmaaNachittayorlaabhastaabhyaamasamanvaagatasya . yadaa tu ShaDbhUmikaanaamaaryamaargaaNaamanyatamena rUpavairaagyaM karoti tadaadyaprakaarachitte shaikShe sammukhIbhUte.atItaanaagatapraaptinyaayenaarUpyaavacharasya kushalasya laabhastenaasamanvaagatasya . aaryamaargagrahaNaM saasravachittaniraasaartham . shaikShe chitte sambhUte.ayaM laabho varNyate .

atraachaaryaguNamatirvyaachaShTe .

shaikShe chaturNaam .

tasyaiva shaikShasya kaamarUpaavacharayoshchaanivRRitaavyaakRRitayoraarUpyavaacharasya cha kushalasyeti . kathamityato vravIti . aaryamaargeNa kaamarUpavairaagye yadaayamanaagmyamikenaaryamaargeNa kaamadhaatuvairaagyaM karoti tadaa yo navamo vimuktamaargastasmin mauladhyaanabhUmikamapUrvakaM shaikShaM labhata iti shaikShaya laabha uchayte . kaamarUpaavacharayoshchanivRRitaavyaakRRitayornirmaaNachittayoreva tasmin laabhaH . ShabhUmikena tvaaryamaargeNa kaamarUpavairaagye yo navamo vimuktimaargastasminnaarUpyaavacharaM kushalaM pratilabhata iti . tachChiShyo.apyaachaaryavasumitrastamevaartha tena vaakyena taireva padavya~njanairlikhati . tadetadayukta vyaakhyaanam . na hyevamekavaakyena vyaakhyaataartho ghaTate vaakyabhedena ghaTate . tasyaiva shaikShasya laabha ityetadekaM vaakyam kaamarUpaavacharayoshcha yaavat kaamarUpadhaatuvairaagya ityaparaM vaakyam . aaryamaargeNa kaamarUpadhaatuvairaagya ityetena visheSheNa tasyaiva shaikShasyetyetat pUrvoktaM na visheShyaM vaakyaantaratvaat . atadwato hyayaM chittalaabho varNayate .

chittalaabho hyatadwata

iti vachanaat . katham navame vimuktirmaarge shaikShachittavataH pudgalasya shaikShachittalaabho vyavasthaapyate . nanu chokta mauladhyaanabhUmikamapUrvaM shaikShaM labhyata iti naatiprasa~Ngaat . rUpaavacharamapi kushalaM chittaM mauladhyaanabhUmikamapUrvaM pratilabhyata iti tasyaapi laabha iti prasajyeta . aachaaryavasumitra aaha . shaikShachittasthitasya kaamadhaatuvairaagye kushalamuShmagataavasthaayameva rUpaavacharaM niyaamaavakraantau labdhamiti kRRitvaa na gaNyata iti . tadayuktam . shaikShasyaapyagaNanaapraapteH . shaikShamapi hi darshanamaargaavasthaayaM labdhamiti na bhavataa tathaa sthaapayitavyamiti praapnoti . atashchedamapvyaakhyaanamiti nishchIyate yasmaadaachaaryeNaiva mishrashrlokavyaakhyaana evaM  likhitam . shaikShasyaashaikShasya cha niyaamaavakaantyarhattvayoriti .

sheShaM kRRita sheShitam

iti . praatipadikadhaaturUpametaditi darshayati yatra chitte laabho na vyaakhyaastatra tasyaiva laabha iti . kathaM kRRitvaa kaamaavachare taavat kushalachitta iyataaM chittaanaaM laabha iti na vyaakhyaataH . tatra tasyaiva laabho naanyeShaam . tadyathaa samyagdRRiShTayaa kushalamUlapratisandhaane kaamaavachare kushale chitte sammukhIbhUte tasyaiva kushalasya chittasya laabhastenaasamanvaagatasya . naanyeShaaM kliShTaanaaM traidhaatukaanaamapi pUrvapratilabdhatvaat . na kaamaavacharasyaanivRRitaavyaakRRitasya vipaakajaadInaaM sahajapraaptitvaat nirmaaNachittasya praaptyabhaavat . na rUpaarUpyaavacharaaNaaM kushalaadInaaM shaikShaashaikShayoshcha praaptyabhaavaat . anivRRitaavyaakRRite.api kaamaavachare chitte laabho na vyaakhyaataH . tatra tasyaiva laabhastenaasamanvaagatasya .

avyaakRRitaaptiH sahajaa

iti kRRitvaa . naanyeShaaM kushalaadInaaM pUrvapratilabdhatvaat . tathaiva keShaa~nchit praaptyabhaavaachcha . nirmaanachitte tu sammukhIbhUte na kasyachillaabha iti na vaktavyam . yatra hi kliShTe.anyatra vaa kasyachillabho naasti na taduchyate . kliShTa eva hi traidhaatuke paNNaaM yaavaddwayorlaabho na tvavashyamityavadhaaraNam rUpaavachare.apyanivRRitaavyaakRRite sammukhIbhUte tasyaiva laabhaH naanyeShaam . pUrvavad vaktavyam . tathaarUpyaavachare aakaashanantyaayatanasamantakaadyaprakaarasaMgRRihIte kushalachitte sammukhIbhUte tasyaiva laabhaastenaasamanvaagatasya naanyeShaaM keShaa~nchit pUrvapratilabdhatvaat keShaa~nchit praaptyabhaavaat . evamanivRRitaavyaakRRite shaikShe cha .

anye punarabhedenaahuriti . ke mishrakakaaraaH . abhedeneti traidhaatukaanaaM kliShTaadInaamapRRithakkaraNaat .

ShaNNaaM tu kushale chitte

iti yadukta tannyUnaM lakShaNam . kushalaM hi traidhaatukaM saasravamaanasrava~ncha . tatra saptaanaaM kushale chitte iti vaktavyaM na ShaNNaamiti taddarshayannaaha kaamaavacharasyeti vistaraH . kushalamUlapratisandhaanaaditi vyaakhyaatametat . anivRRitaavyaakRRitayorvairaagyata iti . laukikena lokottareNa vaa maargeNa kaamadhaatovairaagye navame vimuktimaarge kaamarUpaavacharayornirmaaNachittayorlaabhastaabhyaamasamanvaagatasya . rUpaarUpyaavacharayoH kushalayostatastyasamaadhilaabhata iti . yadaa rUpaavacharamanaagamyaM prathamato labhate tadaa rUpaavacharasya kushalasya laabhaH . yadaakaashaanantyaayatanasaamantakaM prathamato labhate tadaarUpyaavacharasya kushalasya laabhaH . shaikShasya chaashaikShasya cha niyaamaavakraantyarhattvayoriti . yadaa niyaamamavakraamati tadaa shaikShasya duHkhe dharmaGYaanakShaantikalaapasya laabhaH . yadaarhattvaM praapnoti tadaashaikShasya kShayaGYaanakalaapasya laabhaH . ityaasvavasthaasvamIbhishchittairyathoktaiH saptabhirasamanvaagataH samanvaagamanaM pratilabhate . sheShamata eva vyaakhyaanaadupadhaaryamiti . ata eva madIyaadvyaakhyaanaachCheShamavagantavyam .

kliShTe chitte navaanaaM hi laabha

ityekam

tasyaivaavyaakRRite khalu

iti dwitIyam . ityetachCheSham . katham kliShTe tridhaatuke chitte navaanaaM laabhaH . kaamaavacharaaNaaM chaturNaa rUpaavacharaaNaaM trayaaNaamaarUpyaavacharasya nivRRitasya shaikShasya cheti navaanaaM yathaayogaM laabhastairasamanvaagatasya . ko.ayaMyathaayogaarthaH . kaamaavachare cha kliShTe kushalamUlapratisandhaanena vaa dhaatupratyaagamanena vaa kaamaavacharasya kushalasya laabhaH . akushalanivRRitaavyaakRRitayoshcha dhaatupratyaagamanena parihaaNyaa vaa labhaH . rUpaavachara eva kliShTe rUpaavacharasya kushalasya kaamaavachararUpaavacharayoshchaanivRRitaavyaakRRitayonirmaaNachittayordhaatupratyaagamanaallaabhaH . kaamaavachare rUpaavachare vaa kliShTe rUpaavacharasya vaa kliShTasya vaa dhaatupratyaagamanaat parihaaNito vaa laabhaH . kaamaavachare rUpaavachare aarUpyaavachare vaa kliShTe aarUpyaavacharakliShTashaikShayoH parihaaNito laabhaH iti yathaayogaarthaH .

 tasyaivaavyaakRRite khalu

iti . yachCheShaM tat tulyamiti pUrvavat . avyaakRRitaanaaM hi traidhaatukaanaamanyatasmin sammukhIbhUte tasyaivaavyaakRRitasya laabhaastena tenaasamanvaagatasya .

avyaakRRitaaptiH sahajaa

iti siddhaantaat . saMgrahashrloka iti . sarvam

upapattau

dhaatupratyaagamanaaditi vachanaat .

samaapattau

tasyaiva . kushalasyaivamaadivachanaat . tatastyasamaadhilaabhata iti vachaanaat .

vairaagye

kaamarUpadhaatuvairaagya iti vachanaat .

parihaaNau

parihaaNita iti vachanaat .

kushalapratisandhau cha

iti vichikitsayaa samyagdRRiShTyaa cha kushalamUlapratisandhaanaaditi vachanaat .

chittalaabhaH

chittapratilambhaH .

atadwataH

pudgalasya tairasamanvaagatasyeti vachanaaditi . . 73 . .

aachaaryayashomitrakRRitaayaamabhiharmakoshavyaakhyaayaamindriyanirdesho naama dwitIyaM koshasthaanaM samaaptam . .


SfuTaarthabhidharmaoshavyaakhyaayaam

tRRitIyaM koshasthaanam

idamidaanIM vaktavyamiti dwitIyasya tRRitIyasya cha koshasthaanasya sambandhapradarshanaartnamidamuktam . kaamarUpaarUpyad
haatunaiyamyena chittaadInaaM kRRito nirdesha iti . niyamasya bhaavo naiyamyam niyama eva vaa naiyamyam tena chittaadInaaM kRRito nirdesha

kushalaakushalaM kaame nivRRitaanivRRitaM manaH .
rUpaarUpyeShvakushalaadanyatra
iti vachanaat . aadishabdena chaittaadInaaM grahaNam
savitarkavichaaratvaat kushale kaamachetasi .
kaukRRItyamiddhaakushalaanyaadye dhyaane na santyataH . .
dhyaanaantare vitarkashcha vichaarashchaapyataH param .
iti vachanaat . indriyaaNaaM kaamaadinaiyamyena kRRito nirdashaH
kaamaaptamamalaM hitvaa rUpaaptaM strIpumindriye .
duHkhe cha hitvaa rUpaapta sukhe chaapohya rUpi cha . .
iti vachanaat . tena kaamarUpaarUpyadhaatavo.anuktalakShaNaa ityataH pRRichChati tatra katame te kaamarUpaarUpyadhaatava iti . ata idamuchyate

##[## naraka preta tirya~ncho maanuShaaH ShaDdivaukasaH .
kaamadhaatuH sa narakadwIpabhedena viMshatiH . . 1 . . ##]##

narakapretatirya~nchaH

iti vistaraH . chatasro gataya iti . narakapretatiryagamanuShyagatayashchatasraH saakalyena kaamadhaataavantargataaH devagatistu na saakalyena . kiM tarhi ShaDeva nikaayaa iti darshayati . tatra nIryanta iti nRRi naye na ra~njayantIti ra~njeH nareriti ri gatireShaNayoH ityasya pratiShedhapUrvasya rUpam . nIryante.asmin sattvaa apuNyeneti narakaaH . na ra~njayanta iti narakaa ityapare . nareraasaadanaarthasyaitadrUpam . ra~njayati praavanti naa spRRihayanti traaNamiti narakaa ityaachaaryasa~NgabhadraH . bhRRishamito.apunaraavRRitteritaaH pretaaH pipaasayaa parItaa ityapare tiryaggamanaattirya~nchaH . manasa udbhUtatvaanmanuShyaaH . manorapatyaa iti laukikaaH . dyauroko yeShaamiti

divaukasaH .

kaamaprabhaavito dhaatuH kaamadhaaturiti vakShyati . chatvaaro mahaaraajaano lokapaalaa virUdako virUpaakSho dhRRitaraaShTro vaishravaNashcha teShu bhavaaH chaaturmahaaraajikaaH tanmadhyagataa ityarthaH tad yathaa deveShUpapadyate devamadhye utpadyata ityarthaH . chaturmahaaraajasthaane bhavaashchaaturmahaaraajikaaH madhyapadalopo gorathavadityapare . sahakRRitasukRRitairatropapadyanta iti trayastriMshaaH samaanapuNyairityarthaH . aShTau vasavo dwaavashvinau ekaadasha rUdraa dwaadashaadityaa iti taavatpramukhatvaat trayastriMshaa iti laukikaaH . tadanusaareNa pravachane.api tathaa naamavyavahaara ityapare . duHkhaat yaataaH puNyena neti yaamaaH duHkhaani vaa yaamayantIti yaamaaH . tuShaa tuShTyaa itaaH tuSho vaa vidyante eShaamiti tuShitaaH . svayaMkRRite nirmaaNe ratireShaamiti nirmaaNaratayaH . paranirmitaan bhogaan vashe vartayituM shIlameShaamiti paranirmitavashavartinaH . sthaanaanIti vaakyasheSha iti . yaani viMshatisthaanaani

sa kaamadhaatuH .

yadi tu viMshatisthaano

viMshatiH

iti uttarapadalopaH kriyeta tadyathaa pItaatoyaa ashvaaH pItaa iti sutaraaM shrliShyati . saMjIvaH yatra sattvaan mriyamaanaan vaayavo jIvayanti . kaalasUtraH yatra kaalasUtraaNi paatayittvaa sattvaastakShyante . sa~NghaataH yatra meShaakRRitayaH parvataadaya ubhayata aapatantaH sattvaan pIDayanti . rauravaH yatra sattvaa paatyamaanaaH paramavikRRitaM rUdanti yatra tu visheSheNa sa mahaarauravaH . tapanaH yatraagnyaadibhistapyante sattvaaH yatra tu visheSheNa sa prataapanaH . avIchiH yatraatimaatraagnijvaalaali~NgitaanaaM sattvaanaaM sukhavIchirantaraM naasti . jambudwIpaH jamvuchihnadwIpo dwIpaH . pUrvavidehaH sumeroH pUrveNa . avaragodaanIyaH pashchimena . uttarakurUrUttareNa . evaM naamaana ete dwIpaa lokapratItaaH . ShaT chaanantaroktaa devanikaayaaH ityetaani viMshatiH sthaanaanIti . aShTau narakaashcatvaaro dwIpaaH . ShaT chaanantaroktaashchaaturmahaaraajikaadayaH pretaastirya~nchashchaabhinaa iti viMshatisthaanaH kaamadhaatuH . yaavadvaayumaNDalamiti . adhastaad yatraabmaNDalaM tiShThati . . 1 . .

##[## UrdhvaM saptadashasthaano rUpadhaatuH pRRithak pRRithak .
dhyaanaM tribhUmikaM tatra chaturthaM tvaShTabhUmikam . . 2 . . ##]##

rUpadhaatuH

iti rUpaprabhaavito dhaatuH .

pRRithak pRRithak ,

dhyaanaM tribhUmikaM tatra chaturtha tvaShTabhUmikam . .

iti . tatra rUpadhaatau sarveShaamapi dhyaanaanaaM mRRidumadhyaadhimaatrabhedena pratyekaM nnibhUmikam . brahyakaayikaa brahyapurohitaa mahaabrahyaaNa iti prathamam . parIttaabhaa apramaanaabhaa aabhasvaraa iti dwitIyam . parIttashubhaa apramaanashubhaaH shubhakRRitasnaa iti tRRitIyam . anabhrakaaH puNyaprasavaa bRRihatfalaa iti chaturtham . tasya tvadhimaatrasyaivaanaasravadhyaanavyavakiraNena mRRidumadhyaadhimaatraadhimaatrataraadhimaatratamabhedabhinnena punaH pa~ncha sthaanaantaraaNi . abRRihaa atapaaH sudRRishaaH sudarshanaa akaniShThaashcheti atashchaturtha dhyaanamaShTabhUmikamityuchyate . tatra bRRIhatkushalamUlaniryaatatvaat brahyaa kashchaasau yo mahaabrahyetyuchyate . dhyaanaantaralaabhaat pashchaatpUrvachyutyupapattilaabhaat pramaaNaadivisheShaadibhishchaasya mahaan tasya kaayo nivaasa eShaaM vidyate iti brahyakaayikaaH . brahyaa purodhIyate eShaamiti brahyapurohitaaH . aayurvarNaadibhirvisheShairmahaan brahyaa eShaamiti mahaabrahyaaNaH . parIttaiShaamaabhaa svabhUmimapekShyeti parIttaabhaaH . naabhaapramaaNameShaaM shakyaM pramaatumityapramaanaabhaaH . kRRitsnasthaanaantarodbhaasanaadaabhaasvaraaH . manobhUmikaM sukhaM shubhamityuchyate tadeShaaM svabhUmimapekShya parIttamiti parIttashubhaaH . apramaanaM shubhameShaamapramaaNashubhaaH . shubhaM kRRitsnameShaamiti shubhakRRitsnaaH na tadutkRRiShTataramanyatraasti sukhamityabhipraayaH . abhravadeShaaM bhUmisambadnho naastItyanabhrakaaH . saha sattvena tadwimaanodayavyayaaditi vachanaannaiShaamupari bhUmyantaramastItyanabhrakaaH . abhramiva hyupari na bhUmisambandha ityapare . aani~njayakarmasambhUtatvaat puNyebhyaH prasava eShaamiti puNyapraavaaH . sthaanaantarapratibaddhaM paarthagjanikaM sarvotkRRiShTa bRRihadeShaaM falamudbhavatIti bRRihatfalaaH . pRRithagjanaamishratvaachChuddha aavaasa eShaamiti shuddhavaasaaH shuddhaavaasaantarebhyo.anutkRRiShTatvaadabRRihitaa ityabRRihaaH naalpena vaa kaalenaatmanaH sthaanaM bRRihanti jahatItyabRRihaaH . vishiShTasamaadhilaabhaannaatra kleshaastapantI tyatapaaH kalyaaNaashayatvaadwaa na paraaMstaapayantItyatapaaH parishuddhadarshanatvaat suShThu pashyantIti sudRRishaaH shobhanadarshanatvaat sudarshanaaH tadutkRRiShTarabhUmyantaraabhaavaannaite kaniShThaa ityakaniShThaaH jyeShThabhUtatvaat . sthaanina ete nirdiShTaaH . kathamidamuchyate ityetaani saptadasha sthaanaanIti . sthaanishabdena sthaanirdeshaadadoSha eva . evaM bahirdeshakanayena saptadashasthaanaanyeva rUpadhaatuH . ShoDasheti kashmIraaH . ShoDashasthaanaani rUpadhaaturiti kaashmIraaH . parigaNa iveti pariShaNDa iva aaTavikakoTTa ityapare . na tu bhUmyantaramiti natu bhUmyantarasambandhamiti . . 2 . .

##[## aarUpyadhaaturasthaana upapattyaa chaturvidhaH .
nikaayaM jIvitaM chaatra nishritaa chittasantatiH . . 3 . . ##]##

atItaanagaataaviGYaptyarUpiNo hi dharmaa adeshasthaa iti . atItaanaagataarUpiNo.apyadeshasthaaH . aviGYaptiH rUpiNI vartamaanaapyadeshasthaa . arUpiNo vedanaadayasthaiva vartamaanaa apyadeshasthaaH . kima~NgaatItaanaagataaH

upapattyaa chaturvidha

iti . karmanirvRRittaa janmaantare skandhapravRRittirUpapattiH tayaa . aarUpyadhaatushchaturvidhaH chatuHprakaaraH . yadutaakaashaanantyaayatanamiti vistaraH . anantamaakaashamiti samaapattiprayogakaalaakaaraadaakashaanantyam . tasya tadeva chaayatanam . evamanantaM viGYaanaM naasti ki~nchiditi tadaakaaraad viGYaanaanantyaayatanamaakishchaanyaayatanaM chodhyate . saMGYaagaNDaH saMGYaashalyam aasaMGYikaM saMmoha iti saMGYaamandyotpatternaivasaMGYaanaasaMGYaayatanamityuchyate natveShaaM deshakRRitamauttaraadharyamityadeshasthatvaat . iti chashabdena pRRithagjanatvaasamanvaagamapraaptijaatyaadayaH saMgRRihyante . durbalatvaaditi . kasyachit santate . rUpiNaaM sattvaanaaM durbalaa chittasantatiravibhUtarUpasaMGYatvaadwinaa rUpeNa na vartate tato rUpaM nishritya vartate . tasyaaH kena balavattvamiti . tasyaa aarUpyaavacharyaaH kena kaaraNena balavattvamata aaha . samaapattivisheShajatvaaditi vistaraH . vibhUtarUpasaMGYeti vigatarUpasaMGYetyarthaH . atastajjaa aarUpyaa chittasantatirapi rUpanirapekShaa pravartate . tata eva tarhi balavattvaat samaapattivisheShajanitaat pravartiShyate . ki~nchidanishrityetyabhipraayaH . yathaa rUpiNaamiti vistaraH . yathaa rUpiNaaM rUpanishrite nikaayasabhaagajIvitendriye . evamarUpiNaaM kinishrite iti vaakyaarthaH . tadetadetaddwayamanyonyamiti . nikaayasabhaago jIvitendriyaM nishritya pravartate . jIvitendriyaM cha nikaayasabhaagamiti kimarthaM na tadeva dwayamanyonyamiti . kiM rUpanishrayeNetyahipraayaH . tatredaanImiti tatraarUpyadhaatau kena balattvaM tayornikaayasabhaagajIvitendriyayoH . tadetat chittasantatau samaanamiti . asaavapi chittsantatiH samaapattivisheShaajjaataa bhavatIti na dwayaM nishritya pravartiShyate . anaashrite pravartiShyata iti chittachaitteShu vaa samaanamiti prakRRitam . kiM punaH samaanamanyonyanishrayatvam . yathaa nikaayasabhaago jIvitendriyaM nishritya pravartate jIvitendriyaM cha nikaaysabhaagaM nishritya pravartate tathaa chittaM nishritya chaittaaH pravartiShyante . chaittaaMshcha nishritya chittam pravartiShyata iti tadanyonyaashrayakalpaanaa niShprayojaneti . yasyaashchittasantateriti vistaraH . chittasantateraakShepaaya heturaakShepahetuH karmakteshalakShanaH . vigataa tRRiShNaa asyeti vItatRRiShNaH na vItRRiShNo.avItatRRiShNaH . kwa rUpe . tasyaaH chittasantateH saha rUpeNa sambhavaadrUpaM nishritya pravRRittiH . hetostadwimukhatvaaditi aakShepaheto rUpavimukhatvaadityarthaH .

vajravaalakavaditi vajrena pratisaMyukto vaalako.a~NgulIyakaH kaTako vaa vajravaalakaH . marichapaankavachcha . yathaa marichaiH pratisaMyuktaM paanakaM marichapaanakaM madhyapadalopaat tadwat kaamapratisaMyukto dhaatuH kaamadhaaturityaadiH  . rUpaNIyo veti baadhanIya ityarthaH . rUpayogaachcha sa shakyate baadhitum tadbhaava aarUpyamiti yadaa dhaatUttarapadametadbhavati tadaarUpyadhaaturiti yujyate . yadaa tu nirUttarapada aarUpyashabdaprayogaH tad yathaa atikramya rUpaaNyaarUpyaa iti tadaa aarUpaa evaarUpyaa iti svaarthe taddhitaat parigrahaH kaaryaH . aarUpye vaa saadhava aarUpyaa iti pashyaamaH . kaamaanaaM vaa dhaaturiti ShaShThIsamaasenaiva saadhayati vinaapi pratisaMyuktashabdalopena . kashchaasau kaamaanaaM dhaaturityaaha kaamaan yo dadhaatIti evaM rUpaarUpyadhaatU veditavyaaviti . rUpaaNaaM dhaatuH rUpadhaaturiti rUpaaNi yo dadhaatIti . aarUpyasya dhaaturaarUpyadhaaturaarUpyaM yo dadhaatIti . kavaDIkaaraahaaramaithunopasaMhito raaga iti . kavaDIkriyata iti kavaDIkaaraH  sa evaahaaraH kavaDIkaaraahaaraH . mithune bhavaH maithunaM dwandwaali~Nganaadi . kavaDIkaaraahaaramaithunaabhyaamupasaMhitaH sambandho janita iti vaa kavaDIkaaraahaaramaithunpaaMhito raagaH . kaamaH kaamyate.aneneti kaama iti kRRitvaa . kathamevaM gamyata iti . sthavirashaariputra bhaaShitayaa gaathayaa tamartha darshayati

na te kaamaa yaanIti

iti vistaraH . aajIvakena yadukta gaathaantareNa

bhikShoH kaamavitaka vikalpayataH kaamabhogitvam

iti tadabhyupagataM sthavireNa . trividho hi kaamopabhogaH kaayena vaachaa manasaa cha . tatraavItaraago manasaa kaamopabhogitve.api sati naabhikShurbhavati . kevalaM tvasyashIlamaparishuddhaM vartate . yastu kaayena vaachaa taathaagatIM shikShaapadalekhaaM laMghayitvaa kaamaan paribhukte sa kaamapabhogyabhikShurbhavatIti . tasmaat sa doShaantaramaaha .

te chet kaamaa

iti vistaraH . yadi tava

chitraaH

rUpaadayo viShayaaH

kaamaaH

iti pakShaH shaastaa te avItaraaga ityabhyupagataH . tena shaastaapi te bhavitaa

bhaviShyati .

kaamabhogI

dRRiShTaiva rUpaaNi manoramaaNi .

kaayenaapyupabhujaano.apoi taan viShayaan iti prasaktam . na chaivamiShyate . tasmaat sa~NkalparaagaH purUShasya kaamaH

iti siddham .

kechaneti kechidityarthaH . netyaaheti pratiShedhayati . yasmaad dhaatvantaradharmaa dhaatvantare samudaacharantyadhaatupatitaashcha . kaamadhaatau hi traidhaatukaamaasravaa dharmaaH samudaacharanti . evaM rUpadhaatau kaamaavacharaM hi nirmaaNachittam tatra samudaacharati aarUpyadhaataavaarUpyaavacharaa anaasravaashcha . tasmaat pratiShedhayati neti . kiM tarhi yeShu kaamarUpaarUpyaraagaa anusherate . yeShu kaamaraago.ushete aalamvanataH saMprayogato vaa yathaasambhavaM te kaamapratisaMyuktaaH . yeShu rUpaarUpyaraagaavanushayaate te yathaakramaM rUpaarUpyapratisaMyuktaa iti . idamidaanIM tadashvabandhiyamiti . ashvashchaashvabandhashchaashvabandham . ashvabandhamivaashvabandhIyam . aathavaashbandhasyeda mashvabandhIyamashvavandhIyamiti . kasyaayamashvababdga iti kashchit pRRichChati . tasyetara kathayati yasyaayamashva iti . sa punaH pRRichChati kasyaayamashva iti . itaraH punaH kathayati yasyaayamashvabandha iti . ubhayamapi na GYaayate ashvabandho.ashva iti cha . yathedamubhayamasiddhenaanyonyena na parichChidyate tathehaapi na raagairdhaatavaH saadhyante dhaatubhishcha raagaa ityubhayamapyetanna sidhyati . '

kRRitanirdeshaani hi sthaanaani kaamadhaataaviti .

narakapretatirya~ncho manuShyaaH ShaDdivaukasaH .
kaamadhaatuH sa narakadwIpabhedena viMshatiH . .

iti kaamadhaatau kRRitanirdeshaani sthaanaani .

teShu sthaaneShvavItaraagasya yo raagaH sa kaamaraaga iti . evaM rUpaarUpyaraagaaviti .

kRRitanirdeshaani hi sthaanaani kaamadhaatoH

Urdhva saptadashasthaano rUpadhaatuH .

iti . teShvavItaraagasya yo raagaH sa rUparaagaH . tathaa kRRitinirdeshopapattiraarUpyadhaatoH .

aarUpyadhaaturasthaana upapattyaa chaturvidhaH

iti . teShu vItaraagasya yo raagaH sa aarUpyaraaga iti . yathaayogamiti sthaananirdeshaapekSham . dhyaanaarUpyeShu raaga iti . samaapattyupapattidhyaaneShu raago rUparaagaH . evamaarUpyaraagaH . nirmaanachitte kathaM kaamaraaga iti . kaamaavachare nirmaaNachitte dhyaanafale kathaM kaamavItaraagaaNaaM kaamaraagaH yatastasya kaamaavacharatvam yadaa hyasaavavItaraagastadaa nirmaaNachittaM na samudaacharati . yadaa nirmaaNachittaM samudaacharati tadaa na tasya raaga utpadyate . kathamasya kaamaraageNa vinaa kaamavacharatvaM vyavasthaapyata ityarthaH . shrutvaa parihaaya cha tadaasvaadanaaditi . shrutvaa tat parato nirmaaNachitte.asya raaga utpadyate parihaaya vaa atamIyaannirmaaNachittaat tasyaasvaadanaaditi evaMdhyaayinaH kaamavachareNa nirmaaNachittena kaamaavacharaM nirmaaNaM nirmiNvantIti shrutvaa tadaalambano raaga utpadyate . anusmRRitya chaatmIyaM tatra raaga utpadyate . nrimaaNavasheneti . manoharaM nirmaanaM dRRiShTaa nirmaapake chitte nirmaapakasya vaa chitteraagaH darshayatItthaM nirmaaNachittaM yasyedRRishaM nirmaaNamiti . gandharasanirmaanadweti . yat kaamaavacharanirmaaNanirmaapakaM kaamaavacharaM tachchittam . kaamaavacharadharmahetutvaad ghaTahetuchittavat . yattu na kaamaavacharaM na tat kaamaavacharadharmahetuH . tadyathaa rUpaavacharaM chittam ata evaaha rUpaavachareNa tayoranirmaaNaaditi . kasmaat punaa rUpaavachareNa chittena tayorgandharasayoranirmaaNaam tayorgandharasayoH kavaDIkaaraahaarasvabhaavaatvat . rUpadhaatUpapanna cha tadwItaraagatvaaditi .

IShaadhaara iti . IShaapramaaNavarShaadhaaraH ., naasti vIchirvaa antarikaa veti nairantaryaM darshayati na tUktamUrdhvamadhshcheti . ato lokadhaatUnaaM tiryagevaasthaanamiti darshayati . . 3 . .

##[## narakaadisvanaamoktaa gatayaH pa~ncha teShu taaH .
akliShTaavyaakRRitaa eva sattvaakhyaa naantaraabhavaH . . 4 . . ##]##

pa~nchamyaashcha pradesha iti . devagateH ShaT kaamaavacharaa devaaH uktaaH . sheShaa rUpaarUpyaavacharaaH . anyathaa hi gatisambhedaH syaaditi . gatimishrataa yadikushalakliShTaa api syurgatisambhedaH syaat . manuShyo narakasaMvartanIyaM karma karoti yaavad devopapattisaMvartanIyam . ityato manuShyagatirnakagatirapi syaat yaavad devagatirapi teShaaM karmaNaaM tadgatiparyaapannatvaat . kaamadhaatUpapannashchorddhabhUmikaiH kleshaiH samanvaagataH kaamavachareNa cha sarvagatikena kliShTena samanvaagata iti . sa eva manuShyo naarako yaavad deva iti syaat .

sattvaakhyaa eveti karmaanurUpenaatmabhaavatastadgamanaat . ata evokta

yathaakarma gamiShyanti puNyapaapafalopagaaH

iti . na bhaajanasvabhaavaa iti . na chaantaraabhavasvabhaavaa iti . asya pratipaadanaartha GYaapakamaanayanti . praGYaptipUktamiti vistaraH . sahetukaaH sagamanaa iti . hetuH karmabhavaH gamanamantraabhavaH gamyate.aneneti kRRitvaa . gatistu gamyata iti gatiH . taddhetoH karmabhavasya taabhyo bahiShkaraNaat . kushalaakushalasya karmabhavasya taabhyo gatibhyo bahiShkaraNaat . kashmIre bhavaaH kashmIrakaashcha sUtraM paThantIti . muktakaM tatsUtraM ta eva paThanti naanya ityabhipraayaH . naarakaaNaamiti vistaraH . narakaanukUlaa naarakaaH . teShaamiti vistaraH . kaayavaa~NmanovaMkaanaaM shaaThayasamutthitaanaaM karmaNaaM doShakaShaayaaNaaM dweSharaagasamutthitaanaam . ato.apyanivRRitaavyaakRRitaa eva gataya iti . yasmaaduktaM nirvRRItte vipaake naaraka iti saMkhyaaM gachChatIti . gatiShu sarve.anushayaa anusherata iti prakaraNagranthaH parihaaryaH vaktavyaH parihaara ityarthaH virodhaprasa~Ngaat . yadi hi pa~nchaprakaaraa dharmaa gatisvabhaavaa bhaveyuH evaM sarve.anushayaa anushayIran . yadi tvavyaakRRitaa eva gatayaH syurevaM vaktavyaM syaat . bhaavanaaprahaatavyaaH sarvatragaashcheti . anivRRitaavyaakRRitaa hi saMskRRitaa dharmaa bhaavanaaprahaatavyaa eva . teShu cha bhaavanaaprahaatavyaa eva sarvatragaashchaanushayaa anusherate aalambanataH prayogato vaa naanye . tena GYaayate naanivRRitaavyaakRRitaa eva gataya iti . sandhichittaani hi gatInaaM pa~nchaprakaaraaNiti . sandhichittaani gatInaaM praveshaH teShaaM pa~nchaprakaaratvaat . duHkhadarshanaprahaatvyaM yaavad bhaavanaaprahaatavyamiti . tatra sarve.anushayaa anusherata iti yuktam . graamopavichaaragrahaNavaditi . graamaparisaamantakagrahaNavadityarthaH . pa~nchasu kaShaayeShviti . pa~nchakaShaayaa aayuHkaShaayaH kleshakaShaayo dRRiShTikaShaayaH kalpakaShaayaH sattvakShaayashcha teShu . kleshadRRiShTikaShaayau pRRithaguktau . kleshakaShaayaaddRRiShTikaShaayaH pRRithagukta ityarthaH . anayoH pRRithagvachanaM gRRihasthapravrajitapakShaadhiakaraat . gatihetuGYaapanaarthamiti . gatInaaM karmodbhavo heturiti . antaraabhave.apyeSha prasaMga iti . evamantaraabhavo.api gatishcha syaat . pRRithak chaasya vachanaM syaat gatigamanaGYaapanaarthamiti gachChanti taamiti . karmasaadhana parigrahaH . na chantaraabhava eva yujyata iti na gatiH . aarUpyaa apIti vistaraH . aarUpyaa na gatiH syuH . chyutidesha evotpaadaat . aarUpyagaa hi yatra chyavante vihaare vaa vRRikShamUle vaa yaavachchaturthaa dhyaanabhUmau tatraivotpadyanta iti . antaraabhavavanna gatiH syaat . evaM tarhIti . purvapakShaM parityajya pakShaantaramaashrIyate . gatyorantaraa antaraale bhavatIti antaraabhava ityanvarthasaMGYaakaraNaannaantaraabhavo gatiriti . vaibhaaShikaa aahuH yattarhIti vistaraH . nirvRRitte vipaaka iti . vipaakashabdavachanaadwipaakasvabhaavaa gatiriti tadabhipraayaH . itara aaha . nirvRRItte vipaake naaraka iti naarako vyavasthaapyate . na tUktaM vipaaka eveti . na tUkta vipaakasvabhaavaiva gatiriti . kiM tarhi vipaakaavipaakasvabhaavaa gatiH . tasmaat kushalakliShTaa api gatayo bhavantItyabhipraayaH . vaibhaaShikaH punaraaha . yattarhyuktaM tatreti vistaraH . anyatra tebhyo dharmebhya iti . vipaakajebhya ityabhipraayaH . na tu skandhaantarapratiShedhaM karotItyadhikRRitam . taashcheti vistaraH . avyaakRRitatvapakShe.api dwavidhyam . aupachayikasvabhaavaa apIti . apishabdaadwipaakasvabhaavaa apIti . yathokta

vipaako jIvitaM dwedhaa dwaadasha

iti . naiShyandikaastu na gRRihyante . vipaakasvabhaavaa evetyaachaaryasa~NghabhadraH pUrvameva pakShamichChati . . 4 . .

##[## naanaatvakaayasaMGYaashcha naanaakaayaikasaMGYina .
viparyayaachchaikakaayasaMGYaashchaarUpiNastrayaH . . 5 . .
viGYaanasthitayaH sapta sheShaM tatparibhedavat . ##]##

kaamaavacharaaH ShaT prathamadhyaanikaashcha . katame te vahirdeshakanayena brahyakaayikaaH vradyapurohitaa mahaabrahyaaNashcha prathamaabhinivRRittavarjyaaH . kaashmIranayena punarbrahyakaayikaa vrahyapurohitaashcha prathamaabhinivRRittavarjyaaH . vrahyapurohiteShveva hi teShaaM nayena mahaabrahyaaNo na sthaanaantaranayaaH . anekavarNaliMgasaMsthaanatvaaditi . varNo nIlatvaadiH . li~NgaM vastraabharaNaadi . saMsthaanaM dairdhyaadi . aaroha unnatataa . pariNaahastiryakapramaaNam . aakRRitivigrahaH aakRRitilakShaNo vigraha aakRRitivigrahaH . evaM visheShite vedaanaadInaaM vigrahaH paryudasto bhavati . naasaavaakRRitilakShaNa iti . vigraha punaH sharIram . vaagbhaapaa vaaguchcharaNam . kathamidaanImiti vistaraH . prathamadhyaanapratyaagamanena taidwitIyaM tyaktam . tadbhUmikaM dwitIyadhyaanabhUmikam . pUrvanivaasaM kathamanvasmaapuH . na taavat prathamadhyaanabhUmikena chittena tadaviShayatvaat na dwitIyadhyaanabhUmikena tasyaalabdhatvaat . punarlabdhamiti chet . ataaaha . labdhaayaaM cheti vistaraH . shlavrataparaamarShadRRiShTirmahaavrahyaalambanaa prathamadhyaanabhUmikaiva yujyate . saa cha dwitIyadhyaanalaabhaat prahInaa na samudaacharati . dwitIyadhyaanabhUmiketi chet na adharaalambanatvaayogaat . na hyadharabhUmyaalamvanaH kashchidapi klesha iShyate . antaraabhavasthaa adraakShuriti . antaraabhavasthaaste taM mahaabrahyaaNaM duShTaivamUchuH imaM vayaM sattvamadraakShmeti . ayamapi pakSho na ghaTate . tathaahi tatraapyantaraabhave dIrghamadhvaanamavasthaatuM na sambhavo hyupapattuM pratibandhaabhaavaat shukashoNitaanapekShatvaat . teShaaM kathaM bhavatIyaM buddhirimaM vayaM sattvama draakShma dIrghaayupaM dIghamadhvaanaM tiShThantamiti . dIrghaadhvaavasthaanaavabodho na praapnotItyarthaH . tasmaattatrasthaa eveti vistaraH . prathamadhyaanabhUmiShTaa eva tasya mahaabrahyaNaH pUrvavRRittaantaM samanusmarantaH . utpadyamaanaavasthaayaameva te taM mahaabrahyaaNaM pUrvotpannaM dIrghamadhvaanaM tiShThantaM dRRiShTavanto dRRiShTaa cha pashchaa uttarakaalamadraakShmetyeShaaM babhUva buddhiriti vaakyasheShaH . evaM tu satIdamaparihRRitaM bhavet . asya cha sattvasyaivaM chetasaH praNidhiH vayaM chopapannaa iti . upapattipratilambhikena prathamadhyaanabhUmikena tasya mahaavrahyaNa evaM chetasaH praNidhimanvasmaarShuH .samaanabhUmikatvaadityadoSha eva . tatsakaashaM shravaNaadwaa .

nanu cha shubhakRRitasnepvapyeSha prasa~NgaH . ekatvakaayaa naanaatvasaMGYina iti . katham yathoktam . te hi maulyaaM bhUmau sukhendriyaparikhinnaaH saamantakopekShendriyaM saMmukhokurvantIti vistareNa vaktavyaM syaat . te chaikatvakaayaa ekatvasaMGYina iti pashchadwakShyate . tena sukheneti tRRitIyadhyaanabhUmikena . chetasa utplaavakatvaaditi audwilyakaratvaat . indrasukheneti dwitIyadhyaana aagamavyapagamasaMGYitvaat . achiropapannaanaamaagasaMGYitvaachchiropapannaanaaM vyapagamasaMGYitvaat . athavaa.achiropapannaanaamaagamasaMGYitvaachchiropapannaanaamaagamavyapagamasaMGYitvaat . bhItaa bhItasaMGYitaat . yathaakramamachirachiropapannatvaat te naanaatvasaMGYino na sukhaaduHkhaasukhasaMGYitvaat yathokta vaibhaaShikairiti .

prathame dhyaane kliShTayaa saMGYayeti . shllavrataparaamarshasaMprayuktayaa akaaraNe kaaraNaabhiniviShTatvaat . dwitIye kushalayaa saMGYayeti . saamantakamaulasaMgRRihItatvaat . tRRitIye vipaakajayaa saMGYeti . vipaakajasukhasamprayogaat .

aarUpyaastrayo yathaasUtramiti . arUpiNaH santi sattvaa ye sarvasho rUpasaMGYaanaaM samatikramaadanantamaakashamityaakaashaanantyaayatanamupasaMpadya viharanti . tadyathaa devaa aakaashaanantyaayatanopagaaH . iyaM pa~nchamI viGYaanasthitiH . arUpiNaH santi sattvaa ye sarvasha aakaashaanantyaayatanaM samatikramyaanantyaM viGYaanamiti viGYaanaanantyaayatanamupasaMpadya viharanti . tad yathaa viGYaanaanantyaayatanopagaa devaaH . iyaM ShaShTI viGYaanasthitiH . arUpiNaH santi sattvaa ye sarvasho viGYaanaanantyaayatanaM samatikramya naasti ki~nchidityaaki~nchanyaayatanamupasaMpadya viharanti . tadyathaa aakiMchanyaayatanopagaa devaaH . iyaM saptamI viGYaanasthitiriti .

pa~nchaskandhaashchatvaarashcha yathaayogamiti . aakaashaanantyaayatanaaditrayapratisaMyuktaashchatuskandhaa anyapratisaMyuktaaH pa~nchaskandhaaH .

sheShaM tatparibhedat

iti . paribhidyate.aneneti paribhedaH tasya viGYaanasya paribhedastatparibhedaH . so.asmin vidyata iti tatparibhedavat . sheShaM durgatyaadi . apaayeShu chobhayaM naastIti . nehasthaanaaM gantukaamataa na tatrasthaanaaM vyuchchalitukaamataa . apaTuprachaaratvaaditi . chittachaittaanaamatra mandaprachaaratvaat . avalavadwiGYaanaM na tiShThatIti yaktu vaktum .

##[## bhavaagraasaGYisattvaashcha sattvaavasaa nava smRRitaaH . . 6 . .
anichChaavasanaM naanye chatasraH sthitasyaH punaH . ##]##

bhavaagraasaMGYisattvaashchasattvaavasaa nava

iti sUtra uktam . nava sattvaavaasaaH . katame nava rUpiNaH santi sattvaa naanaatvakaayaa naanaatvasaMGYinaH . tadyathaa manupyaaH tadekatyaashcha devaaH ayaM prathamaH sattvaavaasaH . dwitIyatRRitIyachaturthaa api yathaa viGYaanasthitiShu tathaa vaktavyaaH . ayaM tu visheShaH . rUpiNaH santi sattvaa asaMGYino.apratisaMGYinaH . tadyathaa devaa asaMGYisatvaaH ayaM pa~nchamaH sattvaavaasaH . aarUpyaaNaa~ncha sattvaavaasaanaaM trayo viGYaanasthitivad vaktavyaaH . chaturthastvaarUpyaH arUpiNaH santi sattvaaH sarvasha aaki~nchanyaayatanaM samatikramya naivasaMGyaanaasaMGYaayatanamupasaMpadya viharanti . tad yathaa deva naivasaMGYaanaasaMGYaayatanopagaaH ayaM navamaH sattvaavaasa iti .

asaMGYisattvebhyo ye.anye chaturthadhyaanopagaaH kiM te sattvaavaasaa uta neti . netyaahuH . kasmaadevamuktamaachaaryeNa . ke punaranye apaayaa iti mukhamaatremetaduktam . asaMGYisattvaaH sattvaasaasaMgRRihItaashchaturthadhyaanopagaa ityapi vaktavyam . ihaapi tadeva kaaranaM vaktavyaM yadwiGYaanasthitiShUktam ihasthaanaaM hyapaayaagamanapraarthanaa naasti tatrasthaanaa~ncha na vastukaamateti naapaayaaH sattvaavaasaaH . asaMGYisattvaasaMgRRihIteShu bRRihatfaleShu yadyapIhasthaanaaM gamanapraarthanaasti . tatraasthaanaaM pRRithagjanaanaa maasaMGYikapravivikShaa bhavati . aaryaaNaaM tvanabhrakapuNyaprasaveShvapi shuddhaavaasaarUpyapravivikShaa . parinirvaatukaamataa cha shuddhaavaasaanaamapIti na teShaaM tatraavasthaanabuddhiH . ato na te sattvaavaasaa ityaachaaryasa~NghabhadraH . anye punarvyaachakShate . ke punaranye apaayaa iti . apaayaanaameva vachanaadanabhakraadayaH sattvaavaasaa iShTaa aachaaryasyeti . tairyuktiranveShTavyaa . bandhanasthaanavaditi . yathaa bandhanasthaanaani na sattvaavaasaaH aniChaavasanaat evamapaayaa iti .

##[## chatvaaraH saasravaaH skandhaa svabhUmaaveva kevalam . . 7 . .
viGYaanaM na sthitiH prokta chatuHkoTistu samgrahe . ##]##

rUpopagaa viGYaanasthitiriti . viGYaanaM tiShThatyasyaamiti viGYaanasthitiH . upa gachChatIti upagaa . viGYaanasya samIpachaariNI ityarthaH . rUpaM cha tadupagaa cha saa rUpopagaa . evaM yaavat saMskaaraashcha te upagaa cha saMskaaropageti . bhagavadwisheShastu vyaachaShTe . rUpopagaa viGYaanasthitiryaavat saMskaaropageti . sautraantikaanaaM nayenochyate . tatra viGYaanasthitirbhavasantatyanuchChedaH rUpamupagamasyaa viGYaanasthiteH seyaM rUpopagaa upagamiti upagamyate tadaatmIyata iti . evaM yaavat saMskaaraa upagaa asyaa viGYaanasthiteH seyaM saMskaaropagaa . athavaa tRRiShNaa sthitiH tiShThatyanayaa viGYaana punarbhavasantatyanuchChedaaditi kRRitvaa viGYaanasya sthitirviGYaanasthitiH . saa rUpamupagachChati tadabhiShva~Ngata iti rUpopagaa . evaM yaavat saMskaaropagaa . vaibhaaShikaaNaaM punarnayena kaarakartho na shakyate yojayitumiti dUShayati . atra brUmaH dwividhe.apyasmin vyaakhyaane rUpaadivyatiriktaa viGYaanasthitirUktaa . taa hi

chatvaaraH saasaravaaH skandhaaH

iti

chatuShkoTistu saMgrahe

ityetat sarvaM nirastaM bhavatIti doShaantaram . tasmaat pUrvakameva vyaakhyaanaM saadhu etadavaibhaaShikavyaakhyaanaM varNayaamo na tairevaM vyaakhyaatam . rUpamupagachChatIti rUpopagaa viGYaanasthitirityaadi . apare punarvyaachakShate rUpopagaa viGYanasthitiriti rUpasvabhaavetyarthaH . yathaanyatrokata khakkhaTakharagatamiti . svabhaavo.artho gatyartha ityabhipraayaH .

sthaatuH parivarjanena . anyo loke sthaata devadattaadiranyaa sthitiH sthaanaM gRRihaadikamityarthaH . viGYaanaM vaahayati pravartayatItyarthaH . naunaavikanyaayena . yathaa naaviko naavaM vaahayati tadwat . na tu viGYaanaM viGYaanamevaabhirUhya vaahayatItyarthaH . ekasantaane viGYaanadwayasamavadhaanam . parasantaanaviGYaanaM tu yadyapi yugapad bhavati na tu taditarasya samIpe vartata iti na tattasya sthitirbhavati . nandI saumanasyam . sapta cha viGYaanasthitasyaH pa~nchaskandhasvabhaavaastat kathamiti . saptasu viGYaanasthitiShu pa~nchaskandhasvabhaavatveneShTaasu . tat kathaM viGYaanaM na viGYaanasthitiriShTamiti . evaM tarhIti vistaraH . abhedenaikapiNDarUpeNa rUpaadInaaM skandhaanaamupapattyaayatanasaMgRRihIteShu skandheShu manuShyaadinikaayasabhaagasaMgRRihIteShu saabhiraamaayaaM saabhiratyaaM viGYaanapravRRittau viGYaanaM viGYaanasthitiH saptaviGYaanasthitideshanaayaamabhiprIyate . pratyekaM tvekamekaM skandhaM prati . yathaa rUpaadayo viGYaanasya saMkleshaaya bhavanti aashrayasamprayogasahabhUbhaavenopagatatvaat . naivam kevalam . pRRithag . viGYaanam kiM saMkleshaaya bhavatItyadhikRRitam . kasmaat yugapadaashrayatvaadyayogaat . tasmaachchaturviGYaanasthitideshanaayaam kevalam . pRRithag

viGYaanaM na sthitiH proktam .

tataa vineyajanaapekShayaa hyekatra sUtre anyathaa viGYaanasthitirUktaa anyatra chaanyatheti ata aaha . api cha kShetrabhaaveneti vistaraH . viGYaanasya kShetrabhaavena chatasro viGYaanasthitayo rUpavedanaasaMGYaasaMsaMskaarasvabhaavaa deshitaaH . viGYaanaM bIjabhaavena vapanIyarUpena sopaadaanam . svabhUmikayaa tRRiShNayaa satRRiShNam . kRRitasnameva santaanagataM deshitamiti . na punarvIjaM vIjasya kShetrabhaavena vyavasthaapayaaMbabhUva bhagavaan . nahi loke bIjaM kShetrabhaavena vyavasthaapyate . ye cha dharaa iti vistaraH . ye cha dharmaa viGYaanasya sahavartino rUpaadayaH . ta eva kShetrabhaavena saadhutaraa bhavanti . sahavati hi bIjasya kShetraM loke dRRishyate . viGYaanaM tu viGYaanena saha navartate yugapadabhaavaat . atItaanaagataastarhi rUpaadayo na viGYaanasthitayaH praapnuvanti . te.apyatItaanaagataa yathaasvamatItaanaagataanaaM viGYaanaanaaM sthitayo bhavanti . tasmaat svabhUmau sarva eva saasravaa rUpaadayo viGYaanasthitayo bhavantItyavagantavyam .

prathamaa koTiriti vistaraH . saptasu yadwiGYaanamiti pa~nchaskandhasvabhaavatvaat saptaanaaM viGYaanasthitInaam . tatra viGYaanaM saMgRRihItaM na chatasRRiShu viGYaanasya tatraagrahaNaat . viGYaanavarjyaaH skandhaa iti apaayaadiShvapi viGYaanaM na chatasRRiShu saMgRRihItaM na saptasvapaayaadiShu viGYaanaparibhedenaagrahaNaa . saptasu chatvaaraH skandhaa iti . saptasu viGYaanasthitiShu ye viGYaanavarjyaashchatvaaraH skandhaa uktaaH te chatasRRiShvapi viGYaanasthitiShu saMgRRihItaa ityubhayatraapi saMgRRihItaa iti tRRitIyaa koTiH . chaturthyetaanaakaaraan sthaapayitveti . apaayeShu chaturthe dhyaan bhavaagre cha yadwiGYaanamanaasravaashcha dharmaaH ,.

##[## chatasro yonayastatra sattvaanamaNDajaadayaH . . 8 . .
chaturdhaa naratirya~ncho naarakaa upapaadukaaH .
antaraabhavadevaashcha pretaa api jaraayujaaH . . 9 . . ##]##

yachchaitad gatyaadibhedabhinnamiti . aadishabdena bhaajanaantaraabhavabhUmyaadigRRihyate . jaraayuryena maatuH kukShau garbho veShTitastiShThati tasmaajjaataa jaraayujaaH . bhUtasaMsvedajaa iti . bhUtaanaaM pRRithivyaadInaaM saMsvedaaddavatvalakShaNaajjaataa bhUtasaMsvedajaaH .

avikalaashchakShurindriyaadyavaikalyaat . ahInendriyaaH kaaNavibhraantaaderabhaavaat . sarvaa~NgairUpetaa hastapaadaadibhiH . savaishcha pratya~Ngaira~NgulyaadibhirUpetaaH . sakRRidupajaayante na kalalaadyanupUrvyaa aNDajaadivat . upapaadane upapattau saadhukaaritvaat . shukashoNitaadyanupaadaanena sakRRidupajaatatvaat . upapaadukaa ityuchyante . krauchInirjaataaviti vistaraH . bhinnayaanapaatrau kila vaNijau samudratIre kauchIM samabhigatau . tato nirjaatau shailopashailau sthaviraaviti . pa~nchaalaraajasyeti . tasya mahaadevyaaH pa~nchaaNDashataani jaataani . tena raaGYaa maMjUShaayaaM prakShipya ga~Ngaayaamavavaahitaani . lichChaviraajena saantaH pureNa snaayataa saa maMjUShohyamaanaa dRRiShTaa udghaaTitaa cha . tasyaaM pa~nchashataani daarakaaNaaM dRRiShTaani gRRihItaani cheti . maaMdhaatRRiprabhRRitayaH saMsvedajaaH . katham upoShadhasya kila raaGYo mUrdhi piTako jaataH tasya vRRidheranvayaatparipaakaanvayaat paribhedaanvayaddaarako jaataH so.ayaM maandhaateti saMsvedajo bhavati . raaGYaH khalvapi maandhaaturjaanUpari piTakau jaatau tayorvRRiddheranvayaat pUrvavadyaavaddaarakau jaatau taavimo chaarUpachaarau . brahyadattasya kila raaGYa urasi piTako jaataH . tasya vRRiddheranvayaat pUrvavadyaavaddaarikaa jaataa seyaM kapotamaalinIti . aamrapaalyapi kadalIstaMbhaajjaateti shrUyate . praathamakalpikaa iti .

praagaasaM rUpivat sattvaaH

iti vachanaat . suparNI garUDaH . pretaanaaM jaraayujatvasiddhayarthamuchyate . aayuShmata iti vistaraH . kathaM gamyate jaraayujatvasiddhayarthamiti . raatrau pa~nchataaM janitveti vachanaat . nanu cha sutaraamupapaadukatvasiddhayarthamiti gamyate . pa~ncha raatau

divaapa~ncha tathaa.aparaan . naasti tRRiptisthaapi me iti vachanaat . jaraayujairhi bhakShitaistRRiptirbhavet . jaraayujasiddhayarthameva nopapaadukasiddhayartham . raatrau pa~nchaanaaM sakRRijjanma divaa chaapareShaaM pa~nchaanaaM na virUdhayte . taavatkaalena tadaatmabhaavaparpUritaH . krameNaapi cha raatrau pa~nchaanaaM divaapareShaaM pa~nchaanaaM janma na virUdhyate . sattvajaatiH saa taadRRishI karaNaaM chaachintyo vipaaka iti . abhipravRRiddhajighaaMsaadoShatvaattu naapi tRRiptirastIti .

praaptopapattivashitvo.apItyanena jaraayujopapattau karmabalaatkaaraayogaM darshayati . yathaanyatIrthashaastre RRiddhiM bhadanta ko darshayati maayaavI gautama iti . tathaa bhagavantamevoddishyaanyatroktam . kalpashatasyaatyayaadevaMvidho loke maayaavI praadubhuya maayayaa lokaM bhakShayatIti upajIvatItyarthaH . baahyabIjaabhaavaaditi . baahyasya shukashoNitakardamaaderabhaavaadityarthaH . aadhiShThaanikImiti yadadhitiShThati idamevaM bhavatviti tadadhiShThaanam . tatprayojanamasyaastatra vaa bhavaa RRiddhiraadhiShThaanikI . taamichChataaM bauddhaanaaM na yukta epa parihaara iti . katamaH . ya uktaH . sharIradhaatUnaamavasthaapanaarthamiti .

prashaata prashaantaramutpadyata iti . atha kimartha charamabhivako bodhoisattva iti prashno ukto vistareNa . tatra choktam sharIradhaatUnaamavasthaapanaarthamiti vistaraH . tasmaat prashnaadidaM prashnaantaramutpadyate . yadyu papaadukaanaamiti vistaraH . kaayanidhanaM kaayanaashaH . upapaadukaH suparNI upapaadukaM naagamiti visheShaNadwayaM kimartham kimanupapaadukaa api suparNino naagaashcha santi . santItyaahuH . chaturvidhaa hi garUDaa naagaashchaNDajaadibhedaat . teShaamupapaadukaa uttamaaH saMvedajaa upottamaaH jaraayujaa madhyaaH aNDajaa jaghanyaaH . tatropapaadaukaH suparNI sarvaanupapaadakaadInuddharati bhakShaartham saMvedajastrIn saMsvedajaadIn jaraayujo dwau jaraayujaaNDajau aNDajo.aNDajameveti varNayanti . yaavannamRRita iti yadaa jIvati tadaa tanmaaMsaadi naantardhIyata iti nidarshitaM bhavati . na punarmRRitasyaasya tRRipyatIti . na punarmRRitaanena tRRipyatItyarthaH . tRRipipUrau vibhaaSheti vibhaaShaaShaShThIyate . tasya mRRitasyaakaashasyeva bhakShitasya maaMsapiNDaantardhaanaanna tRRipyatItyavagantavyam .

sa hi dwe gatI iti narakagatirdevagatishcha . tisRRiNaaM cha pradesha iti tiryakpretamanuShya gatyantaraalatvaat . .

##[## mRRityUpapattibhavayaarantaraa bhavatIha yaH .
gamyadeshaanupetatvaannopapanno.antaraabhavaH . . 10 . . ##]##

gatyorantaraalatvaat . nanu chaavyaakRRitaiva gatiriShyate . upapattibhavashchaikaantena kliShTaH . maraNabhavo.api kadaachit kushalaH kliShTo vaa bhavati na gatiH . katha tayorgatishabdamadhyaaropya gatyantaraalatvaadityuchyate . naiSha doShaH . maraNopapattibhavayoranivRRitaavyaakRRitaanaaM nikaayasabhaagajIvitendriyajaatyaadInaaM gatisvabhaavaanaaM tatkaale vidyamaanatvaat . kaamarUpadhaatvoshcha kaayendriyasyaapyavashyambhaavaat . na chopapattivanmaraaNabhavo.avashyaM kliShTo naapyavashyaM kushalaH . tasmaatteShu gatishabdamaaropya gatyantaraalatvaadityuktam . pade gatyarthatvaaditi . padagataaviti paThyate . tenopapannashabdasyopagataartha darshayati

nopapanno.antaraabhavaH .

kiM tarhi upapaydamaana iti . abhivyaktiH samaaptishcheti . aakShepakeNa karmaNaa nikaayasabhaagasyaabhivyaktiH paripUrakaiH parisamaaptiH sarvasmin janmani karmadwayasya vyaapaaraat .

ekaM janmaakShipatyekamanekaM paripUrakam

iti vachanaat . athavaa yatra deshe aakShiptasya karmaNaa naamarUpasya vipaakasya praadurbhaavo.abhivyaktiH ShaDaayatanapUritashcha samaaptiH sa desho.avagantavyaH . . 10 . .

##[## brIhisantaanasaadharmyaadavichChinnabhavodbhavaH .
pratibimbamasiddhatvaadasaamyaachchaanidarshanam . . 11 . . ##]##

grIhisantaanasaadharmyaat

iti vistaraH . saMbandhnaMstaanaH saMtaano vrIheH saMtaano vrIhisantaanaH . tena saadharmyaadavichChinnasya bhavasyodbhavo bhavati yato.apaiti yatra chotpadyate tadantaraalasantaanavartirUpapUrvakamupapattibhavarUpam svopaadaanarUpasantaanarUpasvabhaavatvaat vrIhisantaanapashchaattararUpavat . santaanavartinaaM hi dharmaaNaamavichChedena deshaantarotpattyaa deshaantareShu praadurbhaavo dRRiShTaH . tad yathaa vrIhisantaanasya . vrIhisantaanapashchaattararUpaM hi yato deshaantaraadapaiti yatra cha deshaantara utpadyate tadantaraalasantaanavartirUpapUrvakamutpadyate . kShaNikavaadinaaM hyakmasmaakaM siddhaantaH . yadaa graamaadgaamaantaraM nIyate vrIhiH na sa vrIhiH purvatra graame nirUdhya tadgaamaantaraale.anutpadyamaano.anekayojanaantarite.api graamaantara utpadyate . kiM tarhi nirantaraakaashadeshotpaadanirodhakrameNotpadyate graamaantare . tachcha svopaadaanarUpasantaanarUpasvabhaavam . tathopapattibhavarUpamapyutpadyata iti . atraachaaryaguNamatiH saha shiShyeNaachaaryavasumitreNa svanikaayaanuraagabhaavitamatirvyaakhyaanavyaapaaramapaasya pratyavasthaapare eva vartate . vayamiha shaastraarthavivaraNaM pratyaadriyaamahe na taddUShaNam niHsaaratvaat bahuvaktavyabhayaachcha . bhaviShNurbhavanashIlaH . vichChinno.apIti vistaraH . aadarshaadiShu bimbaat pratibimbamiti . aadarshodakaadiShu bimbaanmukhaat pratibimbaM mukhachChaayaarUpaM vichChinnamutpadyamaanaM dRRiShtamityanenaanaikaantikataamudgraahayati pratisaadhanaM vaa karoti yato.apaiti yatra chotpadyate na tadantaraalasantaanavartirUpapUrvakamupapattibhavarUpam svopaadaanarUpsantaanarUpasvabhaavatvaat pratibimbarUpavaditi . pratibimba naamaanyadevotpadyate dharmaantaramityasiddhametaditi . bimbasaamarthyaadeva tatraadarshaadiShu pratibimvaakaaraM bhraantaM viGYaanamutpadyata ityaachaaryasyaabhipraayaH . na tatra pratibimbaM naama ki~nchidastItyanena dharmyasiddhirnaama dRRiShTaantadoShaM darshayati . tasmaannaanaikaantikataasti . na chaitat pratisaadhanaM saadhviti . siddhavapi cha satyaam

asaamyaadanidarshanam

iti . pratibimbasya dravyasattvena siddhaavapi satyaamasaamyaaddaarShTaantikena na nidarshanamanudaaharaNaM pratibimbakamiti . kathaM taavadasiddhamiti taavachChabdaH krame . . 11 . .

asiddhataayukti taavat darshayannaaha

##[## sahaikatra dwayaabhaavaadasantaanaaddayodayaat .
kaNThokteshchaasti gandharvaH pa~nchoktergatisUtrataH . . 12 . . ##]##

sahaikatra dwayaabhaavaat

iti vistaraH . tatraiva hi aadarshadeshe aadarsharUpaM dRRishyate paarshvasthitena na pratibimbakam . pratibimbakaM cha tatraiva dRRishyate.abhimukhaavasthitena naadarsharUpam . na chaikatra deshe upaadayarUpadwayasyaasti sahabhaavaH . kiM kaaraNam aashrayabhUtabhedaat . aashrayabhUtaani hi tayorbhinnaanIti . naastyaadarsharUpaashrayabhUtairavaShTavdhe deshe pratibimbakarUpaashrayabhUtaanaaM tatraavakaashaH . ato nopaadaaya rUpadwayasyaasti sambhavaH . tadevaM yugapadwiGYaanadwayasyaabhaavaat upaadaayarUpadwayasya chaikatra sahabhaavaabhaavaat na tat ki~nchidastIti darshayati . yatraiva hi deshe aadarsharUpaM dRRishyata iti bimvakaM cha tatraiva tvanyatra . ko doSha ityaaha . na chaikatra rUpadwayasyaati sahabhaava iti pUrvavadwaachyam . athavaa sahaikatra dwayaabhaavaadityasya sUtrasyaayamarthaH . ekatra rUpe purUShadwayasya pashyata evaabhaavaat . sahadarshanasya pratibimvamasiddhamiti vaakyaadhyaahaaraH . kathamityaaha digbhedavyavasthitaiH purUShaikairUttaradigvyavasthitairitarairdakShiNadigvyavasthitaiH ekasmin vaapyambudeshe ekasmistaTaakajaladeshe svaabhimukhadeshasthitaanaaM rUpaaNaaM dakShiNataTordhvasthitaani rUpaaNyuttaradigvyavasthitapurUShasvaabhimukhasthaanyuttarataTordhvasthitaanyapi rUpaaNi dakShiNadigvyavasthitapurUShasyaabhimukhasthaani teShaamubhayeShaam . kim pratibimbakamanyonyamupalabhyate uttaradigvyavasthitairdakShiNataTaadhaH prativimvakamupalabhyate dakShiNadigvyavasthitairapyuttarataTaadhaH prativimbakamupalabhyate . evamanyonyamupalabhate na tUbhayaM yugapadupalabhyata iti vaakyaarthaH . na hi svataTaadhaH prativimvakamekataTasthaiH samantato.api vaapIjalaM pashyadbhirUpalabhyate . tataH kimiti chedata aaha . na tvekatra rUpe ghaT paTe vaa dwayoH pashyuatoH purUShayoH sahadarshanaM na bhavati  bhavatyevetyarthaH . iha tu na bhavati sahadarshanamityato na tatra rUpaantarotpattiryukteti . athavaasyaayamarthaH . Chaayaatapayoshcha dwayoH sahaikatra bhaavo na dRRiShTo loke . yatraChaayaa bhavati maNDape.anyatra vaa na tatraatapo yatra vaatapo bhavatyabhyavakaashe na tatra Chaayaa upalabhyate cha Chaayaastha aadarshe sUryasya pratibimbakamiti . katham taTaake sUryapratibimbakamutpadyate . tattaTaakataTasthe cha Chaayaavati maNDape aadarsha sthaapyate . tatraadarshake taTaakasthasya sUryapratibimbakasyaaparaM pratibimbakamutpadyate . taTaake cha yat sUryapratibimbakaM tat sUryasamutthamityavashyamaatapasvabhaavamityabhyupagantavyam . yachchaaparamaadarshe pratibimbakaM tadaatapasvabhaavapratibimbakasamutthamityetadapyavashyaM aatapasvabhaavamabhyupagantavyam . evaM sati ChaayaatapayoH sahasvabhaavaH syaat . na chaanyatra loke ChaayaatapayoH sahabhaava iti . na yukto.asya pratibimbakasya tatra praadurbhaavaH . kUpa ivodakamiti . yathaa kUpe dUraantargatamudakaM dRRishyate . tathaa chandrapratibimbakamapyatraivaantargataM dRRishyate . na chaadarshastaavat vastufalo.asti . tachcha tatrotpadyamaanam tachcha pratibimbakamaadarsha evotpadyamaanam . naanyatraadhastaa dupakabhyate . upalabhyate cha ato naasyeva tat ki~nchit . saamagyaastu bimvaadarshadilakShaNaayaaH . saa tasyaaH prabhaavo yattathaa darshanaM bhavati . achintyo hi dharmaaNaaM shaktibhedaH ayaso.ayaskaantaabhigamanadarshanaanna kaaShThaadInaaM yathaa chandrakaantaachchandrodaye.asaMbhavaprakSharaNadarshanaM naa~NgaaraadInaamityevamaadi vaktavyam . aadarshasantaanasambaddhatvaaditi . na bimbasantaanabhUtaM pratibimbamaadarshasambandhatvaadaadarsharUpavat . sahabhaavaachcha vimvasamaanakaalarUpaantaravat . tadevaM yathaa maraNabhavasyopapattibhavaH santaanabhUto naivaM bimbasya pratibimbakamiti saadhanaanvitaH prativimvakadRRiShTaantaH . vrIhisantaanapashchaattararUpadRRiShTaantastu svasantaanapUrvarUpasantaanabhUta iti . tasmaadasaamyaM dRRiShTaantasya pratibimbasya cheti .

dwayodayaat

iti vistaraH . dwayonodayo dwayodayaH . tasmaadwimvaachchaadarshaachchetyarthaH . yat pradhaanaM kaaraNamaadarshaadi tadaashriyotpadyate pratibimbam . aadarshaadi hi pratibimbasya pradhaanaM kaaraNaM tadanuvidhaanaat . tad yathaa yadyasistiryagavasthito bhavati pratibimbamapi tiryagaayataM cha dRRishyate . yadyUrdhvamavasthito bhavati prativimvamapi tathaiva dRRishyate . na chaivamupapattibhavasyaapi dwaabhyaaM kaaraNaabhyaaM sambhavo maraNabhavaachchaanyatashcha pradhaanabhUtaadaadarshasthaanIyaat . braahya shukashoNitaM pradhaanakaaraNamiti chet na achetanatvaat . upapaadukaanaaM cha tadabhaavaadato.apyayamasamaano dRRiShTaantaH . kimanena darshitaM bhavati . utkaalitavisheShaNe hetaavayamatulyo dRRiShTaanta iti . kathamiti yato.apaiti yatra chotpadyate tadantraalasantaanavartirUpapurvakamupapattibhavarUpam . adwayotpannasvopaadaanarUpasantaanarUpasvabhaavatvaat . vrIhisantaanapashchaattararUpavaditi . tadevaM sati naasya saadhanasyaanaikaantikaa shakyamudgraahayitu naapi pratisaadhanaM kartumityukta bhavati . aagamenaantaraabhavasyaastitvaM saadhayannaaha

kaNThokteshchaasti

iti . svashabdaabhidhaanaadityarthaH naitat sUtra tairaamnaayata iti . tairnikaayaantarIyaiH kasmaannamnaayate . tadaagameShvabhaavaat . nikaayaantaraagamaprasiddhaM kimiti na pamaaNaM kriyate . mUlasaMgItibhrashena samaaropitasUtraashaMkitatvaat . trayaaNaaM sthaanaanaamiti . trayaaNaaM hetUnaaM maataa kalyaa maataa nIrogaa RRitumatI rajasvalaa tadetadubhayaM prathamaM sthaanaM bhavati . raktau sannipatitaaviti maithunadharmaM kurvantau idaM dwitIyaM sthaanam . gandharvashcha pratyupasthita iti tRRitIyam , skandhabhedashcha pratyupasthita iti maraNabhavaH . pa~nchaanaagaaminaH sapta satpurUShagatayaH pudgalanideshakoshasthaane vakShyante . upapadyaadayopIti . upapadyaa naama te devaa ityevamaadayaH saMprajyante . sapta satpurUShagataya iti . eta eva pa~nchaantaraaparinirvaayiNaM tridhaa bhittvaa sapta bhavanti tenaaha antaraaparinirvaayiNastraya uktaaH . kaalaprakarShabhedeneti . kaalaprakarShabhedena deshaprakarShabhedena cha yathaayogam sUtraM chaatra paThyate shraavastyaaM nidaanam . tatra bhagavaan bhikShUnaamantrayate sma . sapta vo.ahaM bhikShavaH satpurUShagatIrdeshayiShyaamyanupaadaaya cha parinirvaaNam tachChRRiNuta saadhu cha suShThu cha manasikurUta bhaaShiShye . sapta satpurUShagatayaH katamaaH iha bhikShurevaM pratipanno bhavati . no cha syaaM no cha me syaat na bhaviShyaami na me bhaviShyati yadasti yad bhUtaM tat prajahaamItyupeShaaM pratilabhate . sa bhave.asminna rajyate sa bhave.asminna sajyate .

athottaraM padaM shaantaM praGYayaa pratividhyati

tachchaanena padaM kaayena saakShaatkRRitaM bhavati . evaM pratipannasya bhikShoH kaa gatiH syaat kopapattiH ko.abhisaMparaaya iti syuH praShTaaraH . tad yathaa bhikShavaH parIttashakalikaagnirabhinivartamaana eva nirvaayaat evameva tasya taavanmaanaavasheShamaprahInaM bhavatyapariGYaatam . tasya taavanmaanaavasheShasyaaprahaaNaadapariGYaanaat pa~nchaanaamavarabhaagIyaanaaM saMyojanaanaaM prahaaNaadantaraaparinirvaayI bhavati . iyaM prathamaa satpurUShagatiraakhyaataa . punaraparaM bhikShurevaM pratipanno bhavati . no cha syaamiti pUrvavat yaavat syuH praShTaara iti . tad yathaa .ayoguDaanaaM vaayasfaalaanaaM vaa pradIptaagnisaMprataptaanaamayoghanena hanyamaanaa naamayasprapaaTikaa utpatantyeva nirvaayaat evameva tasya pUrvavat yaavat pa~nchaanaamavarabhaagIyaanaaM saMyojanaanaaM prahaaNaadantaraaparinirvaayI bhavati . iyaM dwitIyaa satpurUShagatiH . punaraparaM bhikShurevaM pratipanno bhavati . pUrvavadyaavadayasprapaaTikaa utplutyaa patitvaiva pRRithivyaaM nirvaayaat . evameva tasya pUrvavad yaavadantaraaparinirvaayI bhavati . iyaM tRRitIyaa satpurUShagatiH . punaraparaM bhikShurevaM pratipanno bhavatIti pUrvavad yaavadayasprapaaTikaa utplutya patitamaatraiva pRRithivyaaM nirvaayaat . evameva tasya pUrvavad yaavat pa~nchaanaamavarabhaagIyaanaaM saMyojanaanaaM prahaaNaadupapadyaparinirvaayI bhavati . iyaM chaturthI satpurUShagatiH . punaraparaM bhikShurevaM pratipanna iti pUrvavad yaavadayasprapaaTikaa utplutya parItte tRRiNakaaShThe nipatet . saa tatra dhUmamapi kuryaadarchirapi saMjanayet . saa tatra dhUmamapi kRRitvaa.achirapi saMjanayya tadevaM parIttaM tRRiNakaaShTha dagdhvaa paryaadaaya nirUpaadaanaa nirvaayaat . evameva tasya pUrvadayaavat pa~nchaanaamavarabhaagIyaanaaM saMyojanaanaaM prahaaNadanabhisaMskaaraparinirvaayI bhavati . iyaM pa~nchamI satpurUShagatiH . punaraparaM bhikShurevaM pratipanna iti pUrvavad yaavadayasprapaaTikaa utplutya mahati vipule tRRiNakaaShThe nipatet . saa tatra dhUmamapi kuryaadarchirapi saMjanayet . saa tatra dhUmamapi kRRitvaa.archirapi saMjanayya tadeva mahad vipulaM tRRiNakaaShTha dagdhvaa paryaadaaya nirUpaadaanaa parinirvaayaat . evameva tasya pUrvavad yaavat pa~nchaanaamavarabhaagIyaanaaM saMyojanaanaaM prahaaNaat saabhisaMskaaraparinirvaayI bhavati . iyaM ShaShThI satpurUShagatiH . punaraparaM bhikShurevaM pratipanna iti pUrvavad yaavadasprapaaTikaa utplutya mahati vipule tRRiNkaaShThe nipatet saa tatra dhUmamapi kuryaadarchirapi saMjanayet saa tatra dhUmamapi kRRitvaarchirapi saMjanayya tadeva mahad vipulaM tRRiNakaaShTha dagdhvaa graamamapi dahed graamapradeshamapi nagaramapi nagarapradeshamapi janapadamapi janapadapradeshamapi kakShamapi daavamapi dwIpamapi ShaNDamapi dahet . graamamapi dagdhvaa yaavat ShaNDamapi dagdhvaa maarge hyagamya udakaantaM vaa.alpaharitakaM vaa pRRithivIpradeshamaagamya paryaadaaya nirUpaadaanaa nirvaayaat . evameva tasya yaavat pa~nchaanaamavarabhaagIyaanaaM saMyojanaanaaM prahaaNadUrdhvasrotaa bhavati . iyaM saptamI satpurUShagatiraakhyaataa . anupaadaaya parinirvaaNaM katamat iha bhikShurevaM iti pUrvavad yaavat syuH praShTaara iti . tasyaivaM pratipannasya bhikShorna pUrvasyaaM dishi gatiM vadaami na dakShiNasyaaM na pashchimaayaaM nottarasyaaM nordhva naadho naanuvidikShu naanyatra dRRiShTa eva dharmenishChaayaM parinirvRRitaM shItIbhUtaM brahIbhUtamiti . idamuchyate.anupaadaaya parinirvaaNam . sapta vo.ahaM bhikShavaH satpurUShagatIrdeshayiShyaami . anupaadaaya cha parinirvaaNamiti yaduktam idametat pratyuktam . anye punaraahuritivistaraH . aayuShaH pramaaNaM tasyaantaraM tasmin aayuHpramaaNaantare.aparisamaapta aayuShItyarthaH . devasamIpaantare vaa . devanaamantikaM devasamIpaM gatasyaantare yaH kleshaan prajahaati so.antaraaparinirvaayI . sa punardhaatugato vaa parinirvaati yaH kleshavIjaavasthaayaamupapannamaatra asamudaachaaraklesha ityarthaH . saMGYaagato vipasaMGYaasamudaachaaraavasthaayaM yaH parinirvaati . dhaatugataachchiratareNaayaM parinirvaati . vitarkagato vaa vitarkasamudaachaaravasthaayaaM yaH parinirvaati . ayamapi saMGYagataachchiratareNa parinirvaati . tena trividho bhavatyantaraaparinirvaayI yathoktena dRRiShTaantatrayeNa . prathamo vaa nikaayasabhaagaparigrahaM kRRitvaa jaatamaatra ityarthaH . yaM pratyeSha parIttaH shakalikaagniriti dRRiShTaantaH . dwitIyo devasamRRiddhiM chaanubhUya parinirvaatIti yaM pratyeSha dRRiShTaantaH . tad yathaa.ayasprapaaTiketi . tRRitIyo dharmasaMgItimanupravishya dharmasaaMkathyamanupravishay parinirvaati yaM pratyeSha dRRiShTaantaH > tad yathaa.ayasprapaaTikaa utplutya pRRithivyaamapatitaiva parinirvaayaat tadevaM vinaapyantaraabhavena yathaantaraaparinirvaayI bhavati . yathaa cha tasya dRRiShTaantatrayeNa trividho bhedastathaa saadhitaM nikaayaantarIyaiH . tasmin saadhite idaM chodyeta . yadi dharmasa~NgItiman upravishya yaH parinirvaati saantaraaparinirvaayIShyate . kIdRRisha upapadyaparinirvaayI bhaviShyatItyata aaha . upapadyaparinirvaayI punaH prakarSha yuktaaM sa~NgItimanupravishya parinirvaatIti . prakarShayogaadutpattyartho bhavatItyabhipraayaH . sa~NgItyanupraveshasaamaanyaannaiSha bhedo yujyata iti vachanaavakaashaM matvaa punaraaha bhUyasaa vaayurapahatyeti aayuSho bahu kShayitvaa parinirvaatItyarthaH .

ta eta iti vistaraH ta ete sarve.api dhaatugataadayastrayaH shakalikaadibhirdRRiShTaantairsambadhyante . kasmaat deshagativisheShaabhaavaat deshagatevisheShasyaabhaavaat na hyeShaaM deshagativisheSho.asti tatraiva deshe parinirvaaNaat . sUtroktaanaaM trayaaNaaM dRRiShTaantaanaaM dershagativisheSho.astIti naibhairete sambadhyante . chakravartisaMvartanIyaani karmaaNi vipaakaabhinivRRittau kadaachideva vRRitti labhante bahupratyayaapekShitvaat . sambhavaiShitvaadupapattyabhilaaShitvaat . karmaaNyeva pratyayaanaaM saamagrImaavahantIti . karmaadhipatyenaashvaadInaaM prasiddhaM kaalamatikramya kaalaanyare.api maithunaM bhavatIti . ekakarmaakShepaaditi . yenaiva karmaNaa gavaadinikaayasabhaaga aakShipyate tenaiva karmaNaa tadantaraabhava aakShipyata ityato vaktavyametat yaduktaM yenaanyatra kaale goShUpapattavyaM sa gavayeShUpapadyata iti vistareNa . na nikaayabhedaadekaakShepakatvaM hIyate goShUpapattavyaM sa gavayeShUpapadyata iti vistareNa . na nikaayabhedaadekaakShepakatvaM hIyate tatkarmaNa ekajaatIyatvaat gatyaakRRitisaMsthaanaantaraaparityaagaachcha . gatiniyataanaaM hi karmaNaamupapattivaichitryaM dRRiShTam . kalmaapapaadaadivaditi . naastyeSha doSha ityaachaaryasa~NghabhadraH . . 14  . .

##[## viparyastamatiryaati gatideshaM riraMsayaa .
gandhasthaanaabhikaamo.anya Urdhvapaadastu naarakaH . . 15 . . ##]##

viparyastamatiH

iti anunayasahagatena vaa pratighasahagatena vaa chittena yathaa viparyastamatirbhavati tad darshayannaaha . tatraasya pitroroiti vistaraH . maataapiutrostaaM vipratipattiM dwIndriyasamaapattilakShaNam . puMsaH sataH purUshasyaantaraabhavasya pUMso.ayaM pausno raaga utpadyate maatari bhaaryaayaamiva . striyaa ayaM straiNo raaga utpadyate pitari bhartarIva . viparyayaat pratigha iti puMsaH sataH pausnaH pratigha IrShyotthaanabhUta utpadyate pitari pratisapatnapurUsha iva striyaaH straiNaH pratigha utpadyate maatari pratisapatnayaamiva . sa taabhyaamev viparyastaabhyaaM chittaabhyaaM viparyasto rantukaamatayaa maithunakarmakaamatayaa taM deshamidnriydwayasthaanamaashrliShya taamavasthaaM vipratipattyavasthaamaatmanyadhimuchyate mayaitat karma kriyata iti . tasmiMshchaashuchau shukroshoNite garbhasthaanasaMpraapte aamaashayapakkaashayaantara sthaanasaMpraapte abhinivishate pratitiShThatItyarthaH . pRRiShThaabhimukha utkuTuka iti . maithukriyaatmaabhinaanakriyaayogaat . aapyaayamaano vardhamaanaH . etaanyeveti shukrashoNitamahaabhUtaani . bhUtaantaraaNyeveti shukrashoNitavyatiriktaani . bIjaa~Nkunirodhotpaadanyaayenaikasminneva kShaNe bIjaM nirUdhyate.a~Nkarashchotpadyate tulaadaNDanaamonnaamavannaashotpaadayoH samakaalatvaat . yattat kalalamityaakhyaayata iti . kalalaM prathamaM bhavati kalalaajjaayate.arvudamityaadivachanaat . evaM cha kRRitvaa sUtrapadamiti . valmIka iti bhikSho asya kaayasyaitadadhivachanam . rUpiNa audaarikasya chaaturmahaabhUtasya aodanakulmaaShopachitasya maataaputrashuchikalalasambhUtasyeti vistaraH . maataapitrashuchyeva kalalaM tataH sambhhutasyetyarthaH . kaTasiriti shmashaanam . rUdhirabindurUpaatta itIdamudaaharaNam . asya kaayendriyabhaavaapattitaH . bhUtaantaraaNyeva shukrashoNitavyatiriktaani tad yathaa parNakrimeriti . yathaa parNakrimeH parNamahaabhUtaanyupanishritya bhJtaantaraaNi karmabhirjaayante yaanIndriyasvabhaavamaapadyante na parNamahaabhUtaani bahutvaattatkrimINaam khaNDashaH patrasyaadarshanaachcha . sUtrapadaM kathaM tarhi nIyate maataapitrashuchikalalasambhUtasyeti ata aaha . ashuchi saMnishrayotpattyabhisandhivachanaattu kalalasya sUtraabirodha iti . ashuchisannishrayeNotpattirbhUtaantaraaNaam tatraabhi sandhirabhipraayaH tena vachanaM kalalasya tasmaanmaataapitrashuchikalalasambhUtasyetyasya sUtrasyaavirodhaH . etadukta bhavati shukrashoNitasannishrayeNa kalalaakhyaani bhUtaantaraaNi shukrashoNitasamakaalaanyutpadyante sendriyaaNi . yathaa parNasannishrayeNa parNasamaanakaalaani sendriyaaNi krimimahaabhUtaanyutpadyanta iti .

anyatra tu yathaayogaM vaktavyamityaahuriti . anyatra saMsvedajaupapaadukayoryenyoryathaayogaM vyaakhyeyamityaahurabhidharmaachaaryaaH . tatra chaayaM yogi dRRishyeta ityaachaaryo vravIti . shaitya~ncha narakeShviti shItanarakopapattikaale . yadavastha iti aurabhikaadyavasthaH . yathaabhUtena tadwedyaM kRRitaM praakkarma taadRRishaan sattvaan svapna iva prekShya narake sa dhaavati . pUrvaachaaryaaH yogaachaaraa aryaasa~NgaprabhRRitayaH .

aasanaadivottiShThanniti . Urdhvopapattisthaanagamanaat . manuShyaadivaditi . yathaa manuShyastiryak pretashcha gachChati tadwat . RRiShINaamativaktaara iti . adhikSheptaaro.apavaditaara ityarthaH . . 15 . .

##[##  smaprajaanan vishatyekastiShThatyapyaparo.aparaH .
niShkraamatyapi sarvaaNi mUdo.anyo nityamaNDajaH . . 16 . . ##]##
##[## garbhaavakraantayastisrashchakravartisvayaMbhuvau .
karmaGYaanobhayeShaaM vaa vishadatvaadyathaakramam . . 17 , , ##]##

nityamaNDajaH

iti nityagrahaNaat

sarvaaNi mUdaH

ityatra naasti niyamaH . bhavati tu saMprajaananapi pratilomaM nirdiShTaa iti . sUtre hi yaHs arvaaNyasamprajaanan karoti eShaa prathamaa garbhaavakraatirUktaa tisrastu yathaanirdiShTaanupUrvikaa eveti . yo.api janiShyate so.apyaNDaja iti . aNDaajjaniSHyate aNDaja ityabhipraayaH . aavashyako hyabhUtaartho bhUtavaduchyate tathaavartamaanasamIpye vartamaanavadwaa aashaMsaayaaM bhUtavachcheti . kashchit kasmaichidwaktaa bhavet aagachChantameva tathaa aagatameva maaM viddhIti . tasmaadadoSha eShaH . aNDaajjaato janiShyate jaayate chetyaNDajaH . anyebhyo.api dRRishyata iti vachanaat . tasmaadaduShTametadityaachaaryasa~NgabhadraH . athavaa bhaavinyaapisaMGYayeti . bhaviShyantyaapi saMGYayaa nirdeshaH kriyate . tadyathaa saMsRRitamabhisaMskarotIti . janitaavasthaayaaM saMskRRitaM bhavati na janyamaanaavasthaayaam . na hi saMskRRitasya punaH saMskaaro yujyate . bhaviShyantyaa tu saMGYayaa tathaa nirdeshaH kriyate . evamodanaM pachatItyaadi yojyam kathaM punarasaMprajaanan maatuH kukShiM pravishatIti vistaraH . sannikRRiShTaavasthaa upapattideshasya .

viparyastamatiryaati

iti viprakRRiShTaavasthaa abhimokSho.adhimuktiH . tathaa tiShThaami niryaamIti . kathaM tathaa tiShThato.apyeShu tiShThaamiti niShkraamato.apyebhyo niryaamIti . ayamanayorviparyaasayorvisheSha iti . apare punaraahuH na kevalaM raagadweShaabhyaameva viparyastamatirUtpattideshaM gachChati kiM tarhi anyathaapi . kathamiti vaato vaati devo vapatItyaadi . tathaa aaraamaM pratishaamyudyaanaM chetyaadi . samprajaaMnastu samyak chittena prajaanaati maatuJ kukSHi pravishaamItyevamaadi . yadi samyak prajaanaati kathaM kliShTenaiva pratisandhivandho vyavasthaapyate . maatRRisnehaariyogaat kliShTa chittaM bhavati . apara aaha maatuH kukShiM pratishata evaM viparItau saMGYaadhimokShaaviti . upapannamaatraavasthaayaagetad bhavati vaato vaati yaavadRRikShamUlaM chopasarpaami kuDyamUlaM cheti . tiShThato.apyeShu tiShThaamIti . niShkraamatop.apyebhyo niryaamItyevamaadi . tatra grathameti vistaraH . prathamaa chakravartinaH . yeyaM

sampraajanan vishatyekaH

iti dwitIyaa pratyekabuddhasya . yeyaM

tiShThatyaparaH

iti . tRRitIyaa buddhasya . yeyam

aparo niShkraamatyapi

iti atraapi bhaavinyeti te na chakravartyaadayastadaanImiti kRRitvaa . ta evaM tvete chakravartyaadaya iti . paryaayamaatrametaduktam . arthastu sa evetyabhipraayaH . . 16##-##17 . .

##[## naatmaasti skandhamaatraa tu karmakleshaabhisaMskRRitam .
antaraabhavasantatyaa kukShimeti pradIpavat . . 18 . . ##]##
##[## yathaakShepaM kramaad vRRiddhaH santaanaH kleshakarmabhiH .
paralokaM punaryaatItyanaadibhavachakrakam . . 19 . . ##]##

sa~Nketo hetufalasambandhavyavasthaa

kleshakarmaabhisaMskRRitam

iti kleshakarmaparibhaavitamityarthaH .

pradIpavat

iti . santatinyaayasa~nchaari skandhapa~nchakaM kShaNikatvaat pradIpavaditi darshayati .

yathaakShepam

iti aakShepastaavat kaalapravandhaH . etachcha visheShaNamaayuShyasyaayuHsaMvataNIyasya karmaNo bhedaat . vya~njanaanyanupUrvasha iti . vya~njanaani chakShuraadyadhiShThaanaani tairhi chakShuraadInyabhivyajyante . tasmin varchaHkUpa iveti . tasmin kaayanaaDIvraNe nindaavachanametat . naaDI vraNa iva naaDIvraNa iti . ugro durgandhaH ugradurgandhaH . andhakaarashchaasaavaalokarahitatvaat . samalaanaaM cha palvalo.asau palvala iveti kRRitvaa tasmin satatapratikriye nityakartavyashaiche . shukreNa pausnena . shoNitena straiNena lasIkayaa dravavisheShalakShaNayaa malena cha saMklinne samantaat klinne viklinne visheSheNa klinne kathite pUtau pichChile cha tasmin hastau saMpraveshyaaM~Ngama~Nga hastapaadaadikaM nikRRitya chChitvaa adhyaaharanti adhyaakarShayanti . tarUNaM vraNaM sarUjaM tarUNavraNamivaatmaanamaacharaMstarUNavraNaayamaanam tarUNavraNaayamaana aatmaa.asyeti tarUNavraNaayamaanaatmaanaM baalakam shastraM cha kShaara~ncha shastrakShaaram tadivaatmaanamaacharan shastrakShaaraayamaaraNaH shastrakShaaraayamaaNaH saMsparsho.aayoriti shastrakShaaraayamaanasaMspashau paaNI taabhyaaM parigRRihya snaapayanti tasya vRRiddheranvayaadanugamaat

tasyaahetukatvamiti aaderahetukatvam . sati chaasyaahetukatve . tadwadeva sarvamahetukaM praaduHsyaat . dRRiShTa chaa~Nkuraadipu bIjaadInaaM aamarthyam . a~NkuranaalakaaNDapatraadiSHu vIjaa~NkaranaalakaaNDaadInaaM saamarthyamutpaadanaay . kasmaat deshakaalapratiniyamaat deshakaalayostu pratiniyamaat . tatra deshapratiniyamo bIjaadisambaddha eva desha utpatteH kaalapratiniyamo bIjaanantaramutpatteH . agnyaadInaaM vaagnishItoShNaabhighaatachakShuraadInaaM paakaajaadiShu paakajasukhaduHkhashabdachakShurviGYaanaadiShu dRRiShTaM saamarthyaM deshakaalapratiniyamaat . yadi hi nirhetukaH praadurbhaavaH syaat . vIjaadInaama~NkaraadiShu agnyaadInaa~ncha paakajaadiShu deshakaalapratiniyamenotpattiprati saamarthya na syaat sarva sarvatra sarvadotpadyeta . na chaivaM dRRiShTamityato naasti nirhetukaH praadurbhaavaH . nityakaraNaastitvaadaH praageva pasryudastaH

neshvaraadeH kramaadibhiH

itivachanaat . . 18##-##19 . .

##[## sa pratItyasamutpaado dwaadashaa~NgastrikaaNDakaH .
pUrvaaparaantayordwe dwe madhye.aShTau paripUriNaH . . 20 . .

sheShaanyaShTau madhya iti viGYaananaamarUpaShaDaayatanasparshavedanaatRRiShNopaadaanabhavaa~Ngaani . naapi rUpaarUpyaavachara iti rUpaavacharasya viGYaanaa~NgakaalaM eva naamarUpapaDaayatanaa~NgayoH sadbhaavata . na madhye.aShTaava~Ngaani aarUpyaavacharasya cha naamarUpaShaDaayatanaa~Ngayorabhaavaat . mahaanidaanaparyaayasUtre viGYaanaM chedaananda maatuH kukShi navaakraamedapi tu tannaamarUpaM kalalatvaayaabhisaMmUrchChet no bhadantetyaadi tat sUtraM paThyate . maatuH kukShyavakramaNaM hi kaamadhaataaveveti . safalahetukayoH

pUrvaaparaantayo H

grahaNaaditi yathaakraametat . pUrvaantasya safalasya grahaNaadaparaantasya cha sahetukasya grahaNaaditi . tatra pUrvaante heturavidyaa saMskaaraashcha tasya falaM pa~nchaa~Ngaani . viGYaanaM yaavadwedaneti . aparaante jaatirjaraamaraNaM cheti falam . tasya trINya~Ngaani hetavastRRiShNopaadaanabhavaaH . tadevaM saptaa~Ngaani paurvaantikaH pa~nchaa~Ngaanyaparaantika iti vyaakhyaataM bhavati . . 20 . .

pUrvakleshadashaavidyaa saMskaaraaH pUrvakarmaNaH .
sandhiskandhaastu viGYaanaM naamarUpamataH param . . 21 . . ##]##

atha ka ime.avidyaadaya iti . kimavidyaiva kevalaa utaaho sarve kleshaaH aahosvit kleshavastheti sandehe pRRichChati . saahacharyaaditi yasmaadavidyaasahachaariNaH kleshaaH . tadwashena teShaaM samudaacharaa~ncha . yasmaachchaavidyaavashena teShaaM kleshaanaaM samudaachaaraH sa punastadanuvRRIttiH . mUdasya hi kleshasamudachaaro naamUdasya . raajagamanavachana iti vistaraH . yathaa raajaa gachChatItyukte tadanuyaatRRikaaNaaM bhRRItyaanaamaagamanasiddhiH saahacharyaat tadwashena teShaaM samudaachaaraat tadwadetat . tadevamavidyaavashaadavidyaa~NgaH kleshadashetyarthaH . tasmaadukta

pUrvakleshadashaavidyaa

iti na tUkta pUrvaavidyaadashavidyeti pUNyaadikarmaavastheti puNyaapuNyakarmaavasthetyarthaH . .21 . .

##[## praak ShaDaayatanotpaadaattat pUrva trikrasa~Ngamaat .
sparshaH praak sukhaduHkhaadikaaraNaGYaanashaktitaH . . 22 . . ##]##

praak chaturaayatanotpaadaaditi vaktavya iti . manaHkaayaayatanayorUpapattibhava evotpaadaat . tadaa tadyavasthaapanaaditi chakSHuraadyaayatanotpattikaale kaayamana aayatanayorvyavasthaapanaadityarthaH .

tatpUva trikasa~Ngamaat

iti . tat ShaDaayatanaa~Nga praak trikasa~Ngamaat praagindriyaviShayaviGYaanatrikasannipaataadityarthaH .

sparshaH praak

iti . ShaDIndriyaviShayaviGYaanasannipaataH sparsho jaataavasthaayaaM vyavasthaapayate paripUrNaShaDaayatanasannipaatasadbhaavaat . aa kutaH . praak sukhaduHkhaaduHkhaasukhavedanaakaaraNeShu

GYaanashaktitaH .

sa baalo yaavat sukhaayaa vedanaayaa etat kaaraNaM duHkhaayaa etat kaaraNam aduHkhasvaasukhaayashchaitat kaaraNamiti parichChede na shakto bhavati saavasthaa sparshe ityuchyate . tathaa hi baalako.agnimapi spRRoshedaduHkhasyaitat kaaraNamityapariChindan . . 22 . .

##[## vittiH praa~NmaithunaattRRiShNa bhogamaithunaraagiNaH .
upadaanaM tu bhogaanaaM praaptaye paridhaavataH . . 23 . . ##]##

parichChede saamarthye sati

vittiH

vedanetyarthaH . aa kutaH

praa~Nmethunaat

yaavanmaithunaraago na samudaacharati . saavasthaa vedenetyuchyate . vedanaaprakarShiNI hi saavasthaa vedanaa kaaraNavedanaat .

tRRiShNaa bhogamathunaraagiNaH

iti . bhogeShu rUpaadikaamaguNalakShaNeShu maithune cha lokapratIte raagiNaH pudgalasya tadraagasamudaachaaraavasthaa tRRiShNetyuchyate . paryeShTimaapanna iti . eSha ityetasya ghaatoretadrUpama . upaadIyate viShaya aatmabhaavo.anenetyupaadaanam chaturvidhaH klesha saavasthopaadaanamityuchyate . . 23 ., .

##[## sa bhaviShyadbhavafalaM kurUte karma tadbhavah .
pratisandhiH punarjaatirjaraamaraNamaa vidaH . . 24 . .

sa bhaviShyadabhavafalam

iti . sa paridhaavato nirdeshaH . bhaviShyadbhavaH falamasyeti bhaviShyadbhavafalaM

karma

paanarbhavikamityarthaH .

tadbhavaH

iti . bhavatyeneti bhavaH karmaparyaayaH .

jaramaraNamaa vidaH

iti . aa vida aa vedana~Ngaat . jaraamaraNaM naamarUpaadichatura~Ngasvabhaavam . vineyajanodwejanaartha bhagavataa jaraamaraNashabdena chatvaarya~Ngaanyuktaani yo bhikShavo rUparayotpaadaH sa jaraamaraNasyotpaadaH . evaM yaavad viGYaanasyeti . . 24 . .

kShaNikaH kShaNe bhavaH . kShaNo.asyaastIti vaa kShaNikaH . prakarSheNa dIvyati charati vaa praakarShikaH . prabandhayukta ityarthaH . evaM saambandhikaH hetufalasambandhayukta ityarthaH . evam aavasthikaH dwaadashapa~nchaskandhikaa avasthaa ityarthaH . viGYaanasahabhuva iti vistaraH . rUpamatra sahabhUrviGYaptayaviGYaptayaadi . saMGYaadiskandhatrayaM naama . naamarUpavyvasthitaanIndriyaaNi tatpratibaddhavRRittivyaadindriyaaNaam . aashrayatvena vaa taani naamni vyavasthitaanIti . ShaDaayatanaabhinipaataH sparsha iti . chakShuraadInaaM svasmin viShaye pravRRittirabhinipaataH . sa tu sambhavataH . yasya tadaanImabhinipaataH sambhavati sa tasya sparsha iti veditavyaH . yasya tadaanImabhinipaataH sambhavati sa tasya sparsha iti veditavyaH . tatsamprayuktaani paryavasthaanaanyupaadaanam . tayaa tRRiShNayaa samprayuktaanyahrIkyaanapatraapyaadIni paryavasthaananai . tadupaadaanaM tatsamutthamiti tRRiShNaasamutthaM chetanaasamutthamityapare . unmajjanamutpaadaH paripaako jareti . falaakShepasaamarthyopaghaataH . pUrvakShaNaapekShayaa vaa . bha~Ngo maraNamiti . tatkShaNavinaashaH . bha~NgaabhimukhyaM bha~Nga ityapare . kShaNikaH sambandhikashcha yathaaprakaraNeShviti . katham prakaraNeShu pratItyasamutpaadaH katabhaH . sarve saMskRRitaa dharmaa iti . tatra saMskRRItaanaaM dharmaaNaaM pratikShaNaM vinaashayogaat kShaNikaH pratItyasamut paadaH dwaadashapa~nchaskandhikaa avasthaa atItaanaagatapratyutpannajanmasambaddhaaH aavasthikaH pratItyasamutpaadaH nirantaragrahaNaM trikaaNDaprasiddhayartham sa eva praakrShika iti . sa evaavasthikaH prakarShayogaat praakarShikaH anekakShaNikatvaadanekajanmikatvaadwaa . chakravartisaMvartanIyaani karmaaNi vipaakaabhinivRRIttau kadaachideva vRRitti labhante . bahupratyayaapekShitvaat . sambhavaiShitvaadupapattyabhilaaShitvaat . karmaaNyeva pratyayaanaaM saamagrImaavahantIti . karmaadhipatyenaashvaadInaaM prasiddhaM kaalamatikramya kaalaantare.api maithunaM bhavatIti . ekakarmaakShepaaditi . yenaiva karmaNaa gavaadinikaayasabhaaga aakShipyate tenaiva karmaNaa tadantaraabhava aakShipyata ityato vaktavya metat . yaduktaM yenaanyatra kaale goShUpapattavyaM sa gavayeShUpapadyata iti vistareNa . na nikaayabhedaadekaakShepakatvaM hIyate tatkarmaNaa ekajaatIyatvaat iti vistareNa . na nikaayabhedaadekaakShepakatvaM hIyate tatkarmaNaa ekajaatIyatvaat gatyaakRRitisaMsthaanaantaraaparityaagaachcha . gatiniyataanaaM hi karmaNaamupapattivaichitryaM dRRiShTam . kalmaaShapaadadivaditi . naastyeSha doSha ityaachaaryasa~NghabhadraH . . 14 .  .

##[## viparyastamatiryaati gatideshaM risaMsayaa .
gandhasthaanaabhikaamo.anya Urdhvapaadastu naarakaH . . 15 . . ##]##

viparyastamatiH

iti anunayasahagatena vaa pratighasahagatena vaa chittena yathaa viparyastamatirbhavati tad darshayannaaha . tatraasya pitroriti vistaraH . maataapitrostaaM vipratipattiM dwIndriyasamaapattilakShaNaam . puMsaH sataH purUShasyaantaraabhavasya puMso.ayaM pausno raaga utpadyate maatari bhaaryaayaamiva . striyaa ayaM straiNo raaga utpadyate pitari bhartarIva . viparyayaat pratigha iti puMsaH sataH pausnaH pratigha IrShyotthaanabhUta utpadyate pitari pratisapatnapurUSha iva striyaaH satyaaH straiNaH pratigha utpadyate maatari pratisapatnayaamiva . sa taabhyaameva viparyastaabhyaaM chittaabhyaaM viparyasto rantukaamatayaa maithunakarmakaamatayaa ta deshamindriyadwayasthaanamaashrliShya taamavasthaayaaM vipratipattyavasthaamaatmanyadhimuchayte mayaitat karma kiyata iti . tasmiMshchaashuchau shukashoNite garbhasthaanasampraapte aamashayapakkaashayaantara sthaanasampraapte abhinivishate pratitiShThatItyarthaH . pRRiShThaabhimukha utkuTuka iti . maitunaakriyaatmaabhimaanakriyaayogaat . aapyaayamaano vardhamaanaH . etaanyeveti shukrashoNitamahaabhUtaani bhUtaantaraaNyeveti shukrashoNitavyatiriktaani bIjaa~Nkuranirodhotpaadanyaayenaikasminneva kShaNe bIjaM nirUdhyate.a~Nkurashchotpadyate . tulaa daNDanaamonnaamavannaashotpaadayoH samakaalatvaat . yattat kalalamityaakhyaayata iti . kalalaM prathamaM bhavati kalalaajjaayate.arvudamityaadivachanaat . evaM cha kRRitvaa sutrapadamiti . valmIka iti bhikSho asya kaayasyaitadadhivachanam . rUpiNa audaarikasya chaaturmahaabhUtasya audanakulmaaShopachitasya maataapitrashuchikalalasambhUtasyeti vistaraH . maataaputrashuchyeva kalalaM tataH sambhUtasyetyarthaH . kaTasiriti shmashaanam . rUdhirabindurUpaatta itIdamudaaharanam . asya kaayendriyabhaavaapattitaH . bhUtaantaraaNyeva shukrashoNitavyatiriktaani tad yathaa parNakriyma riti . yathaa parNakrimeH parNamahaabhUtaanyupanishritya bhUtaantaraaNi karmabhirjaayante yaanIndriyasvabhaavamaapadyante na parNamahaabhUtaani bahutvaattatkrimINaam khaNDashaH patrasyaadarshanaachcha . sUtrapadaM kathaM tarhi nIyate maataapatraashuchikalalasambhUtasyeti ata aaha . ashuchisaMnishrayotpattyabhisandhivachanaattakalalasya sUtraavirodha iti . ashuchisaMnishrayeNotpattirbhUtaantaraaNaam tatraabhisandhirabhipraayaH tena vachanaM kalalasya tasmaanmaataapitrashuchikalalasambhUtasyetyasya sUtrasyaavirodhaH . etadukta bhavati shukrashoNitasaMnishrayena kalalaakhyaani bhUtaantaraaNi shukrashoNitasamakaalaanyutpadyante sendriyaaNi . yathaa parNasaMnishrayeNa parNasamaanakaalaani sendriyaaNi krimimahaabhUtaanyutpadyanta iti .

anyatra tu yathaayogaM vaktavyamityaahuriti . anyatra saMsvedajaupapaadukayoryonyoryathaayogaM vyaakhyeyamityaahurabhidharmaachaaryaaH . tatra chaayaM yogo dRRishyeta ityaachaaryo vravIti . shatya~ncha narakeShviti shItanarakopapattikaale . yadavastha iti aurabhrikaadyavasthaH . yathaabhUtena tadwedyaM kRRitaM praakakarma taadRRishaan sattvaan svapna iva prekShya narake sa dhaavati . pUrvaachaaryaaH yogaachaaraa aaryaasa~NgaprabhRRitayaH .

aasanaadivottiShThanniti . Urdhvopapattisthaanagamanaat . manuShyaadivaditi . yathaa manuShyastiryak pretashcha gachChati . tadwat  . RRiShInaamativaktaara iti adhikSheptaaro.apavaditaara ityarthaH . . 15 . .

##[## samprajaanan vishatyekastiShThatyapyaparo.aparaH .
niShkraamatyapi sarvaaNi mUdo.anyo nityamaNdajaH . . 16 . .
garbhaavakraantayastisrashchakravartisvayaMbhuvau .
karmaGYaanobhayeShaaM vaa vishadatvaadyathaakramam . . 17 . . ##]##

nityamaNDajaH

iti nityagrahaNaat

sarvaaNi mUdaH

ityatra naasti niyamaH . bhavati tu samprajaanannapi pratilomaM nirdiShTaa iti . sUtre hi yaH sarvaaNyasamprajaanan karoti eShaa prathamaa garbhaavakraantirUktaa tisrastu yathaanirdiShTaanupUrvikaa eveti . yo.api janiShyate so.apytaNDaja iti . aNDaajjaniShyate aNDaja ityabhipraayaH . aavashyako hyabhUtaarthe bhUtavaduchyate tathaa vartamaanasaamIpye vartamaanavadwaa aashaMsaayaaM bhUtavachcheti . kashchit kasmaichidwaktaa bhavet aagachChantameva tathaa aagatameva maaM viddhIti . tasmaadadoSha eShaH . aNDaajjaato janiShyate jaayate chetyaNDajaH . anyebhyo.api dRRishyata iti vachanaat . tasmaadaduShTametadityaachaaryasa~NghabhadraH . athavaa bhaavinyaapi saMGYayeti bhaviShyantyaapi saMGYayaa nirdeshaH kriyate . tadyathaa saMskRRitamabhisaMskarotIti . janitaavasthaayaaM saMskRRitaM bhavati na janyamaanaavasthaayaam . na hi saMskRRitasya punaH saMskaaro yujyate . bhaviShyantyaa tu saMGYayaa tathaa nirdeshaH kriyate . evamodanaM pachatItyaadi yojyam kathaM kathaM punarasamprajaanat maatu kukShiM pravishatIti vistaraH . sannikRRiShTaavasthaa upapattideshasya .

viparyastamatiryaati

iti viprakRRiShTaavasthaa abhimokSho.adhimuktiH . tathaa tiShThaami niryaamIti . kathaM tathaa tiShThato.apyeShu tiShThaamIti niShkraamato.apyebhyo niryaamIti . ayamanayorviparyaasayorvisheSha iti . apare punaraahuH na kevalaM raagadweShaabhyaameva viparyastamatirUtpattideshaM gachChati kiM tarhi anyathaapa . kathamiti vaato vaati devo varShatItyaadi . tathaa aaraamaM pravishaamyudyaanaM chetyaadi . samprajaanaMstu samyak chittena prajaanaati maatuH kukShi pravishamItyevamaadi . yadi samyak prajaanaati kathaM kliShTenaiva pratisandhibando vyavasthaapyate . maatRRisnehaadiyogaat kliShTa chittaM bhavati . apara aaha maatuH kukShiM pravishata evaM viparItau saMGYaadhimokShaaviti . upapannamaatraavasthaayaametad bhavati vaato vaati yaavaddhRRikShamUlaM chopasarpaami kuDyamUlaM cheti . tiShThato.apyeShu tiShThaamIti . niShkraamato.apyebhyo niryaamItyevamaadi . tatra prathameti vistaraH . prathamaa chakravartinaH . yeyaM

samprajaanan vishatyekaH

iti dwitIyaa pratyekabuddhasya . yeyaM

tiShThatyaparaH

iti . tRRitIyaa buddhasya . yeyam

aparaH .

niShkraamatyapi

iti atraapi bhaavinyeti te na chakravartyaadayastadaanImiti kRRitvaa . ta evaM tvete chakravartyaadaya iti . paryaayamaatrametaduktam . arthastu sa evetyabhipraayaH . . 16##-##17 . .

##[## naatmaasti skandhamaatraM tu karmakleshaabhisaMskRRitam .
antaraabhavasantatyaa kukShimeti pradIpavat . . 18 . . ##]##
##[##yathaakShepaM kramaada vRRiddhaH santaaH kleshakarmabhiH .
paralokaM punaryaatItyanaadibhavachakrakam . . 19 . . ##]##

sa~Nketo hetufalasambandavyaasthaa .

kleshakarmaabhisaMskRRitam

iti kleshakarmaparibhaavitamityarthaH .

pradIpavat

iti . santatinyaayasa~nchaari skandhapa~nchakam kShaNikatvaat pradIpavaditi darshayati .

yathaakShepam

iti aakShepastaavat kaalaprabandhaH . etachcha visheShamaayuShsyaayuHsaMvartaNiyasya karmaNo bhedaat . vya~njanaanyanupUrvasha iti . vya~njanaani chakShuraadyadhiShThaanaani tairhi chakShuraadInyabhivyajyante . yasmin varchaHkUpa iveti . tasmin kaayanaaDivraNe nidnaavachanametat . naaDI vraNa iva naaDIvraNa iti . ugro durgandhaH ugradurgandhaH . andhakaarashchaasaavaalokarahitatvaat . samalaanaaM cha palvalo.asau palvala iveti kRRitvaa tasmin satatpratikriye nityakartavyashaiche . shukreNa pausnena . shoNitena strairageNa lasIkayaa dravavisheShalakShNayaa malena cha saMkinne samantaat klinneviklinne visheSheNa klinne kathite pUtau pichChile cha tasmin hastau saMpraveshyaa~Ngama~Nga hastapaadaadikaM nikRRitya Chittvaa adhyaaharanti adhyaakarShayanti . tarUNaM vraNaM  sarUjam tarUnavraNamivaatmaanamaacharaMstarUNavraNaayamaanaH tarUNavraNaayamaana aatmaa.asyeti tarUNavraNaayamaanaatmaanaM baalakam shastra cha kShaara~nha shaastrakShaaram tadivaatmaanamaacharan shaastrakShaaraayamaaNaH shastrakShaaraayamaaNaH saMsparsho.anayoriti shastrakShaarayamaaNasaMsparsho paaNI taabhyaaM parigRRihya snaapayanti tasya vRRiddheranvayaadanugamaat .

tasyaahetukatvamiti aaderahetukatvam . sati chaasyaahetukatve . tadwadeva sarvamahetukaM praaduHsyaat . dRRiShTa chaa~NkuraadiShu bIjaadInaaM saamarthyam . a~NkuranaalakaaNDapatraadiShu bIjaa~NkuranaalakaaNDaadInaaM saamarthyamutpaadanaaya . kasmaat deshakaalapratiniyamaat deshakaalayostu pratiniyamaat . tatra deshapratiniyamo bIjaadisambaddha eva desha utpatteH kaalapratiniyamo bIjaanantaramutpatteH . aagyaadInaaM vaagnishItoShnaabhighaatachakShuraadInaaM paakaajaadiShu paakajasukhaduHkhashabdachakShurviGYaanaadiShu dRRiShTa saamarthya deshakaalapratiniyamaat . yadi hi nirhetukaH praadurbhaavaH syaat . bIjaadInaama~NkaraadiShu agnyaadInaa~ncha paakajaadiShu deshakaalapratiniyamenotpatti prati saamarthya na syaat sarva srvatra sarvadotpadyeta . na chaivaM dRRiShTamityato naasti nirhatukaH praadurbhaavaH . nityakaaraNaastitvavaadaH praageva paryudastaH

neshvaraadeH kramaadibhiH

iti vachanaat . . 18##-## 19 . .

##[## sa pratItyasamutpaado dwaadashaa~NgastrikaaNDakaH .
pUrvaaparaantayordwe dwe madhye.aShTau paripUriNaH . . 20 . . ##]##

sheShaaNyaShThau madhya iti viGYaananamaarUpaShaDaayatanasparshavedanaatRRiShNopaadaanabhavaa~Ngaani . naapi rUpaarUpyaavachara iti rUpaavacharasya viGYaanaa~Ngakaala eva naamarUpaShaDaayatanaa~NgayoH sadbhaavaat . na madhye.aShTaava~Ngaani aarUpyaavacharasya cha naamarUpaShaDaayatanaa~Ngayorabhaavaat . mahaanidaanaparyaayasUtra viGYaanaM chedaananda maatuH kukShi naavakraamedapi tu tannaamaarUpakalalatvaayaabhisaMmUrchChat no bhadantetyaadi tat sUtra paThyate maatuH kukShyavakramaNaM hi kaamadhaataaveveti . safalahetukayoH

 pUrvaparaantayoH

grahaNaaditi yathaakramametat . pUrvaantasya safalasya grahaNaadaparaantasya cha sahetukasya grahaNaaditi . tatra pUrvaante heturavidyaa saMskaaraashcha tasya falaM pa~nchaa~Ngaani . viGYaanaM yaavadwedaneti . aparaante jaatirjaramaraNaM cheti falam . tasya trINya~Ngaani hetavastRRiShNopaadaanabhavaaH . tadevaM saptaa~Ngaani paurvaantikaH pa~nchaa~Ngaanyaparaantika iti vyaakhyaataM bhavati . . 20 . .

##[## pUrvakleshadashavidyaa saMskaaraaH pUrvakarmaNaH .
sandhiskandhaastu viGYaanaM naamarUpamataH param . . 21 . . ##]##

atha ka ime.avidyaadaya iti . kimavidyaiva kevalaa utaaho sarve kleshaaH aahosvit kleshaavastheti sandehe pRRichCheti . saahacharyaaditi yasmaadavidyaasahachaariNaH kleshaaH . tadwashena teShaaM samudaachaaraachcha . yasmaachchaavidyaavashena teShaaM kleshaanaaM samudaachaaraH sa punastadanuvRRittiH . mUdasya hi kleshasamudaachaaro naamUdasya . raajagamanavachana iti vistaraH . yathaa raajaagachChatItyukte tadanuyaatRRikaaNaaM bhRRityaanaamagamanasiddhiH saahacharyaat tadwashena teShaaM samudaachaaraat tadwadetat tadevamavidyaavashaadavidyaa~NgaH kleshadashetyarthaH . tasmaadukta

pUrvakleshadashaavidyaa

iti na tUkta pUrvaavidyaadashaavidyeti puNyaadikarmaavastheti puNyaapuNyakarmaavasthetyarthaH . . 21 . .

##[## praak ShaDaayatanotpaadaattat pUrvaM trikasa~Ngamaat .
sparshaH praak sukhadUhkhaadikaaraNaGYaanashaktitaH . . 22 . . ##]##

praak chaturaayatanotpaadaaditi vaktavya iti . manaH kaayaayatanayorUpapattibhava evotpaadaat . tadaa tadwayavasthaapanaaditi chakShuraadyaayatanotpattikaale kaayamana aayatanayorvyavasthaapanaadityarthaH .

tatpUrva trikasa~Ngamaata

iti . tat ShaDaayatanaa~Nga praak trikasa~Ngamaat praagindriyaviShayaviGYaanatrikasannipaataadityarthaH .

sparshaaH praak

iti . ShaDindriyaviShayaviGYaanasannipaataH sparsho jaataavasthaayaaM vyavasthaapyate paripUrNaShaDaayatanasannipaatasadbhaavaat  . aa kutaH . praak sukhaduHkhaaduHkhaasukhavedanaakaaraNeShu

GYaanashaktitaH .

sa baalo yaavat sukhaayaa vedanaayaa etat kaaraNaM duHkhaayaa etat kaaraNam aduHkhaasukhaayaashchaitat kaaraNamiti parichChede na shakto bhavati saavasthaa sparsha ityuchyate . tathaa hi baalako.agnimapi spRRished duHkhasyaitat kaaraNamityaparichChindan . . 22 . .

##[## vittiH praa~NmaithunaattRRiShNa bhogamaithunaraagiNaH .
upaadaanaM tu bhogaanaaM praaptaye paridhaavataH . . 23 . . ##]##

parichChede saamarthye sati

vittiH

vedanetyarthaH . aa kutaH

praa~Nmaithunaat

yaavanmaithunaraago na samudaacharati . saagasthaa vedenetyuchyate . vedanaaprakarShiNI hi saavasthaa vedanaa kaaraNavedanaat .

tRRiShNaa bhogamethunaraagiNaH

iti . bhogeShu rUpaadikaamaguNalakShaNeShu maithune cha lokapratIte raagiNaH pudgalasya tadraagasamudaachaaraavasthaa tRRiShnatyuchyate . payaShTimaapanna iti . eSha ityetasya dhaatoretadrUpam . upaadIyate viShaya aatmabhaavo.anenetyupaadaanam chaturvidhaH kleshaH saavasthopaadaanamityuchyate . . 23 . .

##[## sa bhaviShyadbhavafalaM kurUte karma tadbhavaH .
pratisandhiH punarjaatirjaraamaraNamaa vidaH . . 24 . . ##]##

sa bhaviShyadbhavafalam

iti . sa paridhaavato nirdeshaH . bhaviShyadbhavaH falamasyeti bhaviShyadbhavafalaM

karma

paunarbhavikamityarthaH .

tadbhavaH

iti . bhavatyaneneti bhavaH karmaparyaayaH .

jaraamaNNamaa vidaH

iti aa vida aa vedanaa~Ngaat . jaraamaraNaM naamarUpaadichatura~Ngasvabhaavam . vineyajanodwejanaartha bhagavaa jaraamaraNashabdena chatvaarya~Ngaanyuktaani . yo bhikShav rUpasyotpaadaH sa jaraamaraNasyotpaadaH . evaM yaavad viGYaanasyeti . . 24 . .

kShaNikaH kShaNe bhavaH kShaNo,asyaastIti vaa kShaNikaH . prakarSheNa dIvyati charati vaa praakarSHikaH prabandhayukta ityarthaH . evaM sambandhikaH hetufalasambandhayukta ityarthaH . evam aavasthikaH dwaadashapa~nchaskandhikaa avasthaa ityarthaH . viGYaanasahabhuva iti vistaraH . rUpamatra sahabhUrviGYaptyaviGYaptyaadi . saMGYaadiskandhatraya naama . naamarUpavyavasthitaanIndriyaaNi tatpratibaddhavRRittatvaa dindriyaaNaam . aashrayatvena vaa taani naamni vyavasthitaanIti . ShaDaayatanaabhinipaataH sparsha iti . chakShuraadInaaM svasmin viShaye pravRRittirabhinipaataH . sa tu sambhavataH . yasya tadaanImabhinipaataH sambhavati sa tasya sparsha iti veditavyaH . tatsamprayuktaani paryavasthaanaanyupaadaanam . tayaa tRRiShNayaa samprayuktaanyaahrIkyaanapatraapyaadIni paryavasthaanaani tadupaadaanam . tatasamutthamiti tRRiShnaasamuttham chetanaasamutthamityapare . unmajjanamutpaadaH paripaako jareti . falaakShepasaamarthyopaghaataH . pUrvakShaNaapekShayaa vaa . bha~Ngo maraNamiti . tatkShaNavinaashaH . bha~NgaabhimukhyaM bha~Nga ityapare . kShaNikaH sambandhikashcha yathaaprakaraNeShviti . kathaM prakaraNeShu pratItyasamutpaadaH katamaH . sarva saMskRRitaa dharmaa iti . tatra saMskRRitaanaaM dharmaaNaaM pratikShaNaM vinaashayogaat kShaNikaH pratItyasamutpaadaH hetufalabhUtobhayakShaNasambandhaat saambandhikaH . nirantarajanmaytrayasambaddhaa iti dwaadashapa~nchaskandhikaa avasthaa atItaanaagatapratyutpannajanmasamabaddhaaH aavasthikaH pratItyasamutpaadaH nirantaragrahaNaM trikaaNDaprasiddhyartham sa eva praakrShika iti . sa evaavasthikaH prakarShayogaat praakarShikaH anekakShaNikatvaadanejanmika tvaadwaa .

##[## aavasthikaH kliShTo.ayaM praadhaanyaatva~NgakIrtanam .
pUrvaparaantamadhyeShu sammohavinivRRittaye . . 25 . . ##]##

abhipraayika iti abhipraaye bhava aabhipraayikaH . avineyaabhipraayavashattathaa deshita ityarthaH . laakShaNiko.abhidharme lakShaNapradhaanatvaat . prakaraNeShu hi sarvasaMskRRitagrahaNaat sattvaasattvaakhyaH pratItyasamutpaada uktaH sarvasaMskRRitahetutvayogaat . vineyasammohavinivRRittihetuH sattvaakhya eva dwaadashaa~NgaH pratItyasamutpaado deshitaH . ata aaha

pUrvaaparaantamadhyeShu sammohavinivRRittaye

iti ata eva cha trikaaNDa iti kaNDa iti bhaagaH ko nvahamabhUvamiti devo manuShya iti vaa kathaM nvahamabhUvamiti kena prakaareNa kayaa yuktetyarthaH . kiM nu bhaviShyaamyanaagate.adhvanIti visatraH . kiM nu bhaviShyaamyanaagate.adhvani aahosvinna bhaviShyaami ko nu bhaviShyaami kathaM nu bhaviShyaamIti kena prakaareNa kayaa yuktayetyarthaH . kiM svididamiti aatmabhaavadravya manvepate kathaM svididamiti kena prakaareNa kayaa yuktayeti tadevaatmabhaavadravyaM naavadhaarayati . ke santa iti ke vayamidaanIM vidyamaanaaH ke bhaviShyaama iti evaM naavadhaarayati . sUtre yathaakramamiti . avidyaa saMskaaraashcha pUrvaantasammohavyaavartanaartham jaatirjaraamaraNaM chaaparaantasammohavyaavartanaartham viGYaanaM yaavadbhavashcha madhyasammohavyaavartanaarthamti . tathaahi sUtra evoktamiti vistaraH . sUtre.apyevamevaM darshitamiti sUtreNa svavyaakhyaanaM samarthayati . sa na pUrvaantaM pratisarati kiM nvahamabhUvamatIte.adhvanIti vistaraH . sa na pUrvaantaM pratidhaavati . kiM nvahamabhUvamatIte.adhvanIti pratItyasamutpaadayathaabhUtadarshanena naivamatIte.adhvani saMmuhyata ityarthaH . vistarashabdena sa naaparaantaM pratisarati kiM nu bhaviShyaamyanaagate.adhvanIti vistaraH . tathaa na sa madhyaantaM pratisarati kiM svididamiti vistaraH .

tRRiShNopaadaanabhavaa apIti . sarve tRRiShNepaadanaabhavaa aparaantasammohavyaavartanaarthaM na madhyasammohavyaavartanaartham . yatham pUrvamupadiShTaM viGYaanaM yaavadbhavashcheti kaa punaratra yuktirityaaha tasyaiva hyeta hetava iti yasmaadaparaantasyaivaite hetava iti . . 25 . .

##[## kleshasatrIni dwayaM karma sapta vastu falaM tathaa .
falahetvabhisaMkShepo dwayormadhyaanumaanataH . . 26 . . ##]##

kleshakarmaashrayatvaaditi viGYaanaadIni saptaa~Ngaani vastUnyadhiShThaanaani kleshakarmaNamityarthaH .

falaM tathaa iti saptavaa~Ngaani viGYaanaamarUpaShaDaayatanasparshavedanaa~NgaanyavidyaasaMskaaraaNaaM falaani . jaatirjaraamaraNaM cha tRRiShNopaadaanabhavaanaaM falaani . pa~nchahetubhUtaanIti . avidyaasaMskaaratRRiShNopaadanabhavaaH . karmakleshasvabhaavatvaaditi avidyaatRRiShNopaadaa naani kleshasvabhaavaani saMskaaraa bhavaashcha karmasvabhaavaaH .

vastunaH pa~nchadhaa bhedaaditi . viGYaananaamarUpaShaDaayatanasparshavedanaa iti kleshasya cha dwidheti . tRRiShNopaadanamiti . anaagate.adhvani falaM saMkShipta dwidhaa bhedaaditi . jaatirjaraamaNamiti . atIte.adhvani hetuH saMkShipta ekamukhakleshopadeshaat avidyaamukhakleshopadeshaadityarthaH . na punaranaagate.adhvani falamevaM pa~nchadhaa vishaalitam atIte chaadhvani naivaM dwidhaa heturvishaalita iti . . 26 . .

##[##kleshaat kleshaH kriyaa chaiva tato vastu tataH punaH .
vastu kleshaashcha jaayante bhavaa~NgaanaamayaM nayaH . . 27 . . ##]##

yuasmaadupadarshito.atra bhagavateti kaH

kleshaat kleshaH

ityevamaadikaH .

bhavaa~NgaanamayaM nayaH

tataa vastu

iti tataH kriayayaaH

tataH punaH

vastu

iti tato vastunaH vastu .

kleshaashcha jaayante

iti vastuna ityadhikRRitaM jaayanta ityatretikaraNo.adhyaahaaryaH vastunaH kleshaadweti GYaapitamiti . hati klesho vastuna utpadyamaano dRRiShTo vedanaayastRRiShNeti ,. kleshaadapi tathaa dRRiShTastRRiShNaayaa upaadaanamiti . avidyaa cha pUrvaanta sarvakleshasvabhaavaakhyaataa . tad yadyupaadaanaM tRRiShNaayaastutudutpadyata iti gamyate . atha tRRiShNaa tadvastuna utapadyata iti gamyate tasmaadavidyaa kleshasvabhaavaa satI vastunaH kleshadweti GYaapitaM bhavati . jaraamaraNaM chatura~NgasvabhaavaM vastviti vyaakhyaatam vastunashcheha klesha utpadyamaano dRRiShTo vedanaapratyayaa tRRiShNeti . tasmaat tataH klesho bhaavI bhaviShyatIti GYaapitaM bhavati naatra punaH ki~nchidupasaMkhyeyamevaM GYaapitatvaat . kathaM punarevaM nayo darshita iti gamyata ityaaha . evamasya kevalasya mahato duHkhaskandhasya samudayo bhavatIti vachanaat . anyathaa hi kimasya saamarthya syaaditi . yadyayaM yathokto nayo na syaat

kleshaat kleshaH kriyaa chaiva tato vastu tataH punaH .

vastu kleshaashcha jaayante

ityetaavadeva brUyaat avidyaapratyayaaH saMskaaraa yaavajjaatipratyayaa jaraamaraNashokaparidevaduHkhadaurmanasyopaayaasaaH sambhavantIti . idaM na brUyaat evamasya kevalasya mahato duHkhaskandhasya samudayo bhavatIti . samudaya utpaada ityanarthaantaram . tasmaadayathoktaprakaaraabhidyotakamasya saamarthyamiti gamyate . ayonishomanaskaarahetukaa.avidyoktaa sUtraantare iti sahetusapratyayasanidaanasUtre . kathamavidyaa bhikShavaH sahetukaa sapratyayaa sanidaanaa . kashcha bhikShavo.avidyaayaa hetuH kaH pratyayaH kiM nidaanam . avidyaayaa bhikShavo.ayonishomanaskaaro heturayonishomanaskaaraH pratyayo.ayonishomanaskaaro nidaanamiti sUtre vachanaat . avidyaahetukashchaayonishomanaskaara iti sUtraantara ukta ityadhikRRitam . chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate . aavilo manaskaaro mohaja iti sUtre vachanaat . kimartha tasyehaavachanam . kathaM cha naa~NgaantaraM bhavatIyata aaha . sa chehaapyupaadaanaantarbhUtatvaadukto bhavatIti sa ityaavilo manaskaaraH . iheti pratItyasamutpaadasUtre kathamukta upaadaanaantarbhUtatvaa . tathaahyupaadaanaM bhogaanaaM praaptaye kleshasamudaachaaraavasthaaH . tatra chaayonishomanaskaaro viparItachetasa aabhaago.antarbhUta itukto bhavatyato naastyahetukatvamavidyaayaaH ., naa chaa~NgaantaramupasaMKhyaatavyaM dwaadashambho.avidyaadibhyaH . na chaanavasthaaprasa~Ngo.avidyaahetukatvaadayonishomanaskaarasyeti . apara iti . sthaviro vasunbdhoraacharyo manorathopaadhyaaya eva maaha . aachaarya aaha  kathamiti vistaraH . kathamayonishomanaskaarasyopaadaane.antarbhaava . na hyayonishomanaskaara upaadaanasvabhaavaH yadi saMprayogataH . yadyayonishomanaskaara upaadaanena saMprayujyate ityato bhagavato.asyopaadaane.antarbhaava iShyate . tRRiShNaavidyayorapi pratItyasamutpaadaa~NgayostasyaayonishomanaskaarasyaantarbhaavaH praapnoti . tRRiShnavidyaabhyaamapi hyasau samprayujyata iti . tatashchaivaM vaktavyaM syaat sa chehaapyavidyaatRRiShNopaadaanaantarbhUtatvaadukto bhavatIti . natvevaM vaktavyam sa chehaapyupaadaanaantarbhUtatvaadukto bhavatIti . natvevaM vaktavyam sa chehaapyupaadaanaantarbhUtatvaadukto bhavatIti . naivamupaadaanaantarbhaavaavadhaaraNaM kartavyamityabhipraayaH . satyapi chaantarbhaava iti . asambhavantamapyantarbhaavamabhyupetya brUmaH . kathamayonishomanaskaaro heturavidyaayaa iti viGYaapitaM bhavati . na hi tathaa sUtre vachanamasti . yadi hyantarbhaaveneti vistaraH . yadi yasmaadupaadaane.antarbhavatyayonishomanaskaaraH tasmaadayonishomanaskaaro heturavidyaayaa iti viGYaapitaM bhavati . na cha tada~NgaantaraM vaktavyam upaadaanavachanaadeva tatsiddheH . tRRiShNaavidye api tarhyupaadaane.antarbhavataH . atastayorapi tatraantarbhaavaada~NgaantaratvaM shakyamakartum upaadaanavachanaadeva tatsiddheH . ukte cha pRRithak tRRiShNaavidyaa~Nge tasmaadaparihaara eShaH .

anyaH punaraaheti bhadantashrIlaabhaH . ayonishomanaskaaro heturavidyaayaa uktaH sUtraantara iti . sahetusapratyayasanidaanasUtre . avidyaapi bhikShavaH sahetukaa sapratyayaa sanidaaneti vistareNa . sa chaapIti vistaraH . sa chaapyayonishomanaskaaraH sparshakaale nirdiShTaH . kathamityaaha chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate aavilo manaskaaro mohaja iti . sparshakaalo yo.ayaM chakShurviGYaanotpattikaalaH . aavilo manaskaaraH ayonishaHpravRRittatvaanmohajatvaadwaa . mohaajjaato mohaja iti  . avidyaasaMsparshajaM veditamiti . avidyaasamprayuktaat saMsparshajjaatamavidyaasaMsparshajaM veditam yatra veditamavidyaasaMsparshajam avashyaM tatraavidyaa samprayujyate . na hi v editamasamprayuktamavidyayaa tRRiShNaaheturbhavatIti . tadevaM sparshakaale bhavannayonishomanaskaaro vedanaasahavartinyaa avidyaaH pratyayabhaavena siddha iti . GYaapitamidaM bhavatyayonishomanaskaarahetukaa.avidyeti . ato naastyahetukatvamavidyaayaaH . ayonishomanaskaarahetukatvaat . na chaa~NgaantaramupasaMkhyeyaM dwaadashabhyo.anyat yasmaat sparshakaale bhavannayonishomanaskaaro vedanaasahavartinyaa avidyaayaaH pratyayabhaavena siddha iti  . na chaapyanavasthaaprasa~NgaH tasyaapyayonishomanaskaarasya punarmohajavachanaat . aavilo manaskaaro mohaja iti . tadetachchakrakamukta bhavati ayonishomanaskaaraadavidyaa avidyaayaashchaayonishomanaskaara iti .

evaM punaH parihaaramaachaaryaH sadopaM pashyaMstasya daaShasyaabhivyaktayartha prasa~Ngamaarabhate . tattarhIti vistaraH . tadyathoktamayonishomanaskaaro heturavidyaayaa iti vistareNa sUtrato yuktayaa vaa tarhItyarthaantaravivakShaayaam idaanImartha iti bhagavadwisheShah . etadanyatra sUtra uktamiha punaH pratItyasamutpaadasUtrai vaktavyam . na vaktavyamiti bhadantashrIlaabhaH . kayaa yukjtyeti pRRiShTo bhadantashrIlaabha aaha . na hIti vistaraH . arhataamasti vedanaa . na cha saa tRRiShnaayaaH pratyayIbhavatIti saavidyaiva vedanaa tRRiShnaapratyaya iti gamyate . na chaaviparItasparshaH kliShTaayaa vedanaayaaH pratyayIbhavatIti prakRRitam . na cha punarniravidyasyaarhato viparItaH sparsha iti . sparsho.api saavidya eveti gamyate yo vedanaayaaH pratyaya uktaH pratItyasamutpaadasUtre . avidyaa chaasya sparshasya heturiti gamyate . ityanayaa yuktayaa pratItyasamutpaadasUtre . avidyaa chaasya sparshasya heturiti gamyate . ityanayaa yuktayaa pratItyasamutpaadaSUtre saavidyasparshapratyayaa vedanaa saavidyavedanaapratyaya cha tRRiShNeti gamyate ato yuktayaa yathoktayaa . sa chaapi sparshakaale nirdiShTa iti vistareNaatra pratItya samutpaade siddhaM bhavatyayonishomanaskaaro heturavidhaayaa iti . atra chodyate . yadi tarhio niravdyaa vedanaa tRRiShNaayaaH pratyayo na bhavatItyaadivachanena svagatayaiva yuktayaa ayonishomanaskaaro heturavidyaayaa avidyaa chaayonishomanaskaarasya heturiti gamyate . kiM sUtraantaraapaashrayeNaavidyaayonishomanaskaarayoranyonyahetukatvapradarshanenan prayojanamiti . atrochyate . satyamastyetat kintu yuktimaatramidaM pratItyasamutpaadasUtre na kaNThoktiH . ataH sUtraantare kaNThoktayeyaM yuktirvyavasthaapyata iti tat sUtraantaropanyaasaprayojanamavagantavyam . atiprasa~Nga evaM praapnotIti shaastrakaaraH . kathamatiprasa~Nga ityaaha . avidyaasparshajaM veditam pratItyotpannaa tRRiShNeti sUtraantare nirdiShTam . na cha niravidyaveditasyaarhato vedanaa tRRiShNaayaaH pratyayo bhavati na chaaviparItaH sparshaH kliShTaayaa vedanaayaaH . na cha niravidyasyaarhato viparItaH sparsha ityanayaa yuktayaa etadapya~NgadwayaM sparshavedanaakhyamiha pratItyasamutpaadasUtre.anuchyamaanamapyanyatropadiShTatvaadagamyate ityetasyaapya~NgadwayasyaavachanaM praaptam . tathaa sUtraantara upaadiShTam . sa puNyaaMshcheti saMskaaraanabhisaMskaroti puNyopagamasya viGYaanaM bhavati . evamapuNyopagamaani~njayopagaM cha . na cha niravidyasaMskaarasyaarhataH puNyopaga viGYaanaM yaavadani~njayogaM viGYaanamiti . etadapi saMskaaraa~Nga yuktayaa siddham . vaktavyamatreti praaptam tathaa jaatimantareNa jaraamaraNaM na bhavatIti yuktayaa gamyata iti . jaatya~Nga na vaktavyaM syaadityaadiprasa~NgaH praapnoti .

achodyameva tvetaditi vistareNaachaaryaH svamatamaaha kathaM paralokaadihaloka iti vistaraH . tatraavidyaasaMskaaraabhyaamihalokaH saMbadhyate sa chehaloko viGYaananaamarUpaShaDaayatanasparshavedanaa~Ngaani . tRRiShNopaadaanabhavaiH paralokaH saMbadhyate sa cha paraloko jaatirjaraamaraNaM cha . ityetaavato.arthasyaatra pratItyasamutpaadasUtre vineyebhyo vivakShitatvaat . etasya chaarthasya pUrvamevoktatvaat .

pUrvaaparaantamadhyeShu sammohavinivRRittaye

ityanena uktatvaat . achodyameva tvetat vistareNa yaavat na chaaparipUrNo nirdesha ityabhisambandhaH . ubhayaM hi sarve saMskRRitaa dharmaa iti  . traiyadhvikaaH sarve saMskRRitaa dharmaaH pratItyasamutpaadaH . ata eva cha pratItyasamutpannaa iti na kashchidweShaH . kathaM taavadakRRitaa iti bhaavinyaa saMGYayaa yathaanaagataaH saMskRRitaa uchyante tathaa pratItyasamutpannaa ityabhipraayaH . aabhisaMskaarikayaa chetanayeti . sarvachetanaanaaM svalakShaNagabhidyotayannaabhisaMskaarikayetyaaha . saa hi vipaakaabhisaMskaraNaadibhisaMskaarikaa tayaa chetitatvaat praNihitatvaat . devo bhaviShyaami manuShyo bhaviShyimItyevamaadi . ato.anaagataaH saMskRRitaa uchyante . na tu bhaavinyaa saMGYeti tamabhipraayaM vihanti . anaasravaaH kathamiti ye saasravaa anaagataa evaM chetayituM yujyante ,. ye tvanaasravaa anaagataaste kathaM chetayituM yujyante . chodaka aaha te.api chetitaaH kushalayaa chetanayaa praaptiM prati anaasravaa dharmaaH praapyeranniti . nirvaaNe.api prasa~Nga iti nirvaaNamapi saMskRRitatvaM prasajyate . praaptiM prati chetitatvaannirvaaNaM praapyeteti . tadevamanenaarthenaanaagataanaaM saMskRRitatvavyavasthaapane doSha iti vidhyantaramupanyasyate . tajjaatIyatvaatviti vistaraH . yathaa na cha taavadrapyate yadanaagataM rUpaM rUpyamaaNarUpajaatIyatvaadrUpamityatideshaH . tathaa pratItyasamutpannadharmajaatIyatvaadanaagata api dharmaaH pratItyasamutpannaa ityatidesha eShaamanaagataanaaM bhavatIti . . 27 . .

##[## heturatra samutpaadaH samutpatra falaM matam .
vidyaavipakSho dharmo.anyo.avidyamitraanRRitaadivat . . 28 . . ##]##


hetufalabhaavaaditi yasmaattadevaa~Nga hetustadeva falam . na chaivaM satyavyavasthaanaM bhavatIti . paaraapaaravat . hetufalavaditi . naavyavasthitaH pratItyasamutpaadaH pratItya samutpanno bhinnapekShatvaat . hetufalavat pitRRiputravadwaa . tatra hetufalam tad yathaa bIjaa~Nkaraadi yathaa yadapekShya heturvyavasthaapyate na tadapekShya falaM yadapekShya falaM vyavasthaapyate na tadapekShya hetuH . kiM tarhi falamapekShya heturvyasthaapyate hetu~nchaapekShya falamiti . yathaa cha yamapekShya pitaa na tamapekShya putraH . yamapekShya putro na tamapekShya pitaa . kiM tarhi tatputramapekShya piteti pitaraM chaapekShya putra iti . na cha tadavyavasthitam tadwadetat .

kiletyasaMbhavanaayaam . prathamaa koTiranaagataa dharmaa iti . anyadharmahetutvaat pratItyasamutpaadaH samutpadyate.asmaaditi kRRitvaa . naM pratItyasamutpannaa anutpannatvaat . dwitIyaaarhatashcharamaa iti utpannatvaattataH falaanut patteshcha . tRRitIyaa tadanya iti . arhatashcharamebhyo.anye.atItapratyutpannaa dharmaaH . chaturthyasaMskRRitaa iti . tatfalaabhaavaadanutpattimattvaachcha . kiM khalvetaa iShTaya uchyanta iti . aavasthikaH pratItyasamutpaadaH syaat pratItyasamutpaado na pratItyasamutpannaa ityevamaadyaaH . pUrvaante.aGYaanamiti yasmaadavidyaivoktaa naanye skadhaastasmaadavidyaivaa~Ngamiti . nItaarthametaditi darshayati nItaarthamiti vibhaktaartha hastipadopame sUtre . santi cha tatraanye.api rUpaadaya iti . teShu kesharomaadiShu . na pRRithivIdhaatumaatrameveti . evamatraapi yathaapradhaanaM nirdeshaH shaaditi . evamatraapi pratItyasamutpaadasUtre dwaadashasu pa~nchaskandhikaasvavasthaasu yatra yasya praadhaanyaM tatra tasya tasya nirdeshaH syaat avidyaapradhaanaayaamavidyeti nirdeshaH syaat saMskaaraadipradhaanaasvavasthaasu saMskaaraadInaaM nirdeshaH syaat . santi cha tatraanye.api rUpavedanaadayo dharmaa iti . naahi tatreti vistaraH . nahi tatra sUtre keshaadayaH pRRithivIdhaatunaa nirdishyante . keshaadayaH katame . pRRithivIdhaaturiti . yata eShaaM keshaadInaamaparipUrNo nirdeshaH syaat . santi hi tatraanye.api rUpaadaya iti . rUpaadisvabhaavaa api keshaadayo na kevalaM pRRithivIdhaatusvabhaavaa iti . api tu keshaadibhireva pRRithivIdhaaturnirdishyate . pRRithivIdhaatuH katamaH kesharomaaNIti . na cha keshaaInabhyatItyaapyatikramyaapyasti pRRithivIdhaaturaadhyaatmika iti . saMpUrNa evaasya pRRithivIdhaatornirdeshaH . evamihaapyavidyaadInaam evamihaapi sUtre.avidyaasaMskaaraviGYaanaadInaaM paripUrNa eva nirdesho.ayaM na saavasheShaH . ashrusiMghaaNakaadiShviti . ashrusiMghaaNakaadIni na tatra sUtre paTHyante tasmaanna tadgataH pRRithivIdhaaturUkta iti saavasheSha eveti darshayati . bhavatu vaa tathaiveti vistaraH . yathaa pRRithivIdhaatorashrusiMghaaNakaadiShvavasheShamanuktatvaat . tathaivaavidyaavasheShamastu yadi shakyate darshayitum . na shakyate darshayitumiti manyamaano yadi shabdaM prayu~Nkte pUrvaante.aGYaanamaparaante.aGYaanaM madhyaante.aGYaanaM buddhe.aGYaanaM dharme.aGYaanaM saMghe.aGYaanaM ityevamaadInaaM sarveShaamaGYaanasthaanaanaamuktatvaat . jaatyantarasya tu vedanaaderavidyaayaaM kiM kRRitaH prekShapaH pa~nchaskandhikaavasthavidyeti . na hi vedanaadInaamavidyaatvaM yujyata iti . bhaavaabhaavaniyama iti . yasya bhaavaabhaavayoryasya bhaavaabhaavau yathaasaMkhyena niyatau tadevaa~Ngam . avidyaabhaave saMskaaraaNaaM bhaavastadabhaave teShaamabhaava ityavidyaivaa~NgaM na vedanaadi . na hi vedanaadisadbhaave.arhataaM saMskaaraa bhavanti na bhavantIti vistaraH . satyapi cha pa~nchaskandhake arhatvaavasthaayaam . puNyopagaM yaavadaani~njayopagaM cha viGYaanaM na bhavati . pratisandhiviGYaanaM na bhavatItyarthaH antaamupapattiM gachChatItyupagam puNyopagaM viGYaanaM puNyopagam evaM yaavadaani~njayopagam . tathaa satyapi pa~nchaskandhe niravidyaavasthaayaaM tRRiShNopaadaanaadayashcha na bhavantIti . yathaanirdesha eva sUtraarthaH . yathaa saMkIrtitaanaamevaavidyadInaaM grahaNamityarthaH . ato vidyamaanaa apyanye skandhaa na pratyayaaH saMskaaraadInaamiti na te.a~Ngam .

evaM mayaa shrutamityaadi . bhagavaan raajagRRihe viharati gRRidhakUTe parvate mahataa bhikShusa~Nghena saardhamardhatrayodashabhirbhikShushataiH saMbahulaishcha bodhisattvairiti aayuShmaan shaariputro maitreyaM bodhisattvametadavochat . shaalistamvamavalokya bhikShubhya sUtramidamuktam . yo bhikShavaH pratItyasamutpaadaM pashyati sa dharma pashyati yo dharma pashyati sa buddhaM pashyati ityukta bhagavaaMstuShNImvabhUva . tadasya bhagavataa bhaaShitasya sUtrasya ko.arthaH pratItyasamutpaadaH katamaH dharmaH katamaH buddhaH katamaH kathaM cha pratItyasamutpaadaM pashyan dharma pashyatItyaadi . tatra pratItyasamutpaado naama yadidamavidyetyaadi . idaM chaabhisandhaayedamukta tatra sUtre . utpaadaadwaa tathaagataanaamanutpaadaad vaa tathaagataanaaM sthitaiveyaM dharmataa dharmasthititaa dharmaniyamataa tathataa avitathaa ananyatathataa bhUtataasatyataa tattvamaviparItataa aviparyastetetyevamaadi bhagavanmaitreyavachanam yadyanagataa pratItyasamutpannaa iti . yadukta prathamaa koTiranaagataa dharmaa iti sUtraM virUdhyata iti . jaatijaramaraNayoH pratItyasamutpannatvaM na syaat ukta cha avidyaa yaavajjaatijaraamaraNamiti . atha veti vistaraH . atha jaatijaraamaraNaa~Nge.api pratItyasamutpanne iShTe . tayoranaagataadhvavyavasthaanaM naiShTavyamiti kRRitvaa trikaaNDa vayavasthaa bhidyate .

pUrvaaparaantayordwe dwe madhye.aShTau

iti nikaayaantarIyaa ityaaryamahIshasakaaH . utpaadasya saMskRRItalakShaNatvaaditi . yo.ayamutpaadaH pratItyasamutpaada iti nikaayaantarIyairnityaH parikalpyate sa saMskRRItalakShaNamuktam . trINImaani saMskRRitasya saMskRRitalakShaNaani saMskRRitasyotpaado.api praGYaayate vyayo.api sthityanyathaatvamapIti . saMskRRitalakShaNatvaachchaanityamityabhipraayaH . brUyaastvaM lakShanamapi nityaM bhavatIti . ata aaha na cha nityaM bhaavaantaramanityasya lakShaNaM yujyata iti . na hi nirvaaNamaakaashaM vaa kasyachidanityasya lakShaNaM bhavati . praagutpatterhi lakShyasya tadastIti kasya lakShaNam vinaShTe cha lakShye kasyeti na yujyate . utpaadashcheti visatraH . utpaadashcha naamaabhUtvaa bhaavalakShaNaH . sautraantikanayenaatpattirdharmasya tadanImeva bhavatIti . ko.asyotpaadasyaasaMskRRitasya tanmatenaavidyaadibhirbhisambandhaH yathaudanena paakasyaasti sambandhaH kartRRikriyaalakShaNa ityodanasya paaka ityuchyate . na hyaakaasharUpayorabhisambandha utpattyutoattRRilakShaNo.asti yena rUpasyaakaashaityuhcyate . evaM ko.asyaavidyaadibhirbhisambandhaH . yatasteShaamavidyaadInaaM pratItyasamutapaada ityuchyate padaarthashchhaasambandho bhavatIti pratyayaM praapya samudbahvaH pratItyasamutpaada iti padaarthaH . sa kathaM nityashcha naama pratItyasamutpaadashcheti . pratiH praaptyartha iti . praaptidyotaka ityarthaH . i gataaviti dhaatvarthapariNaamaaditi . anekaarthaa hi dhaatavaH . pratishchopasargaH praaptidyotaka ityayamiH gatyarthamujJhitvaa praaptyarthamaapadyate . padiH sattaartha iti pada sattaayaamiti . teneti kaaraNena ., pUrvakaalaayaaM kriyaayaaM ktvaavidheriti . samaanakartRRikayoH pUrvakaal iti vachanaat . na chaasau pUrvamutpaadaat kashchidastIti sautraantikamatena . na chaapyakartRRikaasti kriyeti kartair sati kriayaayaa vyavasthaa panaat . aaha chaatreti etadwaiyaakaraNachodya shrlokenopanibadhaatyaachaaryaH .

yadi pUrvamutpaadaat pratyeti

praapnoti .

asattvaanna yujyate .

na hyavidyamaanaH kartaa snaanaadikriyaaM kurvan dRRiShTa it i.

saha chet

atha manyase pratItyakriyaaM samutpaadakriyaaM cha sahakarotItyevam . ;

ktvaa na sidwo.atra

pratyayaH . kasmaat

pUrvakaalavidhaanataH

pUrvasmin kale vidhaanaM ktvaapratyayasya . samaanakartRRikayoH pUrvakaala iti vachanaat . ataH ktvaapratyayo na siddho bhavet . punarUtpattaaviti . utpannasya punarUtpattau kalpyamaanaayaamanavasthaaprasa~ngaH . dwitIye tRRitIye kShaNe punaH punarUtpadyata ityaniShThaaprasa~NgaH athaanaagata iti vistaraH . alabdhaatmako.anaagata iti kathamasato.alabdhaatmalaabhasya kartRRitvaM sidhyati akartRRikaa vaa kriyaa kathaM sidhyati . yata evamato yadasvastha utpadyate shabdikasya shabdavidaH tadavastha eva mama pratyeti . kimavasthashcheti kaavasthaasyeti kimavasthaH . utpaadaabhimukho.anaagata iti . na sarvo.anaagata utpadyate kiM tarhi utpaadaabhimukhaH . utpaade.abhimukha utpitasurityarthaH . tadavastha eva . utpaadaabhimukhaavastha eva pratyetItyuchyate aniShpannaM chedamiti vistaraH . shaabdikaanaamidaM shaabdikIyam . kartuH kriyaayaashcha vyavasthaanam . kasmaat bhavituH kartRRirUpakalptaadarthaat kriyaarUpakalpitaayaa bhUteranyatvaadarshanaat . tasmaadachChalaM bhavatyutpadyate pratyetItyevamaadiShu . aaha chaatreti . tat siddhaantena prakriyaaM darshayati . asannutpadyate yadwaditi vistaraH . asannabhaavo.alabdhaatmaka utpadyate yathaa pratyetyapi tathaa . asannityarthaH . atha san atha labdhaatmaka utpadyata iti kalpyate . utpanna utpadyate ityaniShThaa . utpanno.api punarUtpadyata ityavasthaanaadanyadaniShThaa praapnoti . tathaahi saaMkhyamataanusaareNa sata evotpaado naasata iti tadetadadhikRRitya vravIti . san puraapi veti . vaa shabdo matavikalpaarthaH . yadi bhavataaM sannutpadyate iti pakShaH asmaakamapi sannutpadyate vaibhaaShikanayenaanaagataanaamastitvaat sautraantikanayena cha janakadharmabIjasadbhaavaat . tataH kimidamuchyate na chaasau pUrvamutpaadaat kashchidasti yaH pratItyottarakaalamutpadyata iti . athavaa yadi tarhi sannevotpadyate pUrvameva ghaTo mRRitpiNDaadInanapekShya svataH prasiddho.astIti praapnoti . apare punarvyaachakShate aniShThaa.asan punaraapi veti . atha maabhUdaniShTheti asannutpadyata iti pratipadyase . punastadeva vopatiShThate asannutpadyate yadwat pratyetyapi tathati siddho naH pakSha iti pUrvavadwaachyam . yadapyuktamekasyua hi karturdwayoH kriyayoH pUrvakaalaayaaM kriyaayaaM ktvaavidhirbhavatIti tadwayabhichaarayannaaha sahabhaave.api cha ktvaastIti vistaraH . samaanakaalaayaamapi kriyaayaaM ktvaavidhirdRRiShTaH tadyathaa dIpaM praapya tamo gatamiti . atra na pUrva tamo dIpaM praapnoto pashchaadgachChati vinashatItyarthaH . kiM tarhi tassinneva kaale tamo dIpaM paapnuvad vianshyati . atha matam samanantarameva tanna yugapaditi . ataH punaridamuchyate aasyaM vyaadaaya shete veti . na hyasau pUrva mukhaM vyaadadaati vidaarayati pashchaachChete kiM tarhi yo mukhaM vyaadadachCHete sa mukhaM vyaadaaya sheta ityuchyate . atha matam pUrvamasau mukhaM vyaadadaati pashchaachCheta iti ata aaha pashchaachchet kiM na saMvRRite . yaH kashchinmukhaM vyaadaayaanantaaM cha saMvRRitya shete sa mukhaM vyaadaaya sheta ityuchyeta na chochyate tena GYaayate yo mukhaM gyaadadachChete sa mukhaM vyaadaaya sheta ityuchyata iti . anye punariti bhadantashrIlaabhaH . pratirvIpsaartha iti . anaanaavaachinaamadhikaraNaanaaM sarveShaaM kriyaaguNaabhyaaM vyaaptumichChaa vIpsaa taamayaM pratirdyotayati . itau gatau saadhava ityaaH tatra saadhuriti yatpratyayaH itau vinaShTau saadhavaH . anavasthaayina ityarthaH . samupasargaH samavaayaartha dyotayati utpUrvaH padiH praadurbhaavaartha dhaatvarthapariNaamaat . taaM taaM saamagrIM pratIti . pretaVIpsaarthataaM darshayati . ityaanaaM vinashvaaraaNaaM samavaayenotpaadaH pratItyasamutpaadaH . na kashchiddharma eka utpadyate sahotpaadaniyamaat rUpaadInaam

kaame.aShTadravyako.ashabdaH paramaaNuH

yaavat

chittachaittaaH sahaavashyam

iti niyamaat . eShaa tu kalpaneti vistaraH . prativIpsaartha ityevamaadikaa kalpanaa.atraiva pratItyasamutpaadasUtre yujyate . iha kathaM bhaviShyati chakShuH pratItya rUpaaNi chotpadyate chakShurviGyaanamiti . na hi patItyaanaaM chakShUShi pratItyachakShUShIti samaasaH sambhavatyarthaayogaat chakShurhi pratItya praapya rUpaaNi chotpadyate chakShurviGYaanamityayamartho gamyate tana tadavasthameva tachchodya na yukta eSha padaartha iti vistareNa yaduktam . katham aekas hi karturdwayoH kriyayoH pUrvakaalaayaaM kriyaayaaM ktaavidhirbhavati . snaatvaa bhu~Nkta iti . na cha pUrvamutpaadaachchakShurviGYaanamasti yachchakShuH pUrva pratItya rUpaaNi chottarakaalamutpadyate na chaapyakartRRikaa kriyeti .

avadhaaraNaartha paryaayadwayamaaha asmin satItyetaavatyuchyamaane . na kaevalamavidyaayaaM satyaaM saMskaaraa bhavanti anyasminnapi satIti gamyeta yathaa chakShuShi sati chakShurviGYaanaM bhavatviti na chakShuShyeva satItyavadhaaryate . tena rUpe.api satIti gamyate . dwitIyena tu paryaayeNaasyot paadaadimutpadyat ityanena pUrvaparyaayamevaavadhaayayati . asyaivotpaadaadidamutpadyate . naanyasmaaditi  .a~NparamparaaM vaa darshayitumiti . asminna~Nge sati . avidyaa~Nge satIdaM saMskaaraa~Nga bhavati asya punara~Ngasya saMskaaraa~Ngasyotpaadaa didaM viGYaanaa~Ngamutpadyata iti . evamitareShaamapya~NgaanaaM paramparaa vaktavyaa . janmaparamparaaM vaa . kim darshayituM paryaayadwayamaaheti vartate . saakShaaditi vistaraH . saakSahat paaramparyeNa cha santatyaa.avidyaadInaaM pratyayabhaavaM darshayituM paryaayadwayamaaha . asmin satIdaM bhavatIti saakShaat pratyayabhaavaM darshayati . asyotpaadaadidamutpadyata iti paaramparyeNa . tatra saakShaad yadaa avidyaayaaH samanntaraM kliShTaa saMskaaraa utpadyante paaramparyeNa tu yadaa kushalaa utpadyante kushalaavasthaayaa mavidyaayaa abhaavaat . ki~ncha avidyaa saMskaaraaNaaM saakShaat pratyayo viGYaanaadInaaM paaramparyeNa . taduktaM bhavati . avidyaa~Nge sati saMskaaraa~NgaM bhavatyasya saMskaaraa~Ngasyotpaadaadidamutpadyate viGYaanaa~Nga saakShaadavidyapratyayaM paaramparyeNeti . etat sarvamaachaaryamatam . pratiShedhaathamityapara iti sthaviravasuvarmaa . naasati hetau bhaavo bhavatItyahetuvaadapratiShedhaartha prathamena paryaayeNa . nityahetuvaadapratiShedhaartha na chaanutpattimato nityaat prakRRitipurUShaadikaat ki~nchidutpadyata iti dwitIyeNa . aachaaryaa aaha . asyaantu kalpanaayaamiti vistaraH . purvapadasya grahaNamanarthakamiti . asmin satIdaM bhavatyasya . ubhayavaadapratiSheghasiddheriti . asyot paadaadidamutpadyata ityanenaiva paryaayeNa . hetorastitvamutpattimatashcha hetutvamityubhaya sthaahetutvanityahetutvalakShaNasya vaadasya pratiShedhasiddhitaH pUrvaparyaayasyaanarthakyaM praapnoti . santi tarhi kechiditi vistaraH . santi kechidwaadinaH . ya aatmani satyaashrayabhUte . avidyaayaa aashrayabhUte . saMskaaraadInaaM saMskaaraviGYaananaamarUpaadInaaM bhaavamutpaadaM kalpayanti avidyaadInaaM chaavidyaasaMskaaraadInaamutpaadaattadutpattiM saMskaaraadyutpattiM kalpayantItyadhikRRitam ataH kaaraNaattaiShaaM vaadinaaM kalpanaaM paryudaasayituM pratiSheddhumidaM nidhaarayaambabhUvaamreDayaambabhUva . kimityaaha yasyaivotpaadaat yaavat skandhasya samudayo bhavatIti . yasyaivotpaadaada yadutpadyate . tasminneva sati tad bhavati naanyasminnaatmani . yadutaavidyaapratyayaaH saMskaaraaH . avidyaayaameva satyaaM saMskaaraa bhavanti naanyasmin yaavadeva masya kevalasya mahato duHkhaskandhasya samudayo bhavati . katham jaatipratyayaa jaraamaraNashokaparidevaduHkhadaurmanasyopaayaasaaH saMbhavanti . evamasya kevalasya mahato duHkhaskandhasya samudayo bhavati . jaatyaameva satyaaM jaraamaraNaadayaH saMbhavanti naanyasminnaatmani . anyathaa hyasmin satIdaM bhavatItyuchyamaane vaktaara syuH . aatmani satyaashrayabhUte avidyaadiShu satsu saMskaaraadayo bhavantIti . atha punardwitIyameva paryaayaM brUyaat . asyotpaadaadidamutpadyata iti . evamapi tathaiva kalpeyuH . satyam avidyaadInaamutpaadaat saMskaaraadaya utpadyante . aatmanI tu satyaashrayabhUta iti . ataH paryaayadwayena nirdhaarayati . yasyotpaadaadyadutpadyate tasminneva sati tadbhavati naanyasminnaatmani satyaashrayabhUta iti . aachaaryaa iti pUrvaachaaryaaH aprahINaGYaapaanaarthamutpattiGYaapanaartha cha . avidyaayaaM satyaamaprahINaayaaM saMskaaraa bhavanti . na prahIyanta iti prathamena paryaayeNa darshayati . tasyaa evotpaadaadutpadyanta iti dwitIyena darshayati . evaM yaavajjaatyaaM satyaamaprahINaayaaM jaraamaraNadayo bhavanti na prahIyante . tasyaa evotpaadaadutpadyanta iti . sthityutpattisandarshanaarthamityapara bhadantashrIlaabhaH . tadartha paryaayadwayaamaaheti . yaavat kaaraNastrotastaavat kaaryastroto bhavatIti prathamena paryaayena . kaaraNasyaivot vo bhikShavo deshayiShyaamItyadhikRRite kaH prasa~NgaH kaH prastaavaH sthitivachanasya asmin satIdaM bhavatItyanena yaavat kaaraNasrotastiShThati taavat kaaryasrotastiShThatIti . evamasya sthityartho varNayata iti . bhinnakramaM cha bhagavaan kimarthamaachakShIta . utpattirhi prathamaM bhavati pashchaat sthitiH . utpattipratibaddhaa sthitiriti kRRitvaa asyotpaadaadidamutpadyata iti pUrva vaktavyaM syaat . pashchaadimasin satIdaM bhavati . natvevam ato naayamartha iti . punaraaheti sa eva bhadantashrIlaabhaH . aachaaryaH pratyaaha . eSha chediti vistaraH . asmin satIdaM na bhavatItyevaavakShyaditi . na~naivaabhaavanirdeso yuktarUpa iti darshayati . pUrvaM cha karyasyotpaadamiti . asyotpaadaadidamutpadyate iti pUrvamavakShyat utpaadapUrvakatvaadwinaashasya  .

 sUtra ukta jaatipratyayaa jaraamaraNashokaparidevaduHsvadaurmanasyopaayaasaaH sambhavantIti jaraamaraNasaMgRRihItaa evaM te . naa~Ngaantaramityavantavyam . tatra sattvaasattvasaMkhyaatasya viShayasya pariNaamaadaatmabhaavapariNaamaachchaite bhavanti daurmanasyasamprayukto vitarkaH shokaH . shokasamutthitaH pralaapaH paridevaH . duHkhadaurmanasye vyaakhyaate . vichChinnavegaM daurmanasyamupaayaasaH . shokaparidevapUrvakaH shrama upaayaasa ityapare . baalo hIti vistaraH . baalaH pRRithagajanaH saMskaaramaatramiti . maatragrahaNamaatmapratiShedhaartham . aprajaanannityaaveNikImavidyaaM darshayati . aatmadRRiShTayasmimaanaabhiniviShTaH pratiShThitaH kaayaadibhiH kaayavaa~NmanobhistrividhaM karma puNyaapuNyaani~njalakShaNamaarabhate . aaNi~njyamiti . igiH prakRRityantaraM tasyaivaitadrUpam . ejateretadrUpamaane~njayamiti vaa paaThaH . aayatisukhaartha puNyamiti anaagatajanmasukhaartham . kim kaamaavacharaM kushalaM karma . sukhaa dUhkhasukhaarthamaani~njayamiti . rUpaarUpyaavacharaM kushalam . susvaarthamaa tRRitIyaaddhayaanaat tasmaadUrdhvamaduHkhaasusvaartham . aihikasukhaarthamapuNyamiti . ihasukhaapekShayaa tat kRRitaM naayatisukhaapekShayetyarthaH . karmaakShepavashaad yathokta karmaavedhavashaat taaM taaM gatiM narakadikaM gachChati jvaalaagamanayogena yathaa dIrdhaa tRRiNaanuShaktaa jvaalaa gachChatItyuchyate tathaa viGYaanasantatibhirantaraabhavasambandhaadantaraabhavasambandhenaativiprakRRiShTadeshaamapi taaM taaM gatiM gachChati . eva~ncha kRRitveti . yadi saMskaarapratyayamantaraabhavapratisandhichittamupaadaaya yaavadupapattikShaNaH sarvaasau viGYaanasantatiH ShaNNaaM viGYaanakaayaanaaM saMskaarapratyayaM viGYaanamabhipretaM tadupapannaM bhavati . viGYaanaa~nganirdeshe viGYaanaa~Ngasya tRRitIyasya nirdeshe . viGYaanaM katamat ShaDviGYaanakaayaa iti . anyathaa hi yadi ShaNNaaM viGYaanakaayaanaaM santatirnaabhipretaa syaat saMskaarapratyayaM viGYaanaM pratisandhichittamevaabhipretaM syaat atra ShaDviGYaanakaayaa iti nokta syaat evaM tu vaktavyaM syaat . viGYaanaM katamat manoviGYaanamiti . na hi pratisandhikShaNe pa~nchaviGYaanakaayasambhavo.asti . manoviGyaanenaiva pratisandhibandhaat .

ChedasandhaanavairaagyahaanichyutyupapattayaH .

manoviGYaana eveShTaaH

iti vachanaat . vibha~Nga evaM nirdeshaaditi pratItyasamutpaadasUtre naamarUpavibha~Nga evaM nirdeshaat . naama katamat chatvaaro.arUpiNaH skandhaa iti . rUpaM katamat yatki~nchidrUpamiti vistarena . yaavadyachchedaM rUpaM yahccha naama tadubhayaM naamarUpamityuchyata iti . kaamatRRiShNeti kaamaavacharI tRRiShNaa . rUpatRRiShNeti yaa sukhaayaaM triShu dhyaaneShu . adukhaasukhaayaaM chaturthe . aduHkhaasukhaayaamaarUpyatRRiShNeti aarUpyaavacharI . kaamaadInaamupaadaanamiti . kaamadRRiShTishIlavrataatmavaadaanamupaadaanamityarthaH . pa~ncha kaamaguNaa iti . kaamyanta iti kaamaaH guNyanta iti guNaaH kaamaa eva guNaaH kaamaguNaaH . ke punaste . rUpashabdagandharasaspraShTavayaani . dRRiShTayo dwaaShaShTiryathaa braahyajaala iti . brahyajaalasUtradarshanena taa dRRiShTayo boddhavyaaH . kukkuragovrataadInIti . aadishabdena mRRigavrataadIni gRRihyante . nirgranthaadInaamiti aadishabdena paaNDarabhikShvaadInaaM grahaNam . brahyaNetyaadivistaraH . brahyaNaanaaM daNDaajinam . paashupataanaaM jaTaabhasma . parivraajakaanaaM tridaNDamauNDayam . aadishabdadwayena kaapaalikaadInaaM kapaaladhaaraNaadIni gRRihyante . tatsamaadaanaM shIlavratopaadaanam aatmeti vaado.asminnityaatmavaadaH . yathoktam ye kechichChamaNaa brahyaNaa vaa aatmeti samanupashyantaH samanupashyanti sarve ta imaaneva pa~nchopaadaanaskandhaaniti vistaraH . aatmadRRishTayasmimaanaavityapara aatmavaadamaahuH . aatmano hyasattvaadaatmavaadopaadaanamiti . vaadashabdopanyaase prayojanaM darshayati . baalo.ashrutavaan pRRithagjana iti . yasya pUrvaabhyaasavaasanaanirjaatopapattilaabhikaa praGYaa naasti sa baalaH yasyaagamajaa naasti so.ashrutavaan yasyaadhigamajaa satyaabhisamayajaa naasti sa pRRithagjanaH . praGYaptimanupatita iti yathaa saMGYaa yathaa cha vyavahaarastathaanugata ityarthaH . teShaamiti kaamaadInaam . Chandaraa iti apraapteShu viShayeShu praarthanaa ChandaH praapteShu raagaH . teShu kaamaadiShu yashChandaraagastadupaa daanam . na tu

yathoktaa eva saavidyaa dwidhaa dRRiShTivivechanaat .

upaadaanaani

ityabhipraayaH . paunarbhavikamiti punarbhavafalam . idamatra bhavasyeti . idamatra bhavasya svalakShaNaM svabhaava ityarthaH . viGYaanaavakraantiyogeneti . jvaalaagamanayogepaantaraabhavasambandhaadanaagataM janma jaatiH pa~nchaskandhikaa naamarUpasvabhaavatvaat . jaraamaranaM yathaanirdiShTaM sUtra iti . jaraa katamaa yattat khaalitya paalitya miti vistaraH . maraNaM katamat ya teShaaM teShaaM sattvaanaaM tasmaattachchyutishchya vanamiti vistaraH . kegalasyaatmarahitasyetyartha darshayati mahata ityanaadyantasya duHkhaskandhasyeti duHkhasamUhasya . sa eva tu vaibhaaShikanyaayo yaH pUrvamukta iti . dwaadasha pa~nchaskandhikaa avasthaa dwaadashaa~NgaanIti

yaa na vidyaa . chakShuraadiShvapi prasa~Nga iti . chakShuHshrotraadInyavidyaa prasajyante taanyapi hi na vidyeti kRRitvaa . na ki~nchit syaaditi yadi vidyaayaa abhaavo.avidyaa adravyaM syaadityarthaH . na chetadyuktamiti pratyayabhaavenopadeshaat . tadwipakSha iti virodhe na~niti darshayati . na tu yaH kashchidanyo mitraaditi . na paryudaasamaatra iti darshayati . naapi mitraabhaava iti . naabhaavaartha iti darshayati adharmaanarthaakaaryaadayashcheti . aadishabdenaayuktayavyavahaaraamanuShyaadayo gRRihyante . dharmaadipratidwandwabhUtaa iti  dharmaarthakaaryayuktivyavahaaramanuShyaadipratidwandwabhUtaaH . na tu ye kechidanye dharmaadibhyashchakShuraadayaH naapi dharmaadyabhaavaH . evamavidyaapIti vistaraH . kuta etat pratyayabhaavenopadeshaat . avidyaapratyayaaH saMskaaraa iti . na chaavidyaayaa anyeShaaM chakShuraadInaaM pratyayabhaavenopadeshe yuktaH arhataaM saMskaaraasambhavaat . na chaabhaavasya shashaviShaaNaadInaaM pratyayatvaat . . 28 . .

##[## saMyojanaadivachanaat kupraGYaa chetna darshanaat .
dRRiShTestatsamprayuktatvaat praGYopakleshadeshanaat  .. 29 . . ##]##

saMyojanaM yaavadyogashchaavidyochyata iti . avidyaasaMyojanaM yaavadavidyaayoga iti sUtrepuchyate . na chaabhaavamaatraM tathaa bhavitumarhatIti . na saMyojanaadi bhaviturmahatItyarthaH . na chaapi chakShuraadayastathaa bhavitumarhantItyadhikRRitam . saa cha dRRiShTisvabhaaveti naavidyaaM yujyata iti . dRRiShTyavidyayoH saMyojanaaditvena pRRithak paaThaat . yaa tarhi na dRRiShTiriti . yaa kliShTaa praGYaa raagaadisamprayuktaa .

dRRiShTestat samprayuktatvaat

iti avidyaasamprayuktatvaadityarthaH . katha~ncha dRRiShTiravidyayaa samprayuktaa . yasmaadavidyaalakShaNo mohaH kleshamahaabhUmau paThyate . kleshamaahabhUmikaashcha sarve.api mahaabhUmikaiH saha samprayujyanta iti . dRRiShTyaa satkaayadRRiShTyaadikayaa praGYaasvabhaavayaa avidyaa samprayujyata iti gamyate . tasmaannaavidyaa praGYaa dwayoH praGYaadravyayorasamprayogaat . avidyopakliShTaa praGYaa na vishudhyatIti . etadudaaharaNam . yenaavidyaa praGYaayaa arthaantarabhUteti . na cha saiva praGYaa tasyaaH praGYaayaa upaklesho yukta iti . praGYopakleshadeshanaayaaM praGYaayaa arthaantarabhUtaa avidyaa upakleshatvena nirdiShTatvaat raagavat . ata aaha . yathaa chittasyaanya iti vistaraH . vyavakIryamaaNaa na vishudhyatIti . antaraantarotpadyamaanayaa kliShTayaa praGYayaa vyavakIryamaaNaa kShaNaantarotpannaa kushalaa praGYaa na vishudhyatItyarthaH . kiM tadavashyaM raagaparyavasthitamiti . raagasamprayuktamityarthaH . upahatantu tattathaa raageNeti . samudaacharataa raageNa vaasanadhaanena tadupahataM bhavati . taaM bhaavanaaM tad dauShTulthaM vyaavartayato yoginastachchittaM vimuchyate . evamavidyopahataa kliShTaa praGYaa na shudhyatIti . ataH praGYaa chaavidyaa na cha doSha iti darshayati . ko hi parikalpayanvaaryata iti . parikalpanaamaatrametadaagamanirapekShamiti kathayati .

yo.api manyate sarvakleshaavidyeti . bhadantashrIlaabha evaM manyate avidyeti sarvakleshaanaamiyaM saamaanyasaMGYaa . na raagaadikleshavyatiriktaa.avidyaa naamaastIti . kasmaat sa evaM manyate buddhasUtraat . na prajaanaati na prajaanaatItyuShman mahaakauShThila tasmaadavidyochyata iti satkaayadRRiShTyaadayo.api kleshaa aGYaanasvarUpaa viparItagrahaNata iti . tasyaapyata eveti vistaraH ./ tasya bhadantasyaata eva pratiShedhavachamaadvyudaasaH . pratiShedhastanmatasyetyadhyaahaaryam . kathamityaaha . sarvakleshasvabhaavaa hi satI saMyojanaadiShu pRRithag nochyate . anishayasaMyojanaadiShvavidyaasaMyojanamiti pRRithag nochyeta sheShasaMyojanaavyatirekaat . raago bandhanaM dweSho bandhanamityuktvaa moho bandhanamiti kaamaraagaanushayaH ityaadyuktaa avidyaanushaya iti aogheShvavidyagha iti yogeShvavidyaayoga iti pRRithagnaivochyeta . kasmaat parasparaasaMprayogaat . na hi dRRiShTirdRRiSTyaa saMyujyate raago vaa raageNa dRRiShTyaadisaMprayuktaa chaavidyoktaa kleshamahaabhUmikatvena mahaabhUmikasamprayoganiyamaat . chittamapi chaavidyopakliShTamevoktaM bhavet . raagopakliShtaM chittaM na vimcuhyata iti nokta bhavet avidyopakliShTatvavachanenaiva raagaadyupakliShTatvasiddheH . atha matam visheShaNaarthaM tathoktamiti raagalakShaNayaavidyayopaliShTachittaM na vimuchyata iti praGYaayaamapi visheShaNaM kartavyaM syaat . raageNa pratighena maanena veti maabhUt sarvakleshagrahaNaprasa~Nga iti iShTa iti chet chitte.api na visheShaNaM kartavyaM syaat . avidyopakliShTa chittaM na vimuchyata ityevameva tu vaktavyaM syaat .

saMprakhyaanaM praGYaanamityeko.arthaH tathaiva dopo yathaavidyaayaamiti athaasaMprakhyaanamiti ko.arthaH yanna saMprakhyaanam . chakShuraadiShvapi prasa~NgaH . saMprakhyaanaabhaavastarhi evaM sati na ki~nchit syaat . na chaitad yuktamiti atha saMprakhyaanavipakShabhUtaM dharmaantaram . tadidaM tathaiva na GYaayate yathavaavidyaa kiM taditi . evaM jaatIyako.apIti vistaraH . evaM jaatIyakaH karmaprabaavita ityarthaH . tasmaadavidyaayaaH karmaNaa kaaritreNa svabhaavo viGYaatavyaH astyasau kashchiddharmo yo vidyaavipakSha iti vidyaavipakShatvaM tsyaaH karmeti tad yathaa chakSHuH katamat . yo rUpaprasaadashchakShurviGyaanasyaashraya iti nanu cha rUpaprasaada iti svabhaavaprabhaavito.asya nirdesha iti na apratyakShatvaannityaM chakShurviGYaanameyatvaachcha asmIti sattvamayateti . aviGYaataarthametat . na tena sthavirenaasyaabhidheyamavadhaaritam . mayataa punaH sautraantikaraividyaa prakaarabhinnaa varNayate maano vaa  . yaasau sUtra ukteti vistaraH . mayataanaamityavidyaanaaM prakaarabhinnaanaam naameti grahaNam tRRiShNaadInaaM pRRithagupadeshaditi bhadantadharmatraatasyaabhipraayaH . aachaarya aaha astyeShaa mayataa asti sutre uktaa mayataa tatra jaatinirdeshadekavachanam saa tvavidyeti . kutaH kaaraNaadetat parichChidyate saavidyeti . bhadantadharmatraataH svaabhipraayaM vivRRiNoti yata eShaa naanyaH kleshaH shakyate vaktumiti . kasmaanna shakyate tRRiShNaadRRiShTaasmimaanaanaaM pRRithagukteH . aachaarya aaha nanu chaanyo maana eva syaaditi asmimaanaadanyaH ShannaamanyatamaH sa cha mayataa naavidyetyabhi praayaH . atra tu punavichaaryamaaNe vahu vaktavyaM jaayata iti atra punavichaaryamaaNe.avidyaa~Nge bahurayaM grantho jaayate yathoktamiti . tasmaattiShThatvetat etaavadevaastviti athavaa.anyo maana eva syaat na punaravidyeti . kuta etadityevamaadike punarvichaare kriyamaaNe uttarapratyuttaravachanena bahu vaktavyaM jaayate tasmaattiShThatveta dalaM vichaaraantareNetyarthaH . . 29 ,. .

##[## naama tvarUpiNaH skandhaaH sparshaaH ShaT sannipaatajaaH .
pa~ncha pratighasaMsparshaaH ShaShTho.adhivachanaahvayaH . . 30 . . ##]##

atha naamarUpamiti avidyaa~NganirdeshaanantaraM saMskaaraa~NgaM nirdeShTavyam . tadanu viGYaanaa~Ngam kimityetadatikramyopanyasyate , etadarthamatra vakShyatyaachaaryaH

ukta cha vakShyate chaanyat

iti . rUpaM vistareNoktamiti

rUpaM pa~nchendiryaaNayarthaaH pa~nchaaviGYaptireva cha

ityatra . naamendriyaarthavasheneti vistaraH . naamavashena indriyavashena arthavashena chaartheShu rUpaadiShu namIti naama katamasya naamno vasheneti naamadwaividhyaat pRRichChati . aachaaryastvaachaShTe yadidaM loke pratItamiti vistaraH . gaurashva iti samudaayapratyaayakam . rUpaM rasa iti ekaarthapratyaayakam . tadetad vedanaadisakndhachatuShkaM naamashabdenochyate . yasmaattannaamavashena saMGYaakaraNavashenaartheShvapratyakSheShu pratyakSheShvapi vaa namati pravartate . asya naamno.ayamartha iti . indriyaardhavashena tu pratyakSheShu raUpaadiShu namatyutpadyata ityarthaH . naamni chaapyarthavashena namati asyaarthasyedaM naameti . etasya punaH kena naamatvamiti . etasya saMGYaakaraNalakShaNasya naamnaH kena kaaraNena naamatvam . teShu teShvartheShu tasya naamno namanaaditi . yasyaatteShvartheShu chatuHskandhalakShaNaM naama tannaama namayati pravartayati tasmaat tasmaat etasya naamatvam namayatIti naameti kRRitvaa . iha nikShipta iti vistara . maraNakaale nikShipte kaaya upapattyantare namaad gamanaadarUpiNo vedanaadayaH skandhaa naametyuchyante . yathoktam . mRRitasya khalu kaalaM gatasya GYaataya imaM pUtikaayamagninaa vaa dahanti udake vaa plaavayanti bhUmau vaa nikhananti vaataatapaabhyaaM vaa parishoShaM parikShayaM paryaadaanaM gachChati . yat punaridamuchyate chittamiti vaa mana iti vaa viGYaanamiti vaa shraddhaaparibhaavitaM shIlatyaagashrutapraGYaaparibhaavitaM tadUrdhvagaami bhavati visheShagaamyaayatyaaM svargopagamiti .

paDaayatanamuktamiti .

tadwiGYaanaashrayaa rUpaprasaadaashchakShuraadayaH .
viGYaanaM prativiGYaptirmana aayatanaM cha tat

ityatra . mana indriyasya punarnirUddhasyaanaagatena dharmaNa rUpaadinot patasyaamaanena vartamaanena manoviGyaanena kathaM sannipaataH . yaH kaarya karaNabhaavaH kaarya manoviGYaanam kaaraNaM mana indriyam dharmashcha rUpaadiH . ekakaaryaartho veti . ekakaaryamthaH ekakaaryaaartha ekakaaryatvamityarthaH katha mekakaaryaartha ityaaha sarve cha te trayo.api mana indriyaadayaH . sparshotpattau praguNaa anukUlaa bhavantIti .

paTShaTko dharmaparyaaya iti ShaT ShaTkaanyasminniti ShaTShaTkaH . aadhyaatmikabaahyaviGYaanasparshavedanaatRRiShnaaShaTkasambhavaat . ShaTsparshakaayaa iti GYaapakam . ananyatve hi satIndriyaarthaviGYaaneShUkteShu sparshakaayavachanaM punarUkta syaat . tatashcha ShaTShaTkatvaM hIyate . maabhUt dharmaayatanaadwedanaatRRiShNayoH pRRithagbhaava iti . yadi pRRitha~Nnirdeshaat pRRithagbhaavo bhavet vedanaatRRiShne api dharmaayatanaat pRRitha~NnirdiShte . tayorapi vedanaatRRiShnayordharmaayatanaat pRRithagbhaavaH syaat . na cha tayoH pRRithagbhava iShyate dharmaayatanaantarbhaavaat . naipa doSha iti vistaraH . naiSha doSha iti yathoktastadwayatiriktasyaapi vedanaatRRiShNaavyatiriktasyaapi dharmaayatanasya tajjaadisvabhaavasya bhaavaadastitvaat . na chaivamiti vistaraH . na chaivaM bhavatastraayaaNaaM sannipaataH sparsha ityevaM vruvaaNasya sparshabhUtaadindriyaarthaviGYaanatrayaadanyadasparshabhUtaM trayamindriyaarthaviGYaanatrayamasti yasya sheShasyaastara sUtre grahaNaM syaat . ShaT sparshakaayaa iti prayojanavashaadapRRithag bhaave.api sparshabhUtaattayaat . tasmaadapRRithagbhaave.api vedanaatRRiShnayoH pRRitha~N nirdeshoyukto vineyakaaryavashaat . na tu bhavataH sannipaatamaatrasparshavaadinaH kenachidapi prayojanena ShaT sparshakaayaa iti pRRitha~N nirdesho yuktaH . yasmaat ShaT sparshakaayaa iti vachanenendiryaarthaviGyaanatrayamuktamiti tadwachanaM praaptamityataH ShaTShaTko dharmaparyaaya iti na sidhyet . mama tu sidhyati . sparshavedanaatRRiShNaaShaTkavachane.api tadvyatiriktadharmaayatanaadyarthendriyaviGYaanaShaTkasambhavaat . tasmaat ShaT sparshakaayaa iti pRRitha~Nnirdeshaadasti chittsamprayukta sparshaakhyaM dharmaantaramiti siddham . atha brUyaadasau indriyaarthaavaviGYaanakau nirdiShTaavasmin sUtre paDaadhyaatmikaani ShaD baahyaanIti vachanaat . ata indriyaviShayaviGYaanatrayaM sparshabhUtamityasya sheShasya GYaapanaarthamatra grahaNaM syaat ShaT sparshakaayaa iti . asya samaadheH pratiShedhaarthamidamaarabhyate . yadyapIndriyaarthai syaataamaviGYaanakau . tat sabhaagaavitayarthaH . na tu punarviGYaanaminindriyaarthakam . avashyaM hi viGYaanaM sendriyaarthakaM bhavati . tachcha viGYaanamapadiShTamatra ShaDviGYaanakaayaa iti tasmaattiShu nirdiShTeShu indriyaarthaviGYaaneShu ShaDviGyaanakaayavachanena punaH sparshagrahaNamanarthakaM praapnoti ShaT sparshakaayaa iti . ataH sannipaataadanyaH sparsha iti siddham . atra bhadantashrIlaabha aaha na khalviti vistaraH . pUrvotpanne chakShurUpe kaaraNam na tu viGYaanasahotpannenaapi sarvachakShurviGYaanamiti . pashchaadutpanna pUrvayoshchakShurUpayorna sahotpannayoH . ato yeShaaM kaaryakaaraNabhaavaste . viGYaanendriyaviShayaaH sparshabhaavena vyavasthitaaH ShaT sparshakaayaa ityasmin sUtre . tadidamanyathaa na GYaapitaM syaat .

na vaa evaM paThanti vai iti nipaataH na vai evaM paThanTityarthaH kathaM punaH paThanti . ya eShaaM dharmaaNaaM sa~NgatiH sannipaataH samavaayaH sa sparsha iti paThanti . kaaraNe vaa kaaryopachaaro.ayamiti . sa~Ngatau sannipaate samavaaye kaaraNe kaaryopachaaraH sparsha iti . yathaa sukho buddhaanaamutpaada iti atibahuvistareNa prakaareNa visartu shIlamasyaa iti atibahuvistaraprakaaravisaariNI .

adhivachanamuchyate naameti . adhyuchyate.anenetyadhivachanam . vaa~Nnaamni pravartate naamaartha dyotayati ityadhivachanaM naama . tat kila naamaarthe manoviGYaanasamprayuktasyaadhikaM baahulyenaa lambanam . ato.adhivachanaM saMsparsha iti . sparshaH saMsparsha ityeko.arthaH . mano viGYaanena nIlaM vijaanaatIti abhidheyaM vijaanaatItyarthaH . nIlamiti cha vijaanaatIti asyaarthasyedaM naameti vijaanaati . eka aashrayapramaavita iti prathama aashrayeNa prabhaavitaH pratighaashrayaH saMsparshaH pratighasya vaa saMsparshaH pratighasaMsparshaH . aalamvanaprabhaavitaH iti . adhivachanaadaalambanasaMsparshaH . adhivachane vaa saMsparshaH adhivachanasaMsparsha iti . vachanamadhikRRityeti . vachanamavadhaarya . artheShu rUpaadiShu manoviGYaanasya pravRRittiH . na pa~nchaanaaM chakShurviGYaanaadInaaM vachanamadhikRRityaartheShu pravRRittiH . atastadevaadhivachanaM manoviGYaanaM vachane pravartate.adhivachanamiti . tena samprayuktastasya vaa saMsparshasyaadhivachanasaMsparshaH tena chaayaM dwitIyaH saMsparshaH samprayogaprabhaavita ityuchyate . . 30 . .

##[## vidyaavidyetarasparshaa amalakliShTashoShitaaH .
vyaapaadaanunayasparshai sukhavedyaadayastrayaH . . 31 . . ##]##

vidyaavidyetarasparshaaH

iti vidyaa avidyaa itarashcha vidyaavidyetare . ta eva sparshaa vidyaavidyetarasparshaaH . vidyaa chaavidyaa cheti vidyaahvaH avidyaahvaH taabhyaamitareshchetyarthaH . vidyetyanaasravaa praGYaa avidyaa kliShTamaGYaanam . naivavidyaanaavidyaa kushalasaasravaa praGYaa tat saMprayuktaa abhIkShNasamudaachaarI nityasamudaachaarI ekadeshaH . tasya grahaNaad dwau sparshai bhavataH

vyaapaadaanunayasparshai sukhavedyaadayastrayaH

iti sukhasya vedaH sukhavede saadhuH saukhavedyaH sukhaM vaa vedyamasminniti sukhavedyaH sa aadirepaamiti sukhavedyaadayaH . sukhavedanaadihitvaaditi sukhavedanaadau hitaH sukhavedanIyaH prakakrItaachChaH . vedyate tadwedayituM vaa shakyamiti vedyata iti kamaimaatre kRRitya iti darshayati . vedayitu shakyamiti arhe kRRityatRRichashchetsminnarthe kRRitya iti darshayati . ta ete ShoDasheti chakShuHsaMsparsho yaavanmanaH saMsparsha iti ShaT . punaH pratighasaMsparsho.adhivachanasaMsparsho vidyaasaMsparsho.avidyaasaMsparsho naivavidyaanaavidyaasaMsparsho vyaapaadasaMsparsho.anunayasaMsparshaH sukhavedanIyo dUHkhavedanIyo.aduHkhaasukhavedanIyashcha sparsha iti ShoDasha . . 31 . .

uktaH sparsho vedanaa vaktavyeti . nanu cha vedanaapyuktaa

vedanaanubhavaH

iti . anyathoktamapyuchyate . na tarhIdaM vaktavyaM yachchokta yachcha vakShyamaaNam tanna vakShyaamITi

ukta cha vakShyate chaanyat

iti vachanaat prakaaranirdeshaadadoShaH . purva lakShaNamukta idaanIM prakaara iti  .

##[## tajjaaH ShaDvedanaaH pa~ncha kaayikI chaitasI paraa .
punashchaaShTaadashavidhaa saa manopavichaarataH . . 32 . . ##]##

jaate hIti vistaraH . jaate hi janye dharme dharmasya janakasya naasti saamarthya sahotpannatvaat . pratiGYaavishiShTamiti pratiGYaayaa avishiShTametat saadhanamityarthaH yadi pratiGYaavishiShTamiti pratiGYaayaa avishiShTametat saadhanamityarthaH yadi pratiGYaavishiShTaM saadhanaM neShyate anyonyajanakaprasa~Ngaattarhi kiM kathaM sahotpannayorjanyajanakabhaavaH sidhyatItyadhikRRitam anena pratiGYaadopa udgraahyate asti sahotpannayorjanyajanakabhaava iti pratiGYaa pUrvaabhyupagamavirodhinIti . iShTatvaadadoSha iti . pUrvaabhyupagamaM darshayati iShTamidaM sUtre tvaniShTamiti iShTamidamabhidharme .

sahabhUrye mithaH falaaH

iti . sUtre tvaniShTam . tat pratipaadayannaaha ,. chakShuH saMsparsha pratItyot padyate chakShuHsaMsparshajaa vedaneti . sUtrapraamaaNyenaanyonfalatvaM bhaMktvaa sahotpannakaaryakaaraNabhaavavibhaMkShayaa aaha janakadharmaatikramaachchaayuktamiti . janakasyaayaM dharmaH prasiddho yaa bhinnakaalataa tadyathaa pUrvaM bIjaM pashchaada~Nkura ityaadi tatraapi pUrvamindriyaartho pashchaadwiGYaanamiti prathamakShaNotpannaavindriyaartho viGYaanaM tu dwitIye kShNa iti yathaa tarhi Chaayaa~Nkurayoriti . kim sahotpannayorjanyajanakabhaavaH . utpanna eva hya~NkurashChaayaaM janayati . na prathame kShane.a~Nkuro nishChaayo bhavati dwitIye sachChaaya iti . evaM sparshavedanayorapIti anayorapi Chaayaa~NkarayoH pUrvasaamagrIheturiti shakyaM vaktum . sahabhUhetunirdeshe tvayamartha ukta iti na punarUchyate .

sparshaaduttarakaalaM vedanetyapara iti bhadantashrIlaabhaH . so.asau trayaaNaaM sanniyaataH sparsha iti . yo.ayaM janakajanitabhaavaH . vedanaatRRitIye kShaNe iti indriyaarthakShaNaH prathamaH viGYaanotpattikShaNo dwitIyo vedanotpattikShaNastRRitIya iti . na sarvatra viGYaane vedanaa praapnotIti . viGYaanakShaNe dwitIye vedanaayaa abhaavaat . na cha sarvaviGYaanaM sparshaH vedanaakShaNe tRRitIye viGYaanaM na sparshaH . pUrvadwitIyakShaNayoH sparsha eva vidhIyate . pUrvasparshahetukaa hyuttaratna sparsha vedanaa yo.ayamidaanIM dwitIyaH kShaNaH sparshabhaavenoktastatra pUrvasparshahetukaa prathamakShaNaviGYaanahetukaa vedanotpadyate . tat sparshapUrvikaa.apyanyasminnityevaM sarvatra viGYaane vedanaa praapnoti . sarva cha viGYaanaM sparsha iti te cha sparshaaH savedanakaa iti . bhinnalambana yoriti vistaraH . bhinnamaalambanamanayostau bhinnalambanau . pUrvasya rUpamaalambanamuttarasya shabdaH . tayorbhinnaalambanayoH purvasparshahetukaa rUpaalambanasparshahetukaa uttaratra sparsheshabdaalambane yad vedanotpadyate ityetadayuktam . kathaM hi naameti doShamaaviShkaroti anyajaatIyaalambanasparshaa sambhUtaa rUpaprakaaralambanaat sparshaat sambhUtaa vedanaa anyaalambanaa bhaviShyati shabdaalambanaa bhaviShytati . vidhurakaaraNatvaat kaaryasyaasambhaavanaa. yadaa hi rUpaalambanaat sparshaat sambhUtaa vedanaa rUpaalambanena vedanaa bhaviShyati tadaa pUrvasparshahetukottaratra sparshe vedaneti yuktam yadaa tu rUpaalambanaat sparshaat shabdaalambanaa vedanotpadyate tadaa kathanetadyokShyate . kaaranaanurUpaM hi loke kaaryadRRishyate . atha matam rUpaalambanaat sparshaat sambhUtaa vedanaa shabdaalamvanasparsha saMprayuktaapi rUpaalambanaa bhavatIti  . ata idamaaha yena vaa chittenasamprayuktaa tato bhinnaalambaneti . tataH shabdaalambanaachchittaadbhinnalambanaa yata utpannaa rUpaalambanaa tena samaalambanetyarthaH . kathaM chaasau tena samprayuktetyuchyate samaM prayuktaa hi samprayuktaa . yadyabhinnaashrayatvaat kathaM shrotraashrayotpannaa satI rUpaalambanaa bhaviShyati . kathaM na bhaviShyati chittachaittaanaamaashrayeNaikaviShayapravRRittatvaat . tasmaadanyataraalambanatve.api vedanaayaa doShaH . sa doShaH pradarshayate yadi taavat rUpaalambanaat sparshaadutpannaa vedanaa shabdaadyaalambanaantarabhaalanbate . sa rUpaalamvanaH sparshaH sukhavedanIyo yaavat duHkhasukhavedanIya iti na prapnoti . ekaalambanaya tu vedanayaa tathaa nirdesho yukta iti . astu tarhIti vistaraH . yadyevaM dopo.astu tarhi tasmin kaale . kasmin kaale shabdaalamvanakaale . sparshabhUtaM viGyaanamavedanakam . tasmaachcha  shabdaalambanad yat pUrva viGYaanaM savedanakaM tanna sparshaH . evaM hi nirdoShaM bhavatIti . anyathaa hi yadi pUrvotpannaM savedanakaM viGYaanaM sparshaH syaat tadaivaM sparshapratyayaa vedaneti yathokto doShaH syaat . kiM punaH kaaraNam ki~nchidviGYaanamavedanakam ki~nchichcha na sparshaH pratyayavaidhuryaat . vidhuraa hi pratyayaa vipratibandhenaavasthitaaH . na hi sarvaH samanantarapratyayo vedanaapratyayaM sparashabhUtaM viGYaanaM janayituM samartha iti . tadevaM tasya bhinnalaambanaM viGYaanamekaantenaavedanakam tadutpaadakaM chaasparshabhUtam . yadi tu rUpaalambanaachchakShurviGYaanaadanantaraM rUpaalambanameva chakShurviGYaanamevamutpadyate manoviGYaanaM tat savedanakaM purvotpannaM sparsha iti . evaM satIti . mahaabhUmikaniyamo bhidyata iti sparshavedanayoH paryaayeNa niyamaat . tisro bhUmaya iti . savitarkaa savichaaraa kaamadhaatuH prathamaM cha dhyaanam . avitarkaa vichaaramaatraa dhyaanaantaram . avitarkaa avichaaraa dwitIyaaddhayaanaat prabhRRiti yaavadbhavaagram . kushalaa bhUmiH kushlaa dharmaaH . evamakushalaa avyaakRRitaaH . shaikShI bhUmiH shakShasyaanaasravaa dharmaaH . ashaikShI ashaikShasyaanaasravaa dharmaaH . naivashaikShInaashaikShI bhUmiH saasravaa dharmaaH . asaMskRRitaa iha nochyante chaitasambandhaat . tad ya etasyaamiti vistaraH . taditi vaakyopanyaase ya iti ye chaitasikaaH . etasyaaM sarvasyaaM bhUmaaviti savitarkasavichaaraaM bhUmau yaavannaivashaikShInaashaikShaaM bhUmau . te mahaabhUmikaaH vedanaachetanaadayo yathoktaaH . ye kushalaayaameva bhUmau te kushalamahaabhUmikaaH shraddhaadayaH . ye kliShTaayameva te kleshamahaabhUmikaa avidyaadayo yathoktaa eva . te punaryathaasambhavamiti visatraH . te punarmahaabhUmikaadayo ye yasyaaM sambhavanti te tasyaaM paryaayena . na tu sarva yugadityapare tad yathaa vedanaa sarvaasu bhUmiShu bhavantyapi na yugapat saMGYaachetanaasparshamanaskaaraadibhirbhavati tathaa sparsho vedanaadibhiH . tathaa kuhslaayaaM vitarkaadaya ityevamaadikam . apare punarevaM vyaachakShate yathaa pa~nchaskandhake likhitaM tathadaM grahItavyamiti . tadyathaa ChandaH katamaH abhipretavastunyabhilaaShaH anabhiprete naasti Chanda ityabhipraayaH . adhimokShaH katamaH nishchite vastuni tathaivaavadhaaraNam . ramRRItiH katamaa saMstute vastunyasampramoShashchetaso.abhilapanataa . samaadhiH katamaH upaparIkShyate vastuni chittasyaikaagrataa . praGYaa katamaa tatraiva pravichayo yogaayogavihito.anyathaa cha . ityevamaadiH pa~nchaskandhakagrantho draShTavyaH . tatra hyukta pa~ncha sarvatragaa vedanaasaMGYaasparshamanaskaarachetanaaH . pa~ncha pratiniyataviShayaayaashChandaadhimokShasmRRitisamaadhipraGYaa ityevamaadi . akushalamahaabhUmikaastu paaThaprasa~NgenaasaMhitaa iti sUtraadiShu paaThaat . kushalamakushalavyaakRRitamityevaM paaThaprasa~NgenaasaMhitaaH adhyaaropitaa pashchaadityarthaH . pUrvaM na paThyante sma prakaraNapaade mahaabhUmikaaH kushalamahaabhUmikaaH kteshakushalamahaabhUmikaaH parIttakteshamahaabhUmikaashcheti chaturvidhaaH paThyante . sahajaataa ityuchyante na sparshasahajaataa iti . avisheShitatvaadete vedanaadayaH parasparasahajaataaH . na tu sparshenatyarthaparigraheNa parihartavyaM sUtramityarthaH .  maitrIsahagatamiti ayaM sahashabdo naavashyaM yugapadbhaave samanantare.api dRRiShTaH . na hi maitrayaaH smRRitisambodhya~Ngasya cha samavadhaanamasti maitrayaa ekaantasaasravatvaa smRRitisambodhya~Ngasya chaikaantaanaasravatvaat . tasmaadaGYaapakametat . saMsRRiShTaa iti sahotpannaa ityabhipraayaH . tatra hi sUtra hi . yatraivoktam . yaa vedaana yaa chetanaa yaa cha saMGYeti vistareNa tatra sUtra ityarthaH . tanan viGYaayata iti vistaraH . kiM tavaadayameShaaM vedanaadInaamaalambananiyamaH . aalambane niyamaH . yadevaalambanaM vedakShyate tadeva chetayate yaavadwiGYaanaM vijaanaatIti . vayaM brUmaH aalambananiyamo.ayamiti . tasmaanna sUtravirodha ityabhipraayaH . aachaarya aaha tatraiva sUtre aayurUShmaNoH sahabhaavye saMsRRiShTavachanaat siddhaH kShaNaniyama iti . aayrUShmaa cha saMsRRiShTau imau dharmau na visaMsRRiShTaavityaayurUShmaNoH sahotpannatoktaa bhavati tayoranaalambanatvaat . tadevaM saadhitaM bhavati avashyaM sahotpannaani vedanaasaMGYaachetanaaviGYaananai tatra sUtre saMsRRiShTaavachanenoktatvaat aayurUShmavaditi . tat kathamiti vistaraH . tat kathaM viGYaanaM chaasti . na cha trayaaNaamindriyaviShayaviGYaanaanaaM sannipaataH tasmaadavashyaM viGYaanaastitve sannipaato.abhyupagantavyaH . sannipaatashcha te sparshe iti tenedaM te virUdhyate na sarvaviGYaanaM sparsha iti sannipaato vaa na sparsha iti .

punaH sandhikaraNaM chaatra draShTavyamiti . pUrvatraasiddhamiti sakaaralopasyaasiddhatvaat guNo na praapnoti . parihaarastu IShadarthe.ayaM na~n draShTavyaH . IShatsiddhamasiddhamityataH siddhatvaat sakaaralopasya guNo bhavati saiSha dasharathI raama iti yathaa . ShaTsaumanasyopavichaaraa iti vistaraH . chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTaa saumanasyasthaanIyaani rUpaaNyupavicharati shrotreNa shabdaan shrutvaa saumanasyasthaanIyaan shabdaanupavicharati evaM yaavanmanasaa dharmaan viGYaaya somanasyasthaanIyaan dharmaan upavicharati evaM chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTaa daurmanasyasthaanIyaanyupekShaasthaanIyaani cheti vistarena yojyam . trayo bhaviShyantIti saumanasyadaurmanasyopekShaasvabhaavatraividhyaat . eka iti manoviGYaanamaatrasamprayogaat . paDiti rUpaadiviShayaShaTkabhedaat . tribhirapi sthaapaneti . yadwedanaadravyaM manoviGYaanamaatrasamprayuktamekam tat saumanasyaadisvabhaavatrayabhedaatridhaa bhidyate . tat punaH pratyekaM vipayaShaTkabhedaat Shodaa bhidyate ityaShTaadasha bhavanti svabhaavavyavasthaapanaayaamasatyaaM saumanasyadaurmanasyopekShopavichaaraa iti na syaat . samprayogavyavasthaapanaayaamasatyaaM manopavocharaa ityeva na syaadaShTaadashavyatiriktaashcha syuH rUpaadiviShayaShaTkaalamvanavyavasthaapanaayaamasatyaaM pratyekaM saumanasyaadiShodaabhedenaaShTaadasha manoparichaaraa iti na syaat . tasmaatribhirapi vyavasthaapaneti siddham . asambhinnaalambanaa iti asammishraalambanaaH . trayo dharmopavichaaraa ubhayatheti ye rU[aadiviShayapa~nchakavyatiriktadharmaalambanaaste dharmopavichaaraa asambhinnaalambanaaH . ye tu rUpaadInaaM ShaNNaaM viShayaaNaaM dwau trIn yaavat ShaDapi viShayaanaalambante te sambhinnaalambanaaH .

manaH kileti . kilashabdaH paramatadyotakaH manaH kila pratItyaashritya viShayaanupavicharantyaalambanta ityarthaH upavichaarayantIti pravartayanti . kathamityaaha vedanaavashena manaso viShayeShu punaH punarvichaaraNaaditi punaHpunarityapashabdasyaartha . naapyupavichaariketi asantIriketyartha ayoga ityasambhavaH . yadi mana evaashritaa vedanaa manopavichaaraH tRRitIye dhyaane yat sukhaM tanmana evaashritam . na chakShurindriyaadyaashritamiti tasya kasmaanmanopa vichaareShvagrahaNam aaditaH kileti vsitaaH aadaavaaditaH kileti paramate kaamadhaatau manobhUmikaM sukhaM naasti tasmaanna tanmanopavichaaraH . ataH pashchaadapi tRRitIye dhyaane sukhendriyasya mana aashritatve.api manopavichaareShvagrahaNam . yathaa chaasyopavichaarasya pratidwandwena darumanasyopavichaaraH naivaM sukhopavichaarasya pratidwandwena duHkhopavichaaro.asti manoviGYaanaashritvaadduHkhasya . ataH sarvatra tat sukhaM na manopavichaara iti .

saumanasyasthaanIyaanIti saumanasyajanakaani . pa~ncheti vistaraH . pa~nchabhirviGYaanakaayairabhinirhRRitatvamutpaaditatvamabhisandhaaya chetasikRRitvaa etadukta chakShuShaa rUpaaNIti vistareNa mano bhUmikaastvete tad yathaa ashubhaa cha samaahitatvaat api tviti chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTaa yaavat kaayena spraShTavyaani spRRiShTeti vachanaadachodyametat yadi chakShuShaa rUpaaNi pashyan saumanasyasthaanIyaani rUpaaNyupavicharatItyukta syaat yaavat kaayena sprashTavyaani spRRishanniti . syaachchodyam na tvevamuktamityachodyamevaitat . yo.apyadRRiShTeti vistaraH . yo.api shrutvaa parato manasopavicharatyaalambate te.api tasya manopavichaaraaH . itarathaa hIti vistaraH . rUpadhaatvaalambanaa rUpaadyupavichaaraa na syuH . kaamadhaatUpapannena rUpaavacharaaNaaM rUpaadInaamapratyakShIkRRitatvaat . kaamadhaatvaalambanaashcha gandharasaspraShTavyopavichaaraa rUpadhaatUpapannasya na syuH . tasya gandhaadInaama viShayatvaat . yathaa tu vyaktataraM tathoktamiti pratyakShIkRRItarUpaadyaalambaanaanaaM manoparichaaraaNaaM vyaktataratvaat . yo.api rUpaaNi dRRiShTaa tatsahacharaa~nChabdaa nupavicharati so.api tasya manopavichaaraH yathaa tvanaakulaM tathoktam . katha chaanaakulamityaaha indriyaarthavyavachChedata iti . chakShuraadIndriyavyavachChedena rUpaadyarthavyavachChedena choktamiti . anyathaa hyaakulaM syaat . chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTaa saumanasyasthaanIyaa~n ChabdaanupavicharatItyevamaadi . asti santaanaM niyamyeti kasyachit sattvasya santaanamavekShya . yadasya ki~nchit saumanasyasthaanIyameva yaavadupekShaasthaanIyameva . na tvaalambanam . kim niyamya . kim kaaraNam tadeva hyaalambanam kasyachit saumanasyasthaanIyam kasyachinneti . . 32 . .

##[## kaame svaalambanaaH sarve rUpI dwaadashagocharaH .
trayaaNaamuttaro dhyaanadwaye dwaadasha kaamagaaH . . 33 . .##]##

evaM yaavadaarUpyapratisaMyuktaa iti . kati rUpapratisaMyuktaaH teShaaM cha kati rUpaalambanaaH katyaarUpyapratisaMyuktaasteShaaM cha kati kimaalambanaa iti .

kaame svaalambanaaH sarve

iti kaame kaamaavacharaa manopavichoraaH . sarve.aShTaadasha santi . sa eva cha kaamadhaatusteShaaM sarveShaamaalambanam . svo dhaaturaalambanameShaamiti svaalambanaa iti kaarikaapadavigrahaH .

rUpI dwaadashagocharaH

iti rUpI dhaatuH kaamaavacharaaNaaM dwaadashaataaM manopavichaaraaNaaM gocharaH . ShaDgandharasopavichaaraanapaasyeti . dwau gandharasaavaalambanau saumanasyopavichaarau hitvaa dwau gandharasaalambanau daurmanasyopavichaarau hitvaa dwau tadaalambanaaveva chopekShopavichaarau hitveti . kasmaat tatra rUpadhaatau tayorgandharasayorabhaavaat .

vinaa gandharasaghraaNajihvaaviGYaanadhaatubhiH

iti vachanaat .

trayaaNaamuttaraH

iti trayaaNaaM saumanasyadaurmanasyopekShaadharmopavichaaraaNaaM kaamaavacharaaNaamuttaro dhaaturaarUpyadhaaturaalambanam tatra rUpaadyabhaavaat .

dhyaanadwaye dwaadasha

iti . daurmanasyopavichaaraaNaaM paNNaamabhaavaat . . 33  . .

##[## svo.apTaalamvanamaarUpyaM dwayordhyaanadwaye tu ShaT .
kaamaH ShaNNaaM chaturNaaM sva ekasyaalambanaM paraH . . 34 . . ##]##

svo.aShTaalambana~n

iti . aShTaanaamaalambanamaShTaalamvanam . gandharasopavichaaraaMshchaturo hitveti . saumanasyopekShopavichaarau gandhaalambanau dwau rasaalambanau cha dwau hitvetyarthaH tatra tayorabhaavaat .

aarUpya dwayoH

iti . saumanasyooekShaadharmopavichaarayoH . prathamadwitIyadhyaanabhUmikayoraarUpya dhaaturaalamvanam rUpaadyabhaavaat . ShaDupekShopavichaaraa eva santi naanya iti . rUpashabdagandharasaspraShTavyadharmaalambanaa upekShopavichaaraa eva santi . saumanasyopavichaaraaNaamapi tRRitIye chaturthe chaabhaavaat . gandharasaalambanau tu tatra kaamaavacharagandharasaalambanaavityavagantavyam . . 34 ..

##[## chatvaaro.arUpisaamante rUpagaa eka UrdhvagaH .
eko maule svaviShayaH sarve.aShTaadasha saasravaaH . . 35 . .

tatra chatvaara iti . aakaashaanantyaayatanasaamantakaanantaryamaargasya chaturthadhyaanaalamvanatvaat . tatra cha rUpashabdaspraShTavyadharmasadbhaavaat . yeShaaM tadwayavachChinnataa lambanamastIti . yeShaamaachaaryaaNaaM matena tadaakaashanantyaayatanasaamantakaM vyavachChinnaalambanaM pRRithak pRRithagrapaadyaalamvanamasamastaalambanamityarthaH . audaarIkaadibhiraakaaraistachchaturthadhyaanamaalambata ityekeShaamaachaaryaaNaaM matam . yeShaamaachaaryaaNaaM matena paripiNDitaalambanameva tadaakashaanantyaayatanasaamantakaM chaturthdhyaanabhUmikaskandhapa~nchakaalambanamiti matam teShaamaachaaryaaNaaM tatraika eva sammishraalambanpo dharmopavichaara iti .

eka UrdhvagaH

iti keShaaM pakShe yeShaam

chatvaaro.arUpisaamante

iti pakShaH . na hi molaanaamiti vistaraH . maulaanaamaarUpyaaNaamadharo dhaaturnaalanbanamadharabhUmikaM saasravaM vastu naalambanamityarthaH . pashchaat pravedayiShyaamIti .

na maulaaH kushalaarUpyaaH saasravaadharagocharaaH

iti .

prathameti vistaraH . prathamadwitIyadhyaanabhUmikairaShTaabhiH samanvaagatastRRitIyachaturthadhyaanabhUmikashchaiturbhiH . katamairityaaha . kliShTaiH gandharasaalambanaat paryudasya tatra gandharasaabhaavaat . katham prathamadwitIyayordhaanayordwaadashopavichaaraaH santItyuktam . saumanasyopekShopavichaaraaNaam
ShaDviShayaalambanavyavasthaapanaat . tatra svabhUmyaalambanaa rUpashabdaspraShTavyadharmaalambanaaH saumanasyopavichaaraashchatvaaraH kliShTaaH . ye chopekShopavichaaraaH kliShTaa eva chatvaaraH taiH kaamadhaatUpapanno rUpaavacharakushalaalaabhI samanvaagataH . adharabhUmyupapanno hyUrdhvabhUmikaiH kliShTaiH samanvaagato bhavati na tu vishiShTaishchaturbhigandharasaalambanaiH teShaamakliShTatvaat rUpaavacharakushalaalaabhitvaachcha . naastyakliShTarUpaavacharadharmalaabha iti na taiH samanvaagataH . tRRitIyachaturthadhyaanabhUmikaa api ShaDevopekShaopavichaaraa uktaaH  teShaaM ye svabhUmyaalambanaaH kliShTaa taiH samanvaagat stathaa yau tu gandharasaalamabanau na tau kliShTau . ataH pUrvoktenaiva nyaayena na taabhyaaM samanvaagataH . kliShTenaiveti naakliShTena kushalasyaabhaavaat . laabhI rUpaavachaMrasyeti vistaraH . kaamadhaatUpapanna eva laabhI rUpabacharasya kushalasya chittasyaanaagamyasaMgRRihItasyaavItaraagaH kaamadhaatoH sarvai kaamaavacharairaShTaadashabhirapi samanvaagataH . prathamadhyaanabhUmikairdashabhiriti . kathaM dashabhirityaaha saumanasyopavichaaraiH kliShTairgandharasaalambanaavaapaasyeti saumanasyopavichaaraaH saamaantakeShu na bhavanti saamaantakaanaamupekShendriyasamprayogitvaat . ato maulasaMgRRihItaireva saumanasyopavichaaraiH kliShTaiH svabhUmyaalambanaishchaturbhiH samanvaagataH na tu gandharasaalambanaabhyaaM maulakushalaalaabhenaakliShTalaabhaabhaavaat . na hi kliShTa dhayaanamadharaalambanamasti . ShaDbhirUpekShopavichaarairanaagamyabhUmikairiti . atraavisheShaabhidhaanaadupekShopavichaaraiH kliShTairapi chaturbhiH samanvaagataH saamantakasaMgRRihItaiH ShaDbhishchopekShopavichaaraiH kushalaiH kaamadhaatvaalamvanaiH svabhUmyaalambanairapi . dwitIyatRRitIyachaturthadhyaanaarUpyajaiH pUrvavaditi . katham . sa eva kaamadhaatUpapanno laabhI rUpaavacharasya kushalasya chittasyaavItaraago dwitIyadhyaanabhUmikairaShTaabhiryarevaalaabhI gandharasaalambanaanaapaasya . tRRitIyachaturthadhyaanabhUmishchaiturbhiH kliShTaireva gandharasaalambanau paryudasyaarUpyaa vachareNaikena kliShTenaiva . anyaa vartanyaa maargeNa sheShamanugantavyam . katham prathamadhyaanopapanno dwitIyadhyaanabhUmikasya kushalasya chittasyaalaabhI prathamadhyaanabhUmikaiH sarvaiH samanvaagataH . dwitIyadhyaanabhUmikasya kushalachittasya tadbhamyavItaraagaH sarvaiH prathamadhyaanabhUmikaiH dwitIyadhyaanabhUmikairaShTaabhiH . chaturbhiH saumanasyopavichaaraiH kliShTaiH gandharasaalambanaavapaasya . chaturbhishchopekShopavichaarairdwitIyadhyaanasaamantakasaMgRRihItaH . tRRitIyadhyaananbhUmikasihchaturbhiH kliShTaiH gandharasaalambanau paryudasya . evaM chaturthadhyaanabhUmikaraarUpyavaachareNaikena kliShTenaiva . dwitIyadhyaanopapannastRRitIyadhyaanabhUmikasya kushalasya chittasyaalaabhI dwitIyadhyaanabhUmikaiH sarvaiH samanvaagataH tRRitIyadhyaanabhUmikasihchaturbhiH kliShTaiH . chaturthadhyaanaarUpyajaiH pUrvavat . laabhI tRRitIyadhyaanabhUmikasya kushalaschittasya tadbhUmyavotaraagaH sarvaidwitIyadhyaanabhUmikaiH . tRRitIyadhyaanabhUmikaishchaturbhirUpekShipavichaaraiH kliShtairgandharasaalambanavapaasya . chaturbhishchopekShopavichaaraistRRitIyadhyaanasaamantakasaMgRRihItaishchaturthadhaayaanarUpyajaiH pUrvavat . eShaa dik . anayaa dishaa disahaa tRRitIyaa diShvapi dhyaaneShUpapannasya yojyaH . upekShaadharmopavichaareNeti kaamaavacharasya nirmaaNachittasyopekShaasamprayogitvaat .

apara aaheti ayameva shaastrakaaraH . na hi yo yasmaaditi vistaraH . yaH pudgalaH yasmaadrUpaadervItaraago na sa tadrUpaadyaalambanamupavicharati . kathamupavicharati tatraanunIyate vaa pratihanyate vaa apratisaMkhyaaya vopekShata ityevam . yadaa pratisaMkhyaayopekShate naabhujati tadaakushalatvam ato.apratisaMkhyaayeti visheShaNam . ataH saasravaa api na sarve kiM tarhi saaMkleshikaaH . saMkleshe bhavaaH saaMkleshitaaH saMkleshaanukUlaaH yaiH saumanasyaadibhirmano viShayaanuvicharati . yeShaaM pratipakSheNa ShaT saatataa vihaaraa iti . yeShaaM saaMkleshikaanaaM prativyUhena satataM bhavaaH saatataa vihaaraa yogavisheShaa bhavanti te cha ShaT . kathamityaaha chakShuShaa rUpaaNi dRRiShTa . naiva samunaa bhavati naanunIyate . na durmanaa na pratihanyate . upekShako bhavati naabhujati . kathaM naabhujati kimapratisaMkhyaayaahosvit pratisaMkhyaayeti . visheShayannaaha smRRitimaan samprajaanaanniti smRRitisamprayuktayaa praGYayaa pratisamIkShyamaaNa ityarthaH . evaM yaavanmanasaa dharmaan viGYayeti . viShayaShaTkabhedaat ShaT saatataa iti . na hyarhata iti vistaraH . arhato laukikaM kushalaM saasravaM dharmaalambanaM dharmaayatanaalambanamadhigamadharmaalambanaM vaa saumanasyamasti tasya hi buddhasaan taanikaan guNaan sammukhIkurvataH . kushalaM saumanasyamutpadyate . na tasyaiva pratiShedho yujyate . kasya tarhi yattu tat saaMkleshikaM manasa upavichaarabhUtam . tasyaiSha pratiShedho lakShyate . tasmaat saasravaa api na sarve saumanasyaadaya upavichaaraa iti . atra bhadantaanantavarmaaha ayuktametat kasmaat sUtre.anyathaa nirdeshaat . sUtre hi bhagavataa na saaMkleshikaa evopavichaaraa uktaaH . evaM hyaaha tatra bhikShavo ya ime ShaT saumanasyopavichaaraastaanaashritya taan pratiShThaaya ya ime ShaT saumanasyopavichaaraastaan prajahIta tatra bhikShavo ya ime ShaDupekShopavichaaraastaanaashritya taan pratiShThaaya ya ime ShaDupekShopavichaaraastaanaashritya taan pratiShThaaya ya ime ShaDupekShopavichaaraastaan prajahIta . dwe bhikShavo upekShe naanaatvasannishritaa ekatvasannishritaa cha . tatra bhikShavo yeyamekatvasannishritopekShaa taamaagamya taamadhiShThaaya yeyaM naanaatvasannishritopekShaa taaM prajahIteti . etasmaat sUtraajaGYaayate na saaMkleshikaa eva saumanasyaadaya upavichaaraa iti . tadetajGYaapakam prahaaNavachane.api saaMkleshikatvaavinivRRitteH . na hItareNetarasya sannishrayaprahaaNavachane.api satyeShaaM manopavichaaraanaaM saaMkleshikatvaM vinivartate anyathaasambhavaat . evamaaha maanaM nishritya maana eva prahaatavya iti . na tu jaatu kwachinmaano vyavadaanikaH sambhavati . tasmaat kleshaanaaM parasparavirodhena vRRittervRRIttyantarasya chaapekShayaa guNavattvaat gurUlaaghavabhisandhaaya sUtre vachanaadadoShaH . nandaadayo.atra nidarshanam . atashchaitadevaM yadupekShopavichaaraaNaamupekShopavichaaraaneva prahaaNaaya sannishrayatvena didesha bhagavaan dwe bhikShava upekShe ityaadivachanaat . nanu cha gardhaashritanaiShkramyaashritabhedena ShaTtriMshachChaastRRipadaanIti vachanaat  siddhameShaaM saaMkleshikavyavadaanikatvaM vaibhaaShikamataanusaaraat . adoShaH aachaaryasyaapi manopavichaaravyatiriktaastatra saumanasyaadayaH santi . punasta eveti vistaraH . ta evaaShTaadashopavichaaraaH kechid bhavaashritaa abhiShva~NgaashritaaH kechinnaiShkramyaashritaaH . naiShkramyaM niShkramabhavaaH saMkleshaat saMsaaradUhkhaadwaa . gardhanaiShkramyaashritabhedena dwaavaShTaadashakau ShaTtriMshachChastRRipadaani . tadbhedasya teShaaM manopavichaaraaNaaM dwudhaabhedasya shaastraa buddhena gamitatvaaddeshitatvaad yathaasUtram . . 35 . .

##[## ukta cha vakSyate chaanyadatra tu klesha iShyate .
bIjavannagavanmUlavRRikShavatta Shavattathaa ..  36 . .
tuShitaNDulavat karma tathaivauShadhipuShpavat .
siddhaannapaanavadwastu tasmin bhavachatuShTaye . . 37 . .
upapattibhavaH kliShTaH sarvakleshauH svabhUmikaH .
tridhaanye traya aarUpyeShvaahaaraasthitikaM jagat . . 38 . . ##]##

kleshakarmavastUnIti praGYaapitamiti .

kleshaastrINi dwayaM karma sapta vastu

iti vachaanaat .

evaM karmaaNi vipaakotpattaaviti . aasanna kaaraNamityadhikRRitam . klesho.api hi kaaraNaM vipaakasya tattu viorakRRiShTam .

te cha vyaakhyaataa iti .

mRRityUpapattibhavayorantaraabhavatIha yaH
sa punarmaNNaat pUrvamupapattikShaNaat paraH

iti vachanaadwayaakhyaataaH . na paryavasthaanaiH svatantrairiti IrShaamaatsaryakodhamrakShaiH svaatantrayameShaam . avidyaanirmuktairanyakleshairasamgrayogaat . avidyaa hi sarvatraiva vidyata iti na tatsaMprayogenaasvaatantrayam .aahrIkyaadibhistvanyakleshasamprayuktaiH pratisandhibandho na pratiShidhyate . yadyapi saavasthaa mandiketi vistaraH . yadyapi saa maraNaavasthaa mandikaa chittachaittasamudaachaarasyaapaTutvaat .

upekShaayaaM chyutodbhavau

iti vedanaamaandyaat . yastu pudgalo yatra kleshe.abhIkShnaM satataM charitaH pravRRittaH aasannashcha maraNakaalasya pudgalasya tadaanIM maraNakaale sa eva kleshaH samudaacharati samutthaaya mithyaadRRiShTyaadirapi pUrvavedhaat pUrvaakShepaat pUrvaabhyaasaadityarthaH . athavaa yo.asau tadaanIM ktesha upatiShThate tasya pUrvaM falabhaavena parigrahaavedhaat aakshepaat sa tadaanImupatiShThata iti . kaamarUpadhaatvoraparisaMkhyaanaat sarva eva chatvaaro bhavaaH santIti . traya evaarUpyeShu aarUpyeShveva cha traya ityavadhaaraNaat . anayoritarayordhaatvorbhavachatuShTayaM tu GYaataM bhavati . niShyandaabhaavaaditi mUtrapurIShaabhaavaadityarthaH . sUkShmaaNaaM vaa sUkShmaa iti . sUkShmaaNaaM sa sUkShmaahaaraH . baalakaa jaatamaatraaH . svedajantukaadayo yUkaadayaH aadishabdena garbhasthaaH . . 36##-##38 . .

##[## kavaDIkaara aahaaraH kaame trayaayatanaatmakaH .
na rUpaayatanaM tena svaakShamuktaananugrahaat . . 39 . . ##]##

lavaDIkaraahaaraaH

kaame iti . kaamadhaataaveva kavaDIkaaraahaara ityavadhaaraNam . kasmaadityaaha tadwItaraagaaNaaM kavaDIkaaraahaaravItaraagaaNaam . tatra rUpaarUpyadhaatvorUpapatteH . kavaDIkRRiyaabhyavaharaNaat piNDIkRRitya gilaan kavaDIkaaraH kavaDIkRRityaabhyavaharaNaM punarmukhena naasikayaa graasavyavachChedaaditi . gandharasaspraShTavyaayatanaani sarvaaNyeva kavaDIkaara ityukte pRRichChati . chChaayaatapajvaalaaprabahasu teShaaM gandhaadInaaM kathamaahaaratvam . na hi tatratyaanaaM gandhaadInaaM kavaDIkaaratvamiti pratipadyate . baahulyena kilaiSha nirdesha iti . na tatratyaanaaM gandhaadInaaM kavaDIkaaratvamiti pratipadyate . baahulikastu nirdeshaH

kaame tryaayatanaatmakaH

iti . kila shabdaH paramatena svaabhipraayo.adhikRRiyate . yaanyapi tviti vistaraH . yaanyapi tu naabhyavahiyante ChaayaadiShu sthitiM chaaharanti yaapanaaM chaaharanti taanyapi sUkShma aahaaraH snaanaabhya~Ngavat . yathaa sthaanaM chaabhya~Ngashcha na kavaDIkRRityaabhyavahiyate aahaarashcha tadwaditi .

svaakShamuktaananugrahaat

iti . svaakShasya svendriyasya tenaanugrahaat muktaanaa~ncha kaamadhaatoranaagaamyarhataamananugrahaat . na rUpaayatanamahaaraaH . rUpaayatanaM chaabhyavahaarakaala iti . yasmin kaale antarmukhapraviShta aahaaro bhujyate chakShurviShaayaatItaH tasmin kaale . svamindriyaM chakShurindriyam tanmahaabhUtaani cha tasyendriyasya yaani mahaabhUtaanyaashrayastaani naanugRRihNaati tadrUpaayatanam . kuta evaanyaanIndriyaaNi shrotraadInyanugrahIShyati aviShayatvaat . aviShayo hi shrotraadInaaM rUpaayatanam . dRRishyamaana tarhi bhojanakaale.anugrahIShyatItyata aaha . yadaapi cha dRRishyamaana iti vistaraH . atha kathamidaM gamyate . tadaapi tadaalambanaH sukhavedanIyaH sparsha aahaaro na rUpamiti . ata aaha muktaanaamiti vistaraH . yadi taddRRishyamaanamaahaarakRRityaM kuryaat . muktaanaamanaagaabhyarhataaM kavaDikaaraahaaravItaraagaaNaaM sumanoGYamapyaahaaraM pashyataapnugrahaM kuryaat . yathaa gandharasaspraShTavyaayatanaanIndriyamahaabhUtaanaamanugrahaM kurvantyabhyavahaaraakaale tasmaattadaalambanaH sukhavedanIyaH sparsha aahaaro bhavatIti siddham . . 39 . .

##[## sparshasa~nchetanaaviGYaa aahaaraaH saasravaastriShu .
manomayaH sambhavaiShI gandharvashchaantaraabhavaH . . 40 . .
nirvRRittiratra vRRiddhayarthamaashrayaashritayordwayam .
dwayamanyabhavaakShepanivRRittyartha yathaakramam . . 41 . . ##]##

sparshasa~nchetanaaviGYaa

iti . viGYetyaadantametat praGYeti yathaa viGYaanamityarthaH . kavaDIkaaraahaarastrayaayatanaatmakatvaat saasrava iti siddhaH . trayastu sparshaadayaH saasravaaH anaasravaashcha sambhavantItyatasta eva visheShitaaH .

saasravaaH

iti . na chaivamanaasravaa dharmaa iti . na chaivaM te bhUtaanaaM sthitaye yaapanaayai sambhavaiShiNaaM chaanugrahaayeti . manonirjaatatvaaditi .

nirvRRittiH

iti . upapattyabhimukhaavadhaaraNam . ata eva vratIti shukrashoNitaadikaM ki~nchid baahyamanupaadaaya bhaavaaditi . aadishabdena kardamapuShpaadInaaM grahaNam . upapattyabhimukhatvaadabhinirvRRittiriti . upapattyabhimukhI nirvRRittirjanmaasyetyabhinivRRittiH . savyaavaadhamiti saduHkham avyaavaadhamabhinirvartyati . idamatra GYaapakam bhavo.abhinirvRRittiriti . tathaasti pudgala iti vistaraH . asmaat sUtraachchatuShKotikaadabhinirvRRittirantaraabhava iti asti pudgalo yasyaabhinirvRRittisaMyojanaM prahINaM nopapattisaMyojanam . asti yasyopapattisaMyojanaM prahINaM naabhinirvRRIttisaMyojanam . asti yasyaabhinirvRRittisaMyojanaM prahINaM naabhinirvRRittisaMyojanam . asti yasyaabhinirvRRittisaMyojanaM cha prahINamupapattisaMyojanaM cha . asti yasya navaabhinirvRRittisaMyojanaM prahINaM nopapattisaMyojanam . dwidhaatuvItaraagasyeti kaamarUpadhaatuvItaraagasyeti . anaagaamina iti visheShaNaM pRRithagjanaanaamantaraabhavasaMyojanasyaatyantaaprahaaNaat taddhi bhikShavaH prahINa yadaaryathaa praGYayaa rahINamiti vachanaat tasya cha punarbhaavitvaat . tatra prathamaa koTirdwidhaatuvItaraagasyaanaagaaminaH dwitIyaantaraaparinirvaayiNaH tRRitIyaarhataH chaturthI tadanyeShaamasmaadaadeH pRRithagjanasyaaraysa chaavItaraagasya kaamadhaatuvItaraagasya rUpadhaataavupapadyamaanasya cheti . bhUtaa vaarhanta iti pUrvamevoktaH paryaayaH . bhUtaa utpannaaH sambhavaiSHiNo.antaraabhavikaa iti . idaanImayamaparaH paryaayaH . bhUtaa arhantastraidhaatukavItaraagatvaat sambhavaiShiNaH satRRiShnaaH traidhaatuke sambhavaiShitvaat . sthitaya ityavasthaapanaaya . anugrahaayeti punarbhavaaya sambhavaayetyarthaH .

sarve.apyubhayatheti . sarve.api chatvaara aahaaraa bhUtaanaaM sattvaanaaM sthitaye.anugrahaaya  cha . tathaa sambhavaiShiNaamiti . yukta taavanmanaHsa~nchetanaa karmasvabhaavatvaat . tatprabhaavitaM cha viGYaanaM bIjam sparsho.api tatsamprayukto bhavatyanugraahayeti . kavaDIkaarastu kathaM sambhavaiShiNaamanugrahaayeti ata uchyate . kavaDIkaaro.api hIti vistaraH . tadraagiNaamiti kavaDIkaararaagiNaam . punarbhavaaya saMvartata iti asya GYaapanaarthamidaM sUtrapadamupanyasyate . uktaM hi bhagavateti vistaraH . tatra rogaadibhiH pa~ncha upaadaanaskandaha uktaaH . tasya rogasya chatvaara ahaaraa mUlam mUlaM cha heturityanena kavaDIkaaro.api tadraagiNaa punarbhavaaya saMvatata iti siddham . anye pinajaraamaranasya pratyaya ityetadevodaaharaNaM bruvate asmaajjanamnaH pareNa jaraamaraNaM vyavasthaapitamityabhipraayaH . kavaDIkaaro.api bhUtaanaaM sattvaanaamiha sthitaya iti yukta pratyakShatvaat tathaa sukhavedanIyaH sparsho viGYaanaM chaanugraahakmityuktam . atha manaH sa~nchetanaa kathamiti ata idamuchyate . manaHsa~nchetanaapi cheti vistaraH . ata eva manaHsa~nchetanaagrahaNena sparshaviGYaane api gRRihIte bhavataH tatsamprayogitvaat . pradrataa iti prasRRitaaH . sa~NgItiparyaaya ityabhidharmashaastre teShaaM puShTaye sparsha iti sukhavedanIyenaanugrahaat yaH kashchid vedanaaskandhaH saMGYaakasnahaH sarvaH sa sparsha pratItyeti vachanat . manaHsa~nchetaanaayaaH punarbhavasya aakShepa iti tasyaaH karmasvabhaavatvaat  . katha~ncha punastayoH punarbhava aakShipyate . tadutpattipratyayaparasparaanuykUlyaavasthaanaat . karmaparibhaavitaadwiGYaanabIjaadibhinirvRRittiriti bIjaadivaa~Nkurasya punarbhavasyotpaada ityarthaH .

yaH kavaDIkaaraH sarvaH sa aahaara iti prashne aaha . syaat kavaDIkaaro naahaaraH syaadaahaaro na kavaDIkaaraH syaadubhaya syaannobhayam iti chatuShkoTikam dwitIyaa koTistraya aahaaraa iti manaH sa~nchetanaasparshaviGYaanaani . chaturthyetaanaakaraat sthaapayitveti shabdo duHkhavedanaasamprayuktaashcha sarve chittachaittaaH . evaM sparshaadibhirapi yathaayogaM chatuShkoTikaani kartavyaanIti . yaH kashchit sparshaH sarvaH sa aahaaraH . syaat sparsho naahaara iti chatuShTokiTikam . evaM yaa kaachinmanaHsa~nchetanaa sarvaa saa aahaaraH . syaanmanaH sa~chetanaa naahaara iti chatuShkoTikam . tathaa yat ki~nchidwiGYaanaM sarvaM tadaahaaraH . syaadwiGYaanaM naahara iti chatuShkoTikam . sparshasya taavat prathamaa koTiryaM sparshaM pratItyendriyaaNaamupachayo bhavati mahaabhUtaanaaM cha paribhedaH . dwitIyaa traya aahaaraaH tRRitIyaaM yaM sparsha pratItyendriyaaNaamapachayo bhavati mahaabhUtaanaa~ncha vRRiddhiH . chaturthyetaanaakaaraan sthaapayitveti evaM yaavadwiGYaanaM chatuShkoTikam . prathamaa koTiyadwiGYaanaM pratItyendriyaaNaamapachayo bhavati mahaabhUtaanaaM cha vRRiddhiH . chaturthyetaanaakaaraan sthaapayitvaa . syaat sparshadIna pratItyeti vistareNaaparaH prashnaH . sparshadIniti sparshachetanaaviGYaanadharmaanityevaM netavyam . evaM cha granthaH kartavyaH syaat sparshaadIn pratItyendriyaaNaamupachayo bhavati mahaabhUtaanaaM cha vRRiddhiH na cha te aahaaraaH . syaat anyabhUmikaananaasravaaMshcha . pratItyetyabhisaMbandhaad dwitIyaaprayogaH . yo.api hi paribhukta iti vistaraH . kena sambandhenedamuktam . anyanbhUmikaanaasravaaMshcha pratItyaanaahaara ityukte.arthaadetadukta bhavati khabhUmikaam saasravaan pratItyaahaara iti yaM chehaa paribhukta iti kavaDIkaaro bhokturvaadhaamaadadhaati . sa kimaahaaraH so.apyaahaaraH  . aapatebhojanavelaayaamanugrahaat . sarvaasu sarvaH evaM yoniShviti . kaamadhaatau pa~nchaanaaM gatInaaM chatasRRiNaaM cha yonInaaM sadbhaavaat . chatuShkoTikaM baadhyate prakaraNagranthashcheti . prathame chatuShkoTike yeyaM tRRitIyaa koTiH . yaM kavaDIkaaraM pratItyendriyaaNaamupachayo bhavati mahaabhUtaanaaM cha vRRiddhirityasyaa baadhaachchatuShkoTikaM baadhyate . na kevalamupachakaraH . kiM tarhi apacharakaro.api kavaDIkaaraahaara iti . prakaraNagranthashcha kiM baadhyate kIdRRishaH prakaraNagrantha iti taddarshayannaaha . kavaDIkaaraahaaraH katamaH yaM kavaDIkaaraM pratItyendriyaaNaamupachayo bhavati vistareNa yaavadwiGYaanamiti upachayaahaaraabhisandhivachanaadavirodhaiti . upachayaahaaraabhipraayeNa chatuShkoTivachanaM prakaraNagranthavachanaM cha tasmaattayoravirodhaH . yo hyupachayaaya sa mukhyaH . aahaaralakShaNapraaptatvaaditi . kavaDIkaaraahaaralakShaNapraaptatvaat . kathamityaaha so.api hi jighatsaaM pipaasaaM cha pratihantuM samartha iti . pradIptaayaShpiNDalakShaNa aahaaro jighatsaapratighaate samarthaH kwathitataamralakShaNaH pipaasaapratighaate iti yojyam ., kavaDIkaaraahaaraprasa~Ngenedamuchyate uktaM bhagavataa yashcha bahyakaanaamiti vistaraH  . jambudwIpo jambuShaNDaH . tathaa hyakta bhagavataa yaaH kaashchit jambuShaNDaat sravantyaH sarvaaH samudranimnaaH samudrapravaNaaH samudrapraagbhaaraaiti tannivaasino jambuShaNDagataaH kukShimanto bhojanashaktayupetaa akalalaadyavasthaa ityabhipraayaH . tadetadayuktamekamiti vachanaaditi . yadi jambudwIpanivaasinaH kukShimanto jambuShaNDagataa iShyeran . yashcha jambuShaNDagataan pRRithag janaaniti vaktavyaM syaat ukta cha yashchaikaM jambuShaNDagatamiti . tasmaadayamartho na ghaTate . kashchaatra visheSha iti kimatraashcharya yadwahUn bhojayitvaa bahu puNyaM syaat na tvalpIyasaH shatamaatraan vItaraagaanityarthaH sannikRRiShTo bodhisattva iti aasannaabhisambodhiH .

bpdhisattvaH kuto yaavadyato lakShaNakarmakRRit

ityabhipraayaH . na tviyamanvarthaa saMGYeti naarthaanugataa naarthavaachakaM padamityarthaH . naapi paribhaaShitaa arthamanapekShya . bodhisattva eva tveSha jambuShaNDagata iti kRRiShigraamakaM vyalokanaaya nirgataH sarvaarthasiddho bodhisattvo jambuvRRikShamUle niShannaH prathamaM dhyaanamutpaadtavaan . ata aaha sa hi pRRithagjanaH kaamavairaagyasambandheneti . sa chaapi hi bodhistatvaH pRRithagjanaH kaamavItaraagashcha baahyakaashcha tathaiva kaamavItaraagaaH pRRithag janaashchaanena sambandhena tebhyo baahyakebhyo bahutareNa daanafalena vishiShyamaaNa ityevamuktaH . sa tebhyo baahyakebhyo.anantebhyo vishiShyamaaNo

bodhisattvaaya  chaameyaa anaaryebhyo.api dakShiNaa

iti vachanaaat . shatagrahaNaM tu pUrvaadhikaaraaditi tatraiva sUtre shataadhikaaro.adhikRRitaH . yashcha tiryagayonigataanaaM shataya daanaM dadyaat yashchaikasmai duHshIlaaya manuShyabhUtaaya daanaM dadyaat tataH shataguNo vipaakaH pratikaa~NikShatavyaH . yaavad yashcha baahyakaanaamiti vistaraH . itthaM chaitadevamiti itthaM chaitadevaM bodhisattava eva tveSha jambuShaNDe niShaNNo yujyata iti , yadena bodhisattvamapaasya baahyakebhya eva srotaaapattifalapratipannakaM visheShayaambabhUveti . baahyakebhyo vaataraagebhyaH srota aapattifalapratipannakaayeti vistaraH . yadi nirvedhabhaagI jambuShaNDagato.abhaviShyadjambuShaDaNgaataadeva vyasheShayiShyat katham yashcha jambuShaNDagataanataratvaadaM shataM bhohayedayshchaikaM strota aapattifalasaakShaatkriyaayai pratipannam ato daanaadidaM mahaafalataramiti  . na tvevam . srota aapattifalapratipannakaadibhyo vishiShTatratvaadato bodhisattva eva tveSha jambuShaNDagato yujyate . aayuH kShayaadibhiriti astyaayuHkShayaanmaraNaM na puNyakShayaadasti puNyakShayaannaayuH kShayaadityaadityaadi . . 40##-##41 . .

##[## ChedasandhaanavairaagyahaanichuyutyupapattayaH .
manoviGYaana eveShTaa upekShayaaM chuyatodbhavau . .  42 . . ##]##

Chedasandhaanavairaagya iti vistaraH . kushalamUlasamuchChedo mithyaadRRiShTyaa . saa cha maanasyeva santIkaratvaa . kushalamUlapratisandhaanaM samyagdRRiShTyaa vichikitsayaa vaa te cha manasyau . dhaatubhUmivairagyam dhaatuto bhUmito vaa vairaagyaM manoviGYaana eva samaahita eva chitte labhyatvaat . parihaaNirayonishomanasikaarapravartitaa manoviGYaanena chaayonishomanaskikaaro vikalpa iti . chyutiH saMkShiptapa~nchendriyagocharasya pravaahachChedaanukUle viGYaane bhavati upapattirapi viparyastamaterbhavatIti manoviGYaana eva yujyate . antaraabhavapratisandhirapa iti pratisandhisaamaanyaadanukto.apyuktakalpa iti nochyata ityabhipraayaH . chyutireva chyutam . ekaarthataa darshayati bhaavektotpannatvaat . itare hi vedane paTyaaviti sukhaduHkhe .

visabhaagabhUmikatvaaditi samaahitaM chittaM samaahitabhUmikatvaadwisabhaagaM kaamadhaatoH . atashchyutichittamupapattichittaM vaa na yujyate . yadaa tarhi rUpadhaataaveva mriyate upapadyate vaa tadaa samaahibhUmikaM chittaM tadbhaviShyatItyata aaha aabhisaMskaarikatvaaditi . abhisaMskaaro yatnaH abhisaMskaareNa nivRRittamaabhisaMskaarikam tadbhaavaH tasmaat . na tadaabhisaMskaarikaM chyutichittamupapachittachittaM vaa yujyate maraNaavasthaayaa apaTutvaat anugraahakatvaachcha . yasmaachcha samaahitaM chittamanugraahakaM na chChedaanukUlamato.api samaahitachittasya chyutirnaasti naapyachittakasyeti vistaraH . naapyachittakasya . kim chyutirUpapattirveti prakRRitam . achittako nirodhasamapattisamaapanno.asa~Ngisamaapattisamaapannastadwipaake vaavasthitaH . so.achittaka pakrantu maarayituM na shakyate shastraadibhiH . ato naachittakasyaasti chyutiH . yadaa chaasyaa shrayo vipariNantumaarabhauteti shastreNaagninaa vopakramaannirodhasamaapattimasaMGYisamaapatti vaa samaapannasyaasaMGYisamaapattervipaake sthitasya vipaakaavedhaparisamaapteravashya masya tadaanImaashrayapratibaddhaM chittamaashraye bIjabhaavenaasti . tat sammukhIbhUya pashchaatprachyaveta . kaHprachyevata pudgalaH . yadi pudgalo.adhikriyeta asamaanakartRRikatvaa ktaavidhirna praapnoti . chittaM tarhi prachyaveta ., athavaivamabhisambandhaH yadaa chaashrayo vipariNantumanyathaatvamaapattumaarabheta avashyamasya pudgalasya tadaashrayapratibaaddhaM bIjabhaavenaaavasthita chittaM sammukhIbhUya samudaacharya pariNantumaarabheta . pashchaat prachyaveta pudgala iti . athavaa sammukhIbhUyeti sammukhIbhaavyetyartheNilopaat .

asti parNarUho vaato asti parNamusvo.aparaH

iti yathaa . upapattau tvayuktamachittakatvaat . kasmaat chittachChedahetvabhaavaat . avashyaM kliShTatayaa pratisandhichittasya nirodhasamaapattyaadyasambhavaat . vinaa cha kleshenaanupapatteH . sarvakleshairhi tadbhUmikairUpapattipratisandhibandho bhavati . na cha chittamantareNa kleshaaH kadaachidapi bhavantIti . ato.api naastyachittakasyopapattiH .

maraNabhavastriprakaara ityuktamiti .

upapattibhavaH kliShTaH sarvakleshaiH svabhUmikaiH

iti . upapattibhava eva kliShTa ityavadhaaraNaat . maraNapUrvaantakaalaantaraabhavaastriprakaaraaH kushalaakushalaavyaakRRitaa uktaaH . athavaa

nirodhayatyuparamo naarUpye jIvitaM manaH .


upekShaaM cha

iti vistareNa yaavat

shubhe sarvatra pa~ncha cha

ityuktam ato maraNabhavastriprakaara ityutsargaH . . 42 . .

##[## naikaagraachittayoretau nirvaatyavyaakRRitadwaye .
kramachyutau paadanaabhihRRidayeShu manashchyutiH . . 43 . . ##]##

arhastu

nirvaatyavyaakRRitadwaye

ityevamapavaadaH . asti chet kaamadhaatau vipaaka upekSheti .

adho.api madhyamasteke

ityekIyamatena . naasti chediti .

ataH param .

aduHkhaasukhavedyam

ityaparamatena . airyaaShathika eveti . ariyaapathikajaatIyaM tadyatra nirvaati .

vipaakajairyaapathikashailpasthaanikanairmitam .

chaturdhaa vyaakRRitaM kaame iti naitaavadevaavyaakRRitamiShyata iti vyaakhyaatametat . taddhi chittachChedaanukUlamiti apratisandhikachittachChedaanukUlam durbalatvaat paramaapaTutvaadityarthaH ./ sapratisandhikachittachChede kushalaakushalamapi chittaM sambhavati .

teShaaM yathaasaMkhyamti paadayorapaayagaaminaaM viGYaanaM sannirUdhyate naabhyaaM manuShyagaaminaam hRRidaye devagaaminaam . aarUpitvaadadeshasthaM viGYaanaM kathaM teShu nirUdhyata iti ata aaha kaayendriyasya teShu nirodhaaditi . teShu paadaadiShu . kaayendriyapratibaddhavRRitti hi kaamadhaatau rUpadhaatau cha viGYaanamiti . teShaamapi hRRidaye viGYaanaM nirUdhyata iti . yathaasaMkhyanirdeshaadevaayamartho labhyate . katham hRRidayaM cha hRRidayaM cha hRRidaye paadashcha naabhishha hRRidaya cheti paadanaabhihRRidayaanIti chatvaaro.arthaaH . . 43 . .

##[## adhonRRisuragaajaanaaM marmachChedastvabaadibhiH .
samya~Nmithyaatvaniyataa aaryaaantaryakaariNaH . . 44 . . ##]##

adhogashcha nRRigashcha suragashcha ajagashchetyete.api chatvaaro.arthaaH tena yathaasaMkhyasiddhiH .

praayeNeti grahaNaM devaadInaaM sukhamRRityutvaat na tu punastaani kaaShThavachChidyante . kiM tarhIti tIvraabhirvedanaabhishChidyanta iveti . Chinnavadwaa na puna shcheShThanta iti ChinnaanItyuchyanta iti . chChinnaa~Ngapratya~Ngavat na punashcheShTanta iti ChinnaanItyuchyante . saiShaa kaalpanikI ChedavRRittimarmaNaaM dwidhaabhaavaakaraNaat . apatejovaayUnaaM anyatamenetyukte pRRichChati kasmaanna pRRidhivIdhaatuneti . apatejovaayudhaatupradhaanaa yathaayogamiti yathaasambhavam apadhaatupradhaanaH shrleShmaa tejodhaatupradhaanaM pittam vaayudhaatupradhaan vaayusheSha iti . bhaajanalokasaMvatanIsaadharmyeNetyapara iti . tisro bhaajanasaMvartanyaH . apasaMvartanI tejaH saMvartanI vaayusaMvartanI cha . taaasaaM cha saadharmyeNa apatejovaayudhaatUnaamanyatameneti vistareNoktamiti .

kathamaaraadyaataa aatyantikavisaMyogapraaptilaabhaat . pRRithagjaanaanaaM tvasti visaMyogapraaptilaabhaH na tvaatyantika iti te naaraadyaataa eveti te hi mithyaatve.api niyataa bhaveyuriti . yadyaanantaryaaNi kuryurityarthaH . na cha ta iti vistaraH . na cha te mokshabhaagIyalaabhinaH kaalaniyamena samyakatve niyataaH . yathaa saptakRRitvaH paramaadayaH . aadishabdena kUlaMkulaikavIchikaadayo gRRihyante . kaalaniyamashchaiShaaM pugdalanirdeshe vakShyate niyatebhyo dwayebhya ebhyo.anye.aniyataaH . pratyayaapekShaM hIti vistaraH . yadi samyakatve pratyayaM labhante samyakatve niyataaH . atha mithyaatve mithyaatve niyataaH . athobhayasminna pratyayaM labhante anubhayabhaaktve.api . . 44 . .

##[## tatra bhaajanalokasya saMniveshamushantayadhaH .
lakShaShoDashakodwedhamasaMkhyaM vaayumaNDalam . . 45 . .

apaamekaadashodwedhaM sahasraaNi viMshatiH .
aShTalakShochChayaM pashchaachCheShaM bhavati kaa~nchanam . . 46 , , ##]##

uktaH sattvalokaH vidyaadikramanirdeshena .

ushanti

 ichChantItyarthaH .

lakShaShoDashakodwedhamasaMkhyaM vaayumaNDalam

lakShaShoDashakaM vedhanabhaavena pariNaahenaasaMkhyamiti samantaparikShepeNaasaMkhyamityarthaH . karmaadhipatyena karmasaamarthyena . tatra niarshanam yathaa bhuktaM pItaM chaannaM paanaM cha yathaasaMkhyena naapakka pakkashayaM patati . pakkameva sa pakkasthaanaM gachChatItyarthaH . kusUlanyaayena koShThanyaayena . samantaat prakaaraavadavasthitamityarthaH . pakkakShIrasharIbhaavayogena pakkakShIrasharIbhaavanyaayena . yathaa pakkasya kShIrasya sharIstrIli~NganirdeshaH shara ityarthaH . athavaa sharasya bhaava sharIbhaavaH strIprayogaaH . yathaa.asau dravo ghanIbhaavena bhavatyevaM jalasyopariShThaat kaa~nchanamayI bhUmiriti . sheShaM trayo lakShaaH sahasraaNi cha viMshatiriti viMshatisahasrottaraaNaamekaadashaanaaM lakShaNaamaShTavapanItyaitaavachCheShaM bhavati . . 45##-##46 . .

##[## tiryak trINi sahasraaNi saardhaM shatachatuShTayam .
lakShadwaadashakaM chaiva jalakaa~nchanamaNDalam . . 47 . .
samantatastu triguNaM tatra merUryugandharaH .
IShaadharaH khadirakaH sudarshanagiristathaa . . 48 . .
ashvakarNo vinitako nimindhagiristataH .
dwIpaa bahishchakravaaDaH sapta haimaaH sa aayasaH . . 49 . .
chUtaratnamayo merUrjale.ashItisahasrake .
magna UrdhaM jalaanmerUrbhUyo.ashItisahasrakaH . . 50 . .
ardhaardhahaaniraShTaasu samochChaayaghanaashcha te .
sItaaH saptaantaraaNyeShaamaadyaashItisahasrikaa . . 51 . . ##]##

tiryak nnINi sahasraaNi

iti vistaraH . chaturdwIpakasya etatparimaaNamuchyate . na trisaahasramahaasaahasrasya samaanaM hyetadubhayam . etaditi

jalakaa~nchanamaNDalam

samantatastu triguNam

iti samantaparikShepeNa triguNametadubhayam . sarvasya parimaNDalasyeyaM sthitiH . yadasya tiryakpramaaNaM triguNameva samantaparikShiptasya pramaaNamiti . tena chaturdwIpakashchakrIkRRita iti . chakra kRRitashchakrIkRRitaH . chakraakaarataaM gamitaH ata eva

chakravaaDaH

ityuchyate shastrakamityayomayaH . yathaasaMkhyaM chaturShu paarshveShviti uttarakurUpaarshva suvarNamayaM pUrvavidehapaarshva rUpyamayaM jambudwIpapaarshvaM vaidUryamayamavaragodaanIyapaarshva sfaTikamayam .

naanaavidhabIjagarbhaaH naanaaprakaarasaamarthyaiyuktaaH . bahuvidhaprakaarabhinnairvaayubhiriti tadutpaadane anekaprakaarasaamarthyabhinnairvaayubhirityarthaH asamaadhaaneneti ayugpadbhaavenetyarthaH . na hi yadaa kaaryaM tadaa kaaraNaM tiShThati . na hyavasthitasya dravyasyeti rUparasaadyaatmakasya . dharmaantaranivRRittaaviti kShIranivRRittau . dharmaantarapraadurbhaava iti dadhijanma . sa eva dharmI neti . rUpaadyaatmakakShIraadidharmebhyo.anyo dharma utpaadavyayae .apyanupanno.avinaShTa pariNaama iti kShIranivRRittau dadhibhaavaH tadeva chedamiti kShIrameva dadhi na chedaM tatheti na chedaM dadhi kShIram . tadevbedamiti yat pariNaamenetyuktam . na chedaM tatheti . tasyaiva dravyasyaanyathIbhaavamaatraM pariNaama iti vachanaat . apUrveShaa vaachoyuktiriti svavachanavirUddhetyabhipraayaH . pUrvottarayorhi kShaNayoranyathaatvamiShyate , yayoshchaanyathaatvaM tayoranyatvaM dRRiShTam tadyathaa devadattayaGYadattayoH . tasmaat kaaryakaaraNayoranya tvena bhavitavyam .

suvarNaadaya iti . suvarNarUpyamaNimRRidaadayaH . ShaShTiyojanashatasahasrasamuchChaaya iti . ShaShTayadhiko yojanalakSha uchChaaya ityarthaH . . 47##-##51 . .

##[## aabhyantaraH samudro.asau triguNaH sa tu paarshvataH .
ardhaardhanaaparaaH sItaaH sheShaM baahyo mahodadhiH . . 52 . .
lakShatrayaM sahasraaNi viMshatirdwe cha tatra tu .
jambudwIpo dwisaahasratripaarshvaH shakaTaakRRitiH . . 53 . .
saardhaM triyojanaM tvekaM praagvideho.ardhachandravat .
paarshvatrayaM tathaasyaikaM saardhatrishatayojanam . . 54 . .
godaanIyaH sahasraaNi sapta saardhaani maNDalaH .
saardhe dwe madhyamasyaaShTau chaturasH kurUH samaH . . 55 . . ##]##

aShTaa~Ngopetasyeti .,

shItalaachChalaghusvaadumRRiduniHpUtigandhikam .

pItaM na baadhate kukSHiM na kaNThaM kShiNoti tajjalam . .

iti . aShTaa~NgasaMgrahashrlokaH . paarshvatastu triguNo bhavati yugandharatIreNa gaNyamaana iti . sa

aabhyantaraH samudraH

yugandharapaarshe naayaamataH saMkhyaayamaanaH

triguNa

iti kRRitvaa chatvaariMshadyojanasahasraadhikalakShadwayamaayaamo bhavati yugandharapaarshve . ashItirekaa tadubhayatashchetarayordishostat sItaanadIvaipulyayogenaapare dwe ashIti iti tisro.ashItayaH . chatvaariMshadadhikaM lakShadwayaM bhavatIti ./

lakShatrayaM sahasraaNi viMshatidwacha iti . nimindharagirichakravaaDayorantara ekasyaaM dishi baahyasya samudraasya tat parimaaNamuktam . atra sahasramekaM dwe shate chaanye ardhaaShTaashItireveti vaktavyam nyUnatvaat . evamaparasyaaM dishi vaktavyam . evaM dwayoH sahasrayoH pa~nchasu shateShu pa~nchasaptatau cha yojanaanaaM prakShipte sa aadhaaraH pUrito bhavati ya uktaH

tiryak trINi sahasraaNi saardha shatachatuShTayam .
lakShadwaadashakaM chaiva jalakaa~nchamaNDalam . .

iti anayaa chaturdwIpasamkhyayaa yathaavinyaasamatirichyamaanatvaat . tadidaM parihriyate . naiSha doShaH . chakravaaDabahirjalakaa~nchanamaNDalasya etaavataatirichyamaanatvaat . na tarhi chaturdwIpakastena chakravaaDena chakrIkRRitaH . uparibhUmiranena chakrIkRRitaa na jalamaNDalamityavagantavyam . apara aaha . na sumervaadayaH parvataa atyantachChinnataTaaH samuchChaayaghanaa bhavanti . kiM tarhi parvataakaaranyaayena ki~nchidatirichyamaanaadharabhaagaa durlakShavisheShatvaat

samochChaayaghanaashcha te

ityuktaaH . atastaistaiH ki~nchidatirachyamaanairadhobhaagaistadaadheyaM sumervaadikamaadhaaraM jalakaa~nchanamaNDalaatmakaM vyaapnotItyavirodha eSha iti .

anya iti vistaraH . na bodhisattvaashrayaadanya aashrayo vajraasanaadwaanyaH pradeshastaM vajropamaM samaadhiM sodu samartha iti . yashcha dwIpo yadaakRRitiriti pratyakShaemtat bhUmivashaat sattvaanaaM vaichitryam himavadwindhyavaasinaaM kiraatashavaraaNaaM gaurashyaamate dRRishyate . . 52##-##55. .

##[## dehaa videhaaH kuravaH kauravaashchaamaraavaraaH .
aShTau tadantaradwIpaaH shaaThaa uttaramantriNaH . . 56 . .
ihottareNa kITaadrinavakaaddhimaavaaMstataH .
pa~nchaashada vipulaagaadhasaro.arvaag gandhamaadanaat . . 57 . .
adhaH sahasairvishatyaa tanmaatro.avIchirasya hi .,
tadUrdhva sapta narakaaH sarve.aShTau ShoDashotsadaaH . . 58 . .
kukUlaM kuNapa~nchaiva kShuramaargaadikaM nadI .
teShaaM chaturdishaM shItaa anye.aShTaavabudaadayaH . . 59 . .
ardhena meroshchandraakau pa~nchashat saikayojanau .
ardharaatro.astagamanaM madhyaahna udayaH samam . . 60 . . ##]##

dehaa videhaaH kuradhaH

iti . sthaaninaaM bahutvaat sthaanasyaapi bahuvachananirdeshaH ,. eko raakShaseriti . chaamaraavarayoranyataraH .

kITaadrinavakaat

iti kITaakRRitInaaM parvataanaaM navakaat . tadadhikaareNaa.ayaM jambudwIpa iti . jambuvRRikShaadhikaareNa jambuvRRikShachihno dwIpo jambudwIpaH . falaadhikaareNa veti . jambaa lup cheti falamapi jambu . tatfalachihno jambudwIpa ityarthaH . chatuH skandhaa iti . chatuHpraakaaraa ityarthaH . chatuHsannivesha ityapare . ayaH prakaaraparyantaa iti . ayaH prakaaraparikShiptaa ityarthaH . ayasaa pratikubjitaa iti . ayasopariShTaachChaaditaa . ayasaa pihitadwaaraa ityapare . sfuTeti vyaaptaaH . pUrvavaditi utkShipte paade punarapi sa~njaayate tvaDyaaMsashoNitamityarthaH .

kShuraaargaadikam

trayamiti kShuramaargo.asopatravanaM shaalmalIvanaM cheti . trayaH shyaamalashabalaashcha shvaano bhakShayantIti asipatravanaantarbhUtaaH . ayastuNDaashcha vaayasaa iti shaalmalIvanaantarbhUtaaH . praasaa bhindipaalaadayaH . adhikayaatanaasthaanatvaadutasadaa iti . uchChabdo.adhikaarthaH . adhikaM sIdyanta atretyutsadaaH . punaryaatanaadaadhikyamaparaH . narakeShviti vistaraH . apara iti sthaviramanorathaH sa UrdhvaarthamuchChabdamiti . tenaaha . aa narakaavarodhaadavIchyaadinakaavarodhaat UrdhvameSHu kukUlaadiShu sIdanti atastadutsadaa iti prashnaat prashaantaramiti . ShoDashot sadaaH katama ityuktaa chaturtha utsado vaitaraNI yasyaaM sattvaa ashishaktipraasahastaiH purUShairUbhaabhyaaM tIraabhyaaM prativaaryamaaNaadUrdhvamapi ta  svidyante pachyanta iti . tasmaadidaM prashnaantaaramupaajayate . kiM te narakapalaa iti vistaraH . vivaartanIvaayuvaditi yathaa vivartanyaaM vaayavo bhaajanalokaabhinivRRittaye cheShTante . tadwatte bhUtabhautikaamaatraa narakapaalaa iti . yamaraakShasaa iti . paapakarmaNaaH sattvaa narakapaalaa jaayanta ityarthaH . ye te yemeneti . ye te yamena devadUtIyasUtroktenaanushaasanenaanushiShTaastaan sattvaan narakasthaaneShu prakShipanti yamaraajadhaanI nivaasinaH . ta ete yamaraakShasaa uktaaH . na tu ye kaaraNaa yaatanaaH kaarayanti asishaktipraasahastaadayaH . tasyedaanIM karmaNaaH ka vipaaka iti . narakapaalaanaaM narakakRRitasya karmaNaH ka vipaakH . teShveveti vistaraH . yeShvaanantaryakaariNaaM vipaakavaakashasteShu narakeShu teShaaM narakapalaanaaM ko vipratibandhaH ,.  etadukta bhavati teShaamapi taavadaanataryakaariNaaM mahaadaanantaryakarmaNo vipaakasyaatimahato narakeShvavakaasho.asti . kima~Nga punarakapaalaanaaM yat karma tat kaaraNaaH kaarayataamiti . kRRitaavadhitvaa kRRitamaryaadatvaannarakapaalaan prati ete na dagdhavyaa iti . bhUtavisheShanirvRRittervaa bhUtavisheShaastaadRRishaasteShaaM karmabhirabhinirvRRittaaH yattenaagninaa na dahyante . kaayashabdavikaaraanurUpaaNiti  . kaayavikaaraanurUpaaNayarbudI niravuda utpalaH padyo mahaapadyashcheti naamaanyarvudaadyaakaarakaayatvaattatratyaanaaM sattvaanaam shabdavikaaraanurUpaaNayaThaTho hahavo huhuva ityetaani naamaani ata eveti dhaanyaraashivadadhovishaalatvaat bahiriti naantargataH .

taijasaM sUryakaantaatmakamaapyaM chandrakaantaatmakaM yathaasambhavamiti . tadubhayamaNDalaM dRRiShTaadInaaM deshakaalaavasthaantaraanurUpyeNaanugrahaarthamupaghaataartha cha . evamanyeShvapi yojyamiti . katham yadaa pUrvavidehe.ardharaatrastadaa jambudwIpe sUryaastagamanamavaragodaanIye madhyaaha uttarakuraavudaya ityevamanyatraapi yojyam . . 56##-##60 . .

##[## praavRRiNmaase dwiIye.antyanavamyaaM vardhate nishaa .
hemantaanaaM chaturthe tu hIyate.ahaviparyayaat . . 61 . . ##]##

praavRRiNamaase dwitIye.antyanavamyaam

iti praavRRiNamaasaashchatvaaraH shraavaNo yaavatkaarttikaH sarve cha maasaaH kRRiShNapakShaadyaaH . tatra bhaadrapadashuklapakShanavamyaaM raatrivardhate . hemantakaanaaM chatruthe hIyate . hemantaa maasaashchatvaaro maargashIrShaadyaaH faalgunaantaaH . tatra faalgunashuklapakShanavamyaaM hIyate . . 61 . .

##[## lavasho raatrayaharvRRiddhI dakShiNottarage ravau .
svachChaayayaarkasannidhyaad vikalendusamIkShaNam . . 62 . . ##]##

##[## lavashaH

iti lavaM lavam kaalaadhvanoratyantasaMyoge dwitIyaa . aparapaarshve Chaayaa patantI vikalamaNDalaM darshayatIti tadyathaa stambhe pradIpaChaayaa patantI yathaa yathaa stambha aasanno bhavati tathaa tathaa stambhaH svachChaayayaachChaadyate dUre hi vartamaane pradIpe paripUrNastambho dRRishyate ki~nchidaasanne ki~nchit kShIyate yaavadasanne stambho naShTarUpo vartate tadvadetat vaahayogaH sa taadRRisha iti . punastiryagavanaamonnaamayogenaadhobhaagashchandramaNDalasya kShIyate . UrdhvaM vardhate cheti yogaachaaraaH . . 62 . .

##[## pariShaNDaashchataso.asya dashasaahasikaantaraaH .
ShoDashaa.aShTau sahasaaNi chatvaari dwe cha nirgataaH . . 63 . .
karoTapaaNayastaasu maalaadharaaH sadaamadaaH .
mahaaraajikadaivaashcha parvateShvapi saptasu . . 64 . . ##]##

chaaturmahaaraajakaayikaa iti . chaturmahaaraajaanaaM kaayaH tatra bhavaashchaaturmahaaraajakaayikaaH  . sumerUpariShaNDaadInIti aadishabdena yugandharaadIni .

dashasaahasrikaantaraaH

iti . yojanadashasahasrapramaanaantaraa ityarthaH . ardhabhaakShiptamitui . ardhamavaShTavdham

sadaamadaaH

iti sadaamattaa iti vaktavye shrlokabandhaanuguNyena sadaamadaa ityuktam arthaikatvaat . chaturthyaa chatvaaro mahaaraajaanaH svayaM prativasantIti . dhRRitaraaShTraH purvadigabhaage virUdako dakShiNe virUpaakShaH pashchime vaishravaNa uttarasminnityanukramo.avagantavyaH . chaaturmahaaraajikaa devaa ityuktaamiti yasmaachchaturthyaa pariShaNDaayaaM chatvaaro mahaaraajaanaH svayaM prativasanti ata evamuktam .

mahaaraajikadevaaH

iti . mahaaraaje bhavaa iti kRRitvaa . mahiShTho mahattamaH . . 63##-##64 . .

##[## merUmurdhni traayastriMshaaH sa chaashItisahasadik .
vidikShu kUTaashchatvaara uShitaa vajrapaaNibhiH . . 65 . .
madhye saardhadwisaahasapaarshvamadhyardhayojanam .
puraM sudarshanaM naama haimaM chitratalaM mRRidu . . 66 . .
saardhadwishatapaarshvo.atra vaijayanto bahiH punaH .
tachchaitrarathapaarUShyamishranandanabhUShitam . . 67 . . ##]##

sa viMshatisahasradigiti . yadyevaM kathamidamukta

samuchChaayaghanaashcha te

iti madhyabhaagamevaabhisamIkShyaivamuktamiti teShaamabhipraayaH . adhyardhamiti . adhikamardhamasminniti . adhyardha yojanamasyeti

adhrdhayojanam .

samuchChaayeNetyadhyaahaaryam . dhaatushatena ra~Ngashatena naanaaratnasthaanavidhaanasampadeti . naanaaratnavidhaanasampadaa naanaasthaanavidhaanasampadaa cha . sarvaanyabhavanaanaaM shriyastaasaaM mahimaano mahattvaani . hepaNo lajjano lajjaajanaka ityarthaH . dairdhyeNaardhatRRitIye yojanashate paarshvamiti . ekaM paarshvametatpramaanam . yaavachchaturthamapyetatpramaaNamiti . chaitrarathaadInyapi chaturasrasaardhadwishatapaarshvaani . . 65##-##67 . .

##[## viMshatyantaritaanyeShaaM subhUmIni chaturdisham .
pUrvottare paarijaataH sudharmaa dakSHiNaavare . . 68 . . ##]##

subhUmIni

iti shobhanaa bhUmaya eShaamiti subhUmIni krIDasthaanani .

chaturdshim

iti . chatasro dishaa asyeti chaturdishaM kriyaavisheShaNam . bhaagurimatena dikshabda aakaaraanto bhavati . viMshatiyojanaantyatikramyeti . krIDaasthaanaani bhavantIti . viMshatiyojanaanyantaritaanItyuchyate . . 68 . .

##[## tata UrdhvaM vimaaneShu devaaH kaamabhujastu ShaT .
dwandwaali~NganapaaNyaaptihasitekShiptamaithunaaH . . 69 . . ##]##

traaystriMshaanaamiti trayastriMshaasteShu bhavaastraayastriMshaaH teShaam . kaamaratiprakarShaalayaH kaamarativisheShasthaanam . vRRIkShaanatikramaM sandhaayoktamiti . taM kovidaaravRRikSha mana tikramya sa gandho vartate . tasya pa~nchaashadyojanaani shaakhaapatrapalaashamiti . evaM vRRikShaanatikramaM sandhaayokta pa~nchaashadyojanaani prativaataM gandho vaatIti . atrottaramaahuH na hi naama prativaataM vaato bhavati yatraivotpadyate tatraiva dhvaMsyate na deshaantaraM santaanaM santanoti . ukta cha pa~nchaashadyojanaani prativaatamiti . tasmaadasamaadhireShaH . tasmaat samaadhyantaramidamaaha . tasyaiva tviti vistaraH . kiM punaH kaaraNam yojanashatamatra vaataM gandho vaati prativaatantu pa~nchaashaat . na tataH pareetyata aaha mandatadaratasamaarambhaattviti vistaraH . mRRidumaarUtapratibadhyamaanataayaa mandataratamasamaarambhaH . tatashcha sa gandhasantaana aashveva samuchChidyate . ataH kaaraNaat na tathaa viprakRRiShTamadhvaanaM yojanashatapramaaNaM prasarpatIti . utaaho vaayuradhivaasito jaayat iti . yathaa tileShu puShpagandhaadgandhaantaramutpadyate.anyadaiva na sa pauShNo gandha ityaaha . yadi pa~nchaashadyojanaM prativaataM gandho vaati . yattrhi bhagavatoktaM na puShpagandhaH prativaatametIti vistaraH . mauloko gandho mustaadiH . kRRityaakRRityaM samarthayanta iti . kaaryaakaarya saMpratIchChanti saMpradhaarayantItyarthaH .

samaasena yeShaaM bhaajanaM praGYaayata iti . bhaajanaM sthaanam vistarenaanye.api devaaH krIDaapramoShakaprahaasakaadayaH santIti . ataH samaasenoktam dwandwena yaavadIkShitena maithunameShaamiti

dwandwaali~NganapaaNyaaptihasitekShitamaithanaaH .

sarveShaaM samaapattyeti . ShaNNaamapi kaamabhujaaM dwandwasamaapattyaa paridaahavigamaH . kaalaparimaaNaM tu praGYaptaavuktamiti . yaavataa kaalena dwandwaali~NganapaaNyaaptihasitekShitaani bhavanti taavataa kaalena eShaaM bhUmisambandhavaasinaaM yaamatuShitanirmaaNaratiparanirmitavashavartinaaM yathaakramaM dwandwasamaapattiriti vaibhaaShikaaH . yaavadyaavaditi vistaraH . yaavadyaavat pareNa paratareNa viShaNaaM viShayaaNaaM tIvrataratvaat raago.api tIvratarastaavattaavanmaithukaara ityabhipraayaH . . 99 . .

##[## pa~nchavarShopamo yaavad dashavarShopamaH shishuH .
sambhavatyeShu sampUrNaaH savastraashchaiva rUpiNaH . . 70 . .
kaamopapattayastisnaH kaamadevaaH samaanuShaaH .
sukhopapattayastisro nava tridhyaanabhUmayaH . . 71 ,. . ##]##

te punashchatvaaro devanikaayaa iti . chaaturmahaaraajakaayikaa yaavattuShikaaH . yathotpannaparobhogaH . sa eShaamastIti yathotpannapari bhoginaH tadbhaavastasmaat . yathechChayaatmanimitam tasya paribhogaH pUrvavat . yathechChaatmaparinirmitaparibhogitvaaditi . aatmanaa pareNa cha nirmite yathechChayaatmaparanirmite tayoH paribhogaH pUrvavat . yathechChaparanirmitaparibhogitvaaditi kechit paThanti . tatra yaavadevaM vigrahaH parinimitaM yathechChaM paranirbhitaM tasya paribhoga iti pUrvavat nirmaaNaratInaaM paranirmitaan kaamaan paribhoktu na samRRidhyati . tadevaM paranirmitavashavartinaaM nirmaaNaratibhyo visheShaH pradarshito bhavati . baahyarUpadiviShayanirmaaNaM chaatra veditavyam . vivekajena prathamadhyaanabhUmikenaakushalaviviktatvaat . samaadhijena cha dwitIyadhyaanabhUmikena vitarkavichaaravigamaat prItisukheneti . prItilakShaNena sukhena niHprItikena cha sukhena saumanasyavigamaat . sukhaM viharanta iti sukhamiti kriyaavisheShaNam . sukhopapattitvaM vichaaryamiti . susvaabhaavaanna dhyaanantaraM susvopapattiriti shakyaM vaktum . kushalvipaakatvena susvakalpatvaat susvopapattiriti na shakyaM vyavasthaapayitum . chaturthe.api dhyaane sukhopapattiprasa~Nga iti chet . na tasyaaM bhUmau sukhaabhaavaat . tasmaadwichaarya saMpradhaaryametaditi bhaava. . 70##-##71 . .

##[## sthaanaat sthaanaadadho yaavattaavadUrdhvaM tatastataH .
nordhva darshamastyeShaamanyatradhiparaashrayaat . . 72 , , ##]##

evaM sheShaa iti . RRiddhayaa vaa yaamastuShitaaM gachCheyuH yadi RRiddhimataa nIyeran devena vaa tatrayena . samaanabhUmikaastu chaaturmahaaraajakaayikaastrayastriMshaaM gachCHanti . aagataM turdhvopapannaM pashyediti . samaanabhUmikaM nordhvabhUmikamiti . prathamadhyaanopapanno na dwitIyadhyaanopapannamityaadi . tadichChayeti UrdhvopapannechChayaa . ihatyamiveti . iha bhava ihatyaH . adhobhUmika ityarthaH . ihatyamiva pashyediti nikaayaantarIyaaH . yathaaspraShTavyamityudaaharaNamaatrametat . yathaa shabda ityetadapi gamyeta chaturNaa kaamaavacharaaNaam yaamaadisthaanaanaam . dwiguNottaramiti yaamasthaanaaddwiguNaM tuSHitasthaanamityaadi . chaturtha tvaparimaaNamiti . taarakaavadatalavaaTakapratibaddhavimaanatvaadaparimaaNatvasambhava ityabhipraayaH . . 72 . .

##[## chaturdwIpakachandraakamerUkaamadivaukasaam .
brahyalokasahasra~ncha saahsrashchUDiko mataH . . 73 . .
tat sahasra dwisaahasro lokadhaatustu madhyamaH .
tatasahasra trisaahasraH samasaMvartasambhavaH . . 74 . . ##]##

sahasra brahyalokaanaamiti . brahytakaayibrahyapurohitamahaabrahyaNaamityarthaH. loke tathaa pratItvaat .

chUDikaH

iti mahato lokadhaatoshchUDaabhUtvaachchUDika ityuchyate . sambhavo hi vivarta iti vividhavartanaM vivartaH . vividhaa vartante.asminniti vivartaH . saMvartanaM saMvartaH savartante vaasminniti saMvartaH . tasmin hi kaale sattvaa ekasmin dhayaane dwitIye tRRitIye chaturthe vaa saMvartante saMgachChanta iti .

vivartate cha saMvRRitta aaste saMvartate samam

iti uttaratra vyaakhyaasyaamaH . .

##[## jaambudwIpaaH pramaaaNena chatuHsaardhatrihastakaaH .
dwiguNottaravRRiddhayaa tu pUrvagodottaraahvayaaH . . 75 . . ##]##

jaambudwIpaaH pramaaNena chatuHsaardhatrihastaikaaH

iti saardhatrihastapramaaNasharIraaH . kechittu chaturhastapramaaNasharIraaH .

pUrvagodottaraahvayaaH

iti pUrvagod uttara iti chaahvaya eShaaM te purvagodottaraahvayaaH . teShaaM yathaasaMkhyamaShTahastapramaaNAH pUrvavidehakaaH ShoDashahastapramaaNaa godaanIyaa dwaatriMshaddhasta pramaaNakaa auttarakauravaa iti . . 75 . .

##[## paadavRRiddhayaa tanuryaavat saardhakrosho divaukasaam .
kaaminaaM rUpiNaaM tvaadau yojanaardhaM tataH param . . 76 . .
ardhaardhavRRiddhirUrdhvaM tu parIttaabhebhya aashrayaH .
dwiguNadwiguNo hitvaa.anabhrakebhyastriyojanam . . 77 . . ##]##

iti vistaraH .

yaavat saardhakroshaH

iti . vakShyamaaNatvaat paada iti kroshasyeti gamyate . kroshachaturthabhaagamaatraM cha sharIraM chaaturmaahaajakaayikaanaam dwipaadamaatraM traayastriMshaanaaM yaavadadhyardhaM kroshamaatraM paranirmitavashavartinaam . yojanatrayeNa hInaM dwiguNamiti . dwigunaM kRRitvaa trINi yojanaanyapaneyaani . pa~nchaviMshayojanashatamanabhrakaaNaaM sharUrapramaaNamiti . puNyaprasavaanaamiti . puNyaprasavaanaamardhatRRitIye yojanashate sharIrapramaaNAm . bRRihatfalaanaaM pa~nchayojanashataanIti gaNayitavyam . . 76 ., .

##[## sahasramaayuH kurUShu dwayorardhaardhavajitam .
ihaaniyatamante tu dashaabdaanaadito.amitam . . 78 . .
nRRiNaaM varShaaNi pa~nchaashadahoraatro divaukasaam .
kaame.adharaanaaM tenaayuH pa~nchavarShashataani tu . . 79 . .
dwiguNottaramUrdhvaanaamubhayaM rUpiNaaM punaH .
naastyahoraatra aayustu kalpaiH svaashrayasammitaiH . . 80 . .
aarUpye viMshatiH kalpasahasraaNyadhikaadhikam .
mahaakalpaH parIttaabhaat prabhRRityadharmadhastataH , ., 81 . .

kumudapadyavaditi . yatheha kumudaanyahani sa~Nkucnati raatro vikasanti padyaani tu viparyayeNa tathaa tatra keShaa~nchideva puShpaaNaaM sa~Nkochadahani cha vikaashaadahoraatravyavasthaanam . shukInaa~ncha kUjaanakUjaataat . akUjanadraatiH kUjanaat prabhaatam . viparyena vaa yathaa shakunijoti middhaapagamopagamaachcha middhopagamaadraatriH praGYaayate middhaapagamaat prabhaatamiti .

adhikaadhikam

iti viMshatiradhikam adhikaM bhavatItyarthaH . tenaaha . evaM teShaaM yathaakramaM chatvaariMshat ShaShTirashItiH

kalpasahasraaNi

aayuHpramaaNamiti . viGYaanaantyaayatane chatvaariMshat . aaki~nchanyaayatane ShashTiH . bhavaagre.ashItiriti . tasmaadadho mahaakalpasyaardhamiti vistaraH . ashItirantarakalpaamahaakalpaaH tasyaardha chatavariMshadantarakalpaaH . tasya mahaakapaardhasya kalpIkRRitaM chatvaariMshadantarakalpaastavrahyapurohitaanaamaayuHpraamaaNam . tadevamaatmIyaardha mahaabrahyaNa aayuHpramaaNam . sa hyavyardha kalpa ityuchyate ShaShyantarakalpasaMkhyaaH . mahaabrahayadInaamiti aadishabdena brahyapurohitaanaaM brahyakaayikaanaaM cha praatilomyena grahaNam .

parIttaabhaat devanikaayaaditi nirdeshapekShaNaat . . 78 . .

##[## kaamadevaayuShaa tulyaa ahoraatraa yathaakramam .
saMjIvaadiShu ShaTsvaayustaisteShaaM kaamadevavat . . 82 . .
ardha prataapane.avIchaavantaHkalpaH punaH punaH .
kalpastirashchaa pretaanaaM maasaahaHshatapa~nchakam . . 83 . .
vaahaadwaShashatenaikatiloddharakShayaayuShaH .
arbudaaM vishatiguNaprativRRiddhyaayuShaH pare . . 84 . .
kurUvarjyo.antaraamRRityuH ##]##

teShaamaayuHpramaaNamuktimiti . teShaaM mahaabrahyapurohitaanaaM brahyakaayikaanaam

kaamadevaayuShaa tulyaaH

iti vistaraH . chaaturmaharaajakaayikaanaaM yadaayuHpramaaNamuktam . sa sa~njIve ahoraatraH . evaM yaavadyat parinirmitavashavartinaamaayuHpramaaNamukta sa tapane ahoraatraH .

kaamadevavat

iti kaamadevaanaamiva kaamadevavat . tatra tasyebveti vatiH tena yaavad dwaadasha maasakeneti tena tatastyenaahoraatreNa teShaaM triMshadraatrakeNa maasena dwaadashamaasakena saMvatsareNa tatratyaani divyaani pa~ncha varpashataanyaayurityaadi . evamanyeShvapi yathaayogaM yojyamiti . yadyaamaanaamaayuHpramaaNaM tat saMghaate mahaanarake ekaM raatrindivam tena raatrindrivena tasmin varShasahasradwayamaayuHpramaaNam . evamanyepvapi yathaayogaM yojyam . aShTaavime bhikShava iti . aShTaavime bhikShavo naagaa mahaanaagaaH kalpasthaa dharaNIndharaa apratyuddhaaryaaH suparNinaH pakShiraajasya devaasuramapi saMgraamamanubhavatyapi pratyanubhavantyapi . te punaH katame . tad yathaa nando naagaraajaH upanando naagaraajaH ashvatarI naagaraajaH muchilindo naagaraajaH manasvI naagaraajaH dhRRItaraaShTro naagaraajaH mahaakaaro naagaraaja elapatro naagaraaj iti . chUDikaabaddha iti shikhaabaddhaH .

ekajaatipratibaddhasyeti ekajanamapratibaddhabuddhatvasya . charamabhavikasyeti antyajanmanaH . yena tasminneva janmanyarhattvaM saakShaat kartavyam tasya naastyantareNa kaalakriyaa yaavadarhattvaM na praapnoti . shraddhaanusaaridharmaanusaariNoH . naastyantareNa kaalakriyaa yaavachChaddhaadhimuktadRRiShTipraaptau na bhavataH . tadgabhayoriti bodhisattvachakavartigarbhayoH tanmaatrornaastyantareNa kaalakriyaa yavanna tau jaayete . evamaadInaamiti aadishabdena nirodhaasaMGYisamaapattisamaapannaanaaM maitrayaadisamaapannaanaaM cha naastyantareNa kaalakriyaa yaavattasmaat samaadherna vyuttiShThante . .

##[## oaramaaNvakSharakShaNaaH .
rupaanaamaadhvaparyantaaH paramaaNuraNustathaa . . 85 . .
lohaapachashaavigoChidrarajolikShaastadudbhavaaH .
yavastathaa~NgulIparva GYeyaM saptaguNottaram . . 86 . .
chaturvishatira~Ngulyo hasto hastachatuShTayam .
dhanuH pa~nchashataanyeShaaM krosho.araNya ##[## tathaa ##]## matam . . 87 . .
te.aShTau yojamityaahuH ##]##

chaturvishatira~Ngulyo hastaH iti . abhidharmavachanakaale yaH purUshahastaH sa grahItavyaH . yena chaturdwIpakaadi parimaaNavyavasthaanam . .

##[## viMShatkShaNashataM punaH .
tatkShaNaaste punaH ShaShTirlavastriMshadguNottaraaH . . 88 . .
trayo muhUrtaahoraatnamaasaa dwaadashamaaskaH .
saMvatsaraH sonaraatraH ##]##

hemantaanaamiti . yathaa varShaa ityekasminnaoyarthe bahuvachanaM prasiddhaM tathaa hemantaa grIShmaa iti draShTavyam . pravachane traya evartavo na yathaa loke ShaDiti . shishiro hi shItasaamaanyaaddhemanta ityukta . vasanto.apyUShmasaamaanyaad grIShmaityuktaH . sahradapi vRRiShTisaamaanyaadwarShaa ityukteti . hemantagrIShmavarShaaNaamiti sarvabauddhaanaaM hemantaaH prathama RRituH grIShmaa dwitIyaH varShaastRRitIyaH . tatraadhikamardhamastetyadhyardhaa maasaH . tasminnadhyardhemaasi nirgate maargashIrShge supauShaardhe.adhikraante . sheShe.adhaimaase . pauShaasyaardhe.avashiShTe kRRiShNachaturdashyaam Unaraatro vdiwadbhirbauddhairnipaatyate tyajyata ityarthaH . chaaturdashiko.atra bhikShubhH poShadhaH kriyate . evaM maadhe faalgunaardhe.atikraante sheShe.ardhamaase faalgunaavashiShTe punarapara Unaraatro nipaatyate . tathaa grIShmeShu vaishaakhakRRiShNachaturdashyaamaaShaadakRRiShNachaturdashyaa chaaparaavUnaraatnau nipaatyete . varShaasvapi bhaadrapadakRRiShNachaturdashyaaM kaarttikakRRiShNachaturdashyaaM chaaparaavUnaraatrau nipaatyete . .

##[## kalpo bahuvidhaH smRRitaH . . 89 . .
saMvataikalpo naarakaasambhavaadbhaajanakShayaH .
vivartakalpaH praagvaayoryaavannaarakasambhavaH . . 10 . .
antaakalpo.amitaadyaavaddashavarShaayuShastataH .
utkarShaa apakarShaashcha kalpaa aShTaadashaapare . . 11 . .
utkarSha ekaste.ashItisahasaadyavaadaayuShaH .
iti loko vivRRitto.ayaM kalpaaMstiShThati viMshatim . . 92 . .

vivartate cha saMvRRItta aaste saMvartate samam .
te.ahyashitirmahaakalpastadasaMkhyatrayodbhavam . . 93 . .
buddhatvam ##]##

gatisaMvartanIti narakaadyaaH pa~nchagatayo gatyekadeshe devagatau saMvartanta ekasthIbhavantIyarthaH . dhaatasavartanI cheti kaamadhaatU rUpadhaatau saMvartata iti . sattvasavartanI yadaa sattvaa eva saMvartante dhyaaneShvekasthIbhavanti . na tu taavadbhaajaanaati saMvartante vinashyantItyarthaH . bhaajanasavartanIti . yadaa bhaajanaanyeva saMvartante na tu sattvaaH ekasyaapi sattvasya tatraabhaavaat . yadaya loka iti vistaraH . yadayaM lojo viMshatimantarakalpaana vivRRito jaataH . yaavannarakotpattipravRRitti niryaataM tanniShThitaM vaktavyamityarthaH . tatapratipananaM vaktavyamiti . tatsaMvartanamaarabdhaM vaktavyamityarthaH . evaM tiryakasavartanI pretasaMvartanIti cha vaktavyeti . yadaa tiryakShvekasattvo.api naavashiShTo bhavati . iyataayaM lokaH saMvRRitto bhavati . tiryakasaMvartanyaa yasyaa tadaanIM niyataM tiryag vedanIyaM karma dhiryate . sa lokadhaatvantaratiryakShu kShipyate . evaM pretasaMvartanI yojyaa yadaa preteShviti vistareNa . manuShyasahachariShNava iti manuShaysahacharaNashIlaa gomahiShaadayaH . dharmataapratilambhikamiti . dharmataa naama kushalaanaaM dharmaaNaaM tadanIM pariNaamavisheShaH tathaa pratilabho.asyaastIti dahrmataapratilambhikam . yanmanbuShyeShviti . ambuddhIpamanuShyeShvityabhipraayaH . evaM pUrvavidehagodaanIyasaMvartanyau yojyau . uttarakurUsavartanI tvevaM vaktavyaa bhavati . sa kaalo yadutatrakurau manuShyaashchyavanta eva nopapadyante . yadaa tatraikasattvo.api naavashiShTo bhavati . iytaaayaM lokaH saMvRRitto bhavatyuttarakurUsaMvartanyeti . kasmaadevaM vaktavyaa na tu jambudwIpasaMvartanyaadivadityaaha . tatra vairaagyaa bhavaat tarottarakurau varaagyaabhaavaat . ita eva saamantakaaditi . chaaturdwIoakasaamantakaadityarthaH . tdaakShepake karmaNi parikShInaI ti bhaajanaakShepake bhaajanotpaadake parikShINa ityarthaH . brahya vimaanaM nirdahaadarchiH pareti gachChatItyarthaH . tachcha tadbhUmikamevaarchiriti . prathamadhyaanabhUmikam . kasmaaditayaa na hi visabhaagaa visadRRishaa apakShaalaa upadravaa aganyaadayaH kramante taapayanta ityarthaH . aaha yadyevaM kimidamuchyate . tasmaadeva cheti vistareNetyata uchaytaa tatsambaddhasambhUtvaaditi vistaraH . tena kaamaavachareNaarchiShaa sambaddhaM sambhUtaM rUpaavacharamarhcitastadbhaavastasmaaiti . evamanyasyaamiti ytathaa tejaH saMvartanyaamuktamevamanyasyaamapyapasaMvartanyaaM vaayusaMvartanyaa cha yathaasambhavaM veditavyam . kathaM kRRitvaa narakaadiasaMvartanI yaaM purvavaduktaa yaavadiyataa.ayaM lokaH saMvRRitto bhavati sattvasaMvartanyaa . tataH shUnye bhaajane sahajo.adbhaatu sambhavti . yastaM bhaajanalokaM lavaNamiva vilopayati sa kaamaavacharo.abdhaatuH prathamadhyaanabhUmikamabdhaatu sambadhaati sa cha dwitIyadhyaanabhUmikaM sambadhaati . sa chaabdhaatustribhUmiko.api svena svena bhaajanena sahaantardhIyate . evaM vaayusaMvartanyaaM sahajo vaayuH sambhavatIti vaktavyam . kathamiti pUrvavaduktaa yaavat sahajo vaayudhaatuH sambhavatIti . yastaM bhaajalokaM kaamaavacharaM yaavattRRitIyadhyaanabhUmikaM krameNa paaMshuraashimiva vikarati vidhvaMsayati . yaavattenaiva saardshamantadhIyate .

vivartakalpaM vistareNa vaktukaama aaha . tathaah i saMvRRitto loka iti vistaraH . tatheti yathaa varNitam . tadeti vistaraH , madaakaashe mandamandaa vaayavaH syandante tadaa prabhRRiti yadayaM loko vishatimantarakalpaana saMvRRitto.a sthaat taniryaata parisamaapta vaktavyam tadupayaata vaktavyamiti tadaarabdhaM vaktavyamityarthaH . yathoktakramavidhaanamiti yathokytena krameNa vidhaanena cha sarva jaayate . yathaakta kramo vaayumaNDalamabamaNDalaM tataH kaa~nchamanayI pRRithivI tataH samurvaadayachcheti . yathoktaM vidhaanaM yasya yadwidhaanumaktamaayaamodwedhapariNaahasaMsthaanalakShaNam tattathaa sarva jaayate . prathamaM tu braahyamiti vistaraH .yat pashchaat saMvartate tatpUrva vivarta iti sthitiH . tenaaha prathamaM tu brahyaM vimaanamutpadyate tato yaavadyaamIyamiti . yaavachChabdena brahyavimaanaantaraM paranirmitavashavartivimaanaM tadanantaraM nirmaaNarativimaanaM tato.antaraM yaavadyaamIyaM vimaanamutpadyate . tato yaamIyavimaanotpattyantaraM vaayumaNdalaadIniti . yaduta bhaajanavivartanyeti na sattvavivartanyeti darshayati shUnye brahye vimaana utpadyate iti mahaabrahyaa . anye.api cha sattvaa iti tattparivaaraaH . tatashchyutvaa brahyapurohiteShviti tata aabhaasvarebhyaH . tanniryaata bhavatIti tadwivartanaM lokasya parisamaaptaM bhavatItyarthaH ,. tadaupayaata bhavatIti . aarabdhaM vivRRittaavasthaanaayetyarthaH ekonaviMshatirantarakalpaa aparimitaayuShaamiti . eko.antarakalpo brahyalokavimaanaadibhaajananivRRittyaa.atikraanta ityekonaviMshatiravashiShTaa antarakalpaa aparimitaayuShaaM manuShyaaNaamatikraamaantyaanarakasattvapraadurbhaavaat . saa cha vivartamaanaavasthaatikaantaivaavagantavyaa . praadurbhUte naarake sattva vivRRittaa vasthaa praarabdhaa . seyamuchyate aparimitaayuShaameva hasataaM yaavaddashavarShaayuShaameko vivRRIttaavasthaantarakalpaH . tenaaha so.asau vivRRittaanaaM tiShThataaM prathamo.antarakalpa iti . tato.aShTaadasha

utkarShaa apakarShaashcha .

tatastu

utkarSha ekaH

iti . viMshatyantarakalpaparimaaNaa vivRRittaavasthaavagantavyaa .

pa~nchskandhasvabhaavaH kalpaH

ta evaadhaa kathaavastu

iti . muktakamiti na chaturaagamaantargatamityarthaH . aShTakaM madhyaadwismRRItimiti . aShTau sthaanaani kaapi pradeshe pramuShitatvaanna paThitaani . tenaatra dwaapa~nchaashat sthaanaani bhavanti . ShaShThyaa cha saMkhyaasthaanairbhavitavyam . taanyaShTakaani svayaM kaanichinnamaani kRRItvaa paThitavyaani yena ShaShThisaMkhyaasthaanaani paripUrNaani bahveyuH . aasaMkhyaa iti asaMkhyeyaaH saMkhyaanenaasaMkhyeyaa asaMkhyaa iti . bahuvachananirfeshaadanuktaa aapa taddhitaa bhavanti . yadyevaM

tadasaMkhyatrayoddhavam

iti kathamuktam . naiSha doShaH . naasti saMkhyaa pareNaiShvityasaMkhyaa asaMkhyeyaaH kalpaaH . asaMkhyaayashchaasaMkhyaashchaasaMkhyaashchetyasaMkhyaaH teShaaM trayam teShaaM kalpanaamasaMkhyatraya udbhavatIti tadasaMKhyatrayodbhavaM buddhatvamityevaM tadwayaakhyaatavyam . tasyaabhimatatvaaditi . tasya paraarthasyaabhimatatvaat ,. yo hyabhimataH sa svaartho dRRiShTa iti , taddhetoriti aatmansehahetoH ,.  aatmanasehaM tebhya iti vistaraH ., aatmasnehaM tebhyaH svaasaantaanikebhyaH saMskaarebhyo niavrtya apekShaaM karUNaalakShaNaaM vardhayitvaa taddhetorapekShaahetorduHkhaanyudwahantIti sambhaavya pratipattavyam . madhyo duHkhanivRRIttimeveti . prateyekabuddhaH shraavako duHkhanivRRIttimeva mokShameva praarthayate na sukhaM saMsaarikam , kutaH duHkhaaspadaM tadyataH syamaat tat saMsaaraikaM sukhaM duHksthaanaM bhaati . shreShTho bodhisattvaH savasantatigatairdukhaiH pareShaaM sukhamaabhyudayikaM duHkhaatnyantanivRRIttimeva cha niSHreyasasvabhaavaaM pareShaaM praarthayate . athavaa pareShaaM sukhamaabhyudayikanaiHsreyasikaM praarthayate duHkhaatyantanivRRittimeva cha buddhalakShaNamaatmIyaaM parahitakriyopaayabhUtaaM praarthayate duHkhaatyantanivRRittimeva cha buddhakShaNaamaatmIyaaM parahitakrioyopaabhUtaaM praarthayate . kasmaadityaaha yatastaddukhadukhyeva sa iti . yasmaat paradUHkahi sa bodhisattavo duHkhI bhavati . ata eva sukhaM dwiprakaaraM praarthayata iti . .

##[## apakarShe tu shatadyavattadudbhavah .

dwayoH pratyekabuddhaanaaM khaDgaH kalpashataanvayaH . . 94 . .

apakarShasyaadhastaaditi vistaraH . varShatasyaadhastaat pa~nchakaShaaya abhyutasadaa bhavanti abhyadhikaa bhavantItyarthaH . varShashate.apyutasadaana tvabhyut sadaa yathaadahstaat . aayuHkaShaaya iti kiTtabhUtaM pratyavaraM kaShaayaH aayureva kShaaya aayuHkaShaayaH . evaM kalpaShayaaadayaH . yathaakramamiti jIvitavipattiraayuHkaShaaYeNa upakaraNavipattiH kalpakaShaayeNa dhaanyapuShpafalauShadhaadInyupakaraNaanyalparasavIryavipaakaprabhaavaani hi taani bhavanti naiva va bhavanti . dwaabhyaaM kushalapakShavipattiriti kleshakaShaayeNa dRRiShTikaShaayeNa cha kushalapakShasya vipattiH kathamiotyaaha . kaamasukhallikaatmallakamathanuyoagaadhikaaraariti . kaamasukhameva kaamasukhallikaa kaamasukhalInateti vaa kaamatRRiShnaa vaa kaamasukhallikaa yathaa kaamasukhe sajyate . aatmaklamatha aatmopataapa aatmapIDetyarthaH . kaamasukhallikaatmaklamathayoranuyogo.anusevanaM tasyaadhikaarastasmaat . taduktam kaamasukhallikaanuyogamaatmaklamathaanuyogaM vaadhikRRItyaarambha kleshadRRiShTikaShaayaabhyaaM kushalapakSha vipattirbhavatti . evaM taavadavisheSheNa . gRRihIpravrajitapakShayorvaa gRRihipakShasya kleshakaShaayeNa kushalapakShavipattiH pravrajitapakShasya dRRiShTikaShaayeNa . yathaakramaM kaamapradhaanaa gRRihiNo dRRiShTipradhaanaaH pravrajtiaa iti . ekeneti sattvakaShaayeNaa . dwividhaa hi pratyekabuddhaa iti . yasmaad vargachariNo.api pratyekabuddhaaH shraavakapUrviNo bhavanti na kevalaM khaDgaviShaaNakalpaaH tasmaadutkarShe.api teShaamutpattirna virUdhyate . ye hyutpaaditasrota aapattifalasakRRidaagaamifalaa antarhite buddhashaasane svayamarhattvamadhiagchChanti te vargachaariNaH te cha buddhotpaadakaala eva praakRRitasamvegaatvaanna punaH saMvejanIyaa iti . tadIyarapathasandarshanaaditi pratyekabuddheryaapathasandarshanaat . parya~NkabaddhasamaadhirUpasandarshanaat . na chaaryaaH santaH kaShThaani tapaaMsi tapyeranniti . satyadarshanakaala eva shIlavarataparamaarshadRRiShTeH prahINatvaat shIlavrataparaamarashadRRiShTipUvakatvaachcha kaShTatapaH kriyaayaa . khaDgaviShaNakalpaa iti . yathaa khaDgaviShaNaa adwitIyaa bhavantyevaM te gRRIhasthapravrajitairanyaishcha pratyekabuddhairasasRRiShTavihaariNa iti . khaDga viShaaNakalpaa ityuchayante .

kalpashataanvayaH

iti kalpashatakRRitabodhiheturityarthaH . ata eva vyaachaShTe mahaakalpaanaaM shata bodhisambhaareShu shIlasamaadhipraGYaalakShaNeShu charitaH kRRitaprayoga iti . shakya~ncha tairiti vistaraH .athaapi te pratisaMvitpraaptaa na bhaveyuH . tathaapi taiH praNidhiGYaanena pUrvabuddhaanaamanushaasanamanbusmRRItya dahrmodeshayitu shakyate . RRiddheraaviHkaraNaaditi aakaashagamanaadikaayaaH sattvaanugrahaartha prakaashanaat . naapi sattvaanaamabhavyatvaat . dharma na deshayantIti vaakyasheShaH . kasmaadityaaha tathaahIti vistaraH . yasmaaddhi laukikavItaraagaastaadaanIM  saMvidyate tasmaallokottaravItaraagaa apiu sambhaveyurityabhipraayaH . yadyete na hetavo dharmadeshanaayaa akaraNe jastarhi heturityaaha . kiM tarhIti vistaraH . pUvaabhyaasavashena asaMsargaabhyaasavashena alpiotsukataadhimuktatvaat . tatkRRitarUchitvaadityarthaH . gaNaparikaShaiNaprasa~Ngaparihaaya cha notsahante gambhIradharmagrahaNaaya pareShaaM vyaapartam . tataha vyaapaare hi sati gaNaH parikraShTavyaH syaat . gaNaparikarShaNaprasa~Nga punaH kasmaat pariharanti . vyaakShepasaMsargabhIrUtvaat vyaakShepasaMsargaabhyaaM bhIrUtvaat . vyaakShepo.abhipretasamaadhyaadikarmaNayapravRRittiH . saMsargo.anyasamparkaH . vyaakShepasaMsargabhIrItvaM punaH pUrvaabhyaasavashaat . . 94 . .

##[## chakravartisamutpatirnaadho,ashItasahasrakaat .
suvarNarUpyataamraayashchakriNaste.adharakramaat . . 15 . .
ekadwitrichaturdwIpaa na cha dwau saha buddhavat .
pratyudyaanasvayaMyaanakalahaastrajito.avadhaa . . 96 . .
deshasthottaptapUrNatvairlakShaNaatishayo muneH . .

eSha praGYaptika iti praGYaptishaastranirdeshaH . chaturvidhaashchakravartina iti sUtre ta suvarNachakravartayavoktaH praadhaanyaat . asthaanaM vartamaanakaapekShayaa anavakaashe.anaagataapeKShayaa . anaagate.apyadhvani sambhavadyugapaddayoriti . apUrvaacharamaaviti  naikaH pUrvo naaparaH pashchaat . kiM tarhi sahetyarthaH . samasama iti vIpasaa . athavaa samaiH sarvasattveShu vuddharbhagavadbhiH sama iti samasamaH . taavato.anabhisaMskaareNeti taavato lokadhaatoranaabhogena darshanaat . nikaayaantarIyaa iti mahaasaaMdhikaprabhRRitayaH . na chakatreti . lokadhaatau purUShaayuShamiti . puUShasyaayuH purUShaayuSham tadbibhrateti vartate . iadamindriyamiti shraddhaadi . asyaa~Ngayeti . asya pratyayasya . kimidamekaM lokadhaatumadhikRRityetai . ekachaaturdwIpakaM trisaahasramahaasasara vaa lokadhaatumadhikRRItyaita duktamityabhipraayaH . chakravartino.api cheti vistaraH .asthaanamanavakaasho yadapUrvaacharamau dwau tathaagatau utpadyeyaataamiti naanena vachanena lokadhaatvantarotpaadapratiShedhaH tathaagataanaM tathoktatvaat . tad yatha chakravartinaam ., chakravartino.,api hi tathoktaaH .asthaanamanavakaasho yadapurvaacharamau dwau chakravartinau loka utpoadyeaatamiti . janaaH praakRRitamanuShyaaH . manuShyaastu matimanatH .,shaastraaNyavahantyi utkShipanti . gRRihapatiratna koshaadhyakShajaatIyaH . pariNaayakaratna balaadhyakShajaa tIyaH ,atatasambadhajaatIyamiti . tena hcakravartinaa sambaddhaH tatsambaddhasya tat sambaddhena vaa saMvartanaM tasmai hitaM tadanukUlaM tatsambaddhasaMvartanIyamiti . yena sattvena karmaaapachitaM tasminnutpanne hcakravartina svaanyenaivaM sattvaM karmaaNyutpaadayanti . na tu sattvashchakravartikushalavipaakotpattipratyayabhaavamaapadyate . sa cha kushalavipaakashchakavartina evetyavagantavyam . deshasthataraaNIti abhraShTasthaananai . uttaptaraaNi prabhaasvarataraaNi . saMpUrNaraaNykhaNDarUpaaNi . chakravartiraajaprastaavenedaM vichaaryate . .

##[## praagaasan rUpivat sattvaa rasaraagaattataH shanaiH . . 91 . .
aalasyaat saMgrahaM kRRItvaa bhaagaadaiH kShetnapo bhRRItaH .
tataH karmapathaadhikyaadapahaase dashaayuShaH . . 98 . .

kiM khalu yaavat saraajakaa iti rUpaavacharaa ivaasannityasyaarthasya pratipaadaanaaya sUtramaanayati . sUtra uktamiti vistaraH . dRRishyarUpatvaa drapiNaH . upapaadukatvaanmanomayaaH , hastapaadatada~gulyaadyupetatvaat sarvaa~Ngapratya~NgopetaaH samagrendiryatvaadavikalaaH . kaaNvibhraantaadyabhadvaadahInendriyaaH . darshanaIyasMsthaanatvaach shubhaaH . ramaNIyavarNatvaad varNasthaayinaH . aadityaadiprabhaanapekShatvaat svayaprabhaaH . karmarddhisaMyogenaakaashcaratvaad vihaaya saMgamaaH . kavaDIkaaraahaaraanapekShatvaat prItibhakShaaH prItyaahaaraa ti paryaayau . tathaa dIrghaayuSho dIghamadhvaanaM tiShThantIti . madhuasvaaduraasai ti madhuna iva svaaduraso.asya raasa iti ayonishomanaskaarasya graahabhUatsya graasataaM gataanaM sattvaanaaM kaama eva grahaH . tenaaveshastasyaarambha iti . saayamaashaarthamti . aparaahabhojanaartham . praataraashaarthamiti praatarbhojanartham sannidhikaaraH saMgrahaH . kShetraaN vibhajya akRRiSHTotena shaalinaa tadwattikalpanaat . kShatriyaadisaMGYaanaM nairUktena vighinaa siddhiH . .

##[## kalopasya shastrarogaabhyaaM durbhikSheNa cha nirgamnaH .
divasaan saptamaasaaMshcha varShaaNi cha yathaakramam . . 99 . . ##]##

nirvyaaNamiti parisamaaptiH . adharmaraagaraktaa iti . kaamamithyaachaararaagaadhyavasitaaH . viShamalobhaabhibhUtaa iti . viShamalobhaH parakIyasvIkaraNechChaa chauryaad balaadwaa tenaabhibhJtaa . mithyaadharmaparItaa iti . viparItadharmaparidIpakaaH . amaatRRiGyaa apitRRiGyaa iti vistaraH . punaH kalpayasya niryaaNakaala iti iha kalpasya niryaaNaani trINyuchyante shastrarogadurbhikShaaNi . kiemakasya dasharvaShaayuH kalpasya trINi niryaaNaani krameNa bhvaanti aahosvidekaikasyaikaikaM krameNeti . eke taavadaahuH ekaikamiti . pare punaraahuH ekasya krameNa trINi bhavanti pUrvadurbhikShaM tadanantaro roagastadataraM shastramiti . pUrvakastu pakSha iShta iti pashyaamaH . taireva doShariti . ardhaadiraagaadibhiH . amanuShyaaH pishaachaadaya Iti vyaadhyaadikaamutasRRijanti aojo vaaharanti prabhaavato vaa puShfalauShadhiprabhRRitInaaM mahaabhUtaani dUshayanti . yatasteShaamasaadhyaa vyaadhayaH praadurbhavanti . yato mriyante tadaa cheti vistarah . yadeha jambudwIpe shaastra praaNaatipaatastadaa dwayordwIpayo pUrvavidehaavaragodaanIyayorvayapaada udrekapraapto bhavati . yadeha rogastadaa tayodarubalyam yadeha dubhikSha tayorjighatsamaapaipaase . . 99  . .

##[## samvartanyaH punastiso bhavantyagnayambuvaayubhiH .
dhyaanatrayaM dwitIyaadi shIrSha taasaaM yathaakramam . . 100 . .
tadapakShaalasaadhamryaanan chaturthe.astyani~njanaat .
na nityaM saha sattvena tadwimaanodayavyaat . . 10 . .

tIrthakaaraaH kaNabhukaprabhRRitayaH . vaayurbIjamuktamiti . bahuvidhaprabhaavabhinnairvaayubhirabhimathyaamaanaa iti vachanaat ,. tasya nimittamiti . rUpaavacharovaayuravinaShTa . kaamavacharasya vivartakaale prathamakShaNotpannasya vaayornimittam . bIjaanyaahiyanta iti . pa~ncha bIjajaataani mUlabIjaadIni . mUlabIma  fallanbIjaM bIjabIjagrabIjaM skandhabIjam . evamapIti yadyapyaahriyante bIjaani na te sthUlabhaavaanaaM bIjaadibhyo bIjaa~NkugaNDaadibhyo.a~NkuraadInaama~NkurakaaNDaadInaamutpattimichChanti . bIjaadIni hi teShaaM nimittakaaraNaani samavaayikaaraNaani . samavaayikaNNaishcha bhavitavyam . ata aaha . kiM tarhi svebhya evaavayavebhya iti vistaraH . tad yathaa~NkuraadyavayavI a~NkuraadyavayevebhyaH . teShaamapya~NkuraadyavayavaanaaM svebhya evaavayavebhyaH . teShaamapi svebhya eveti evaM yaavat paramaaNubhyaH . anyatra paramaaNupasarpaNaaditi . na janane bIjaadInaaM saamarthya ki~nchidasti . a~NkuraadiparamaaNUpasarpaNaattu teShaaM saamarthyamiShyata ityabhipraayaH . aniyamo hi syaaditi tantvaadibhyo.api kaTaadyutpattiH syaadityarthaH . shaktiniyamaaditi yathaa bIjaadInaaM saamarthyaniyamaannaniyamo bhaviShyati . shabdapaakajotpattiva . yathaa shabdo.abhighaataadibhyo vijaatIyebhya utpadyate atha cha na yataH kutashchid gandharaasadervijaatIyaadutpadyate abhighaataadInaameva vijaatIyaanaaM tadutpaadane saamarthyaat . tathaa paakajaa rUpaadayo vijaatIyaadagnyaaderUtpadyante atha cha na yataH kutashchidwijaatIyaachchakShuraaderUtpadyante agnyaadereva tadutpaadane saamarthyaat . vaisheShika aaha chitro vai guNadharmaH svajaatIyebhyo vijaatIyebhyashchotpadyate . svajaatIyebhyastaavadraparasagandharUparshadayaH kaaraNapUrvaa rUparasagandhasparshaadibhya evotpadyante vijaatIyebhyo.api saMyogabibhaagapaakajaadayaH karmaadibhyaH . tadevaM guNadharmo draavyadharma pratyanudaaharaaNam . ta eva hi te thatei vistaraH ,.vINaadaya eva hi te tathaa tena prakaareNa kaTaadirUpeNa sanniviShThaa vyavasthitaastaaM kaTasaMGYaaM labhante pipIlikaadipaMktivat yathaa papIlikastathaa sanniviShTaaH paMktiriti saMGyaalabhante na cha taabhyo.anuyat oaMktidravyamasti bhavataamapi siuddhante .akathaM gamyate taani vINaadIni tathaa sanniviShTaani kaTaadisaMGYaaM labhante na punastebhyo dravyaantaraaNIti . ata aaha ekatantusaMyoge paTasyaanupalambhaat . aarabdhakaarye hyekasmin tantau chakShusaMsparshaabhayaM saMyukte tatsamavetaH paTO.api cha taabhyaaM sannikRRiShTa ityasaavapi tathaivopalabhyeta . yadi vrUyaat [pratibandhaattasyaanupalabdhiriti ata aaha ko hi tadaa sato vidyamaanasya paTasyopalabdhau pratibandha iti . naasti pratibadnah ityabhipraayaH . tasmaanna paTo naama dravgyaantaramastIti . syaanmatam ekaikasmin tantau pradeshena paTo vartate na sarvaatmanaa vartata iti . ata uchyate akRRitasnavRRittaaviti vistaraH .akRRitsnaavRRittau paTasya kalpyamaanaayaaM paTabhaago.atraikaikasmin tantau syaanna paTaH . tataH kimiti chet . ata aaha samUhaamaatraM cha paTaH syaaditi vartate . ekasmin tantaaveko bhaago aparaminnpara iti tantuvartinaaM bahUnaaM bhaagaanaaM samudaayaH paTa iti cha praapnoti na cheShyate . kashcha tantubyyo.anyaH paTabhaaga it kaNabhugabhaktaaH praShTavyaa . yena bhaagenaayamindriyasannikRRiShTe tantau varteta . tasaadetaamapi kalpanaaM kalpayitvaa naato.anyaH paTaH sidhyati . syaanmatam ekaikasminnapi tantau paTho vartate . paTopalabdhestu paTendriyasannikarShaH paTasyaanekaashrayasaMyogaapekSho nimittamiti . ato.anekaashrayasaMyogaapekShaayaamupalabdhau kalpayamaanaayaaM dashaamaatrasaMghaate gRRihamaaNe paTa upalabhyeta na tUpalabhyate paTamadhyabhaagaadyadarshanaat . atha matam naiva tadaanImapIndriyeNa madhyaadibhaagaaH samprayujyanta iti . ato dashaamaatrasaMghaate paTolabdhirna bhavatIti . tata idamabhidhIyate . na vaa kadaachiditi vistaraH na vaa kadaachit paTopalabdhiH . syaat . madhyaparabhaagaanaamindriyeNaasannikarShaat naiva sambhavo.asti yatadaambhakaa madhyaparabhaagaaH sarva aindriyeNa sannikRRiSheran . tathaa cha sati atntvaadiShvapyeSha prasa~Nga iti na cha ki~nchidapi kaaryamupalabhyeta . ki~ncha kramasannikarShe cheti vistaraH . yadaa krameNa chakShuH saMsparshanendriyaM vaa paTaM gRRihNIyaattadaa paTagrahaNaM na syaat yugapadanekaashrayasaMyogaabhaavaachchakSHuHsparshanendriyayoH . evamanyeShaamapyavayavaanaaM grahaNaM na syaat . tasmaaditi vistaraH . yasmaat krameNa paTubdudhiH kaTabuddhirvaa tasmaadavayaveSHveva paTaavayaveShu kaTaavayaveShu vaa tadbuddhiH paTabuddhiH paTabuddhiH kaTabuddhirvaa vikalpavashaadabhavati . alaatachakravat yathaalaate shIghrasa~nchaaraattatra tatrotpadyamaane alaatachakrabuddhirbhavati tadwat . saadhanaM chaatra na dravyasat paTaH avayavagrahaNasapekShagrahaNaatvaat alaatachakravat . bhinnarUpajaatikriyeShviti vistaraH . bhinnarUpeShu tantuShu nIlapItaadibhedaat bhinnajaatiShu dukUlakarpaasaadibhedaat bhinnakriyeShUrdhvaadhogamabhedaat . paTasya rUpaadyasambhavaat . kIdRRishaM tatra rUpaM bhavatu jaatiH kriyaa vaa . syaadeShaa buddhiH chitramasya rUpaadIti . tadevaM chitrarUpaditve kalpyaane vijaatIyaarambho.api syaat tantuvIraNayorapi kaTaarambhaH syaat . tathaa stai dharmavisheShaviparyayaH praapnoti atyantavijaatIyaa rambhakatvaM dravyaaNAaM praapnotItyarthaH . avichitre cha paarshvaantare kapaarshvachitrasya paTasyaadarshanaM syaat tasya chitrarUpaabhimatvtvaat . rUpadarshane hi tadaashrayadravyopalabdhiriShyate vaisheShikaiH . mahatyanekadravyavattvaadrUpaachchopalabdhiH . rUpsaMskaaaraa bhaavaad vaayoranupalabdhiriti vachanaat . chitrarUpadarshanaM vaa achitre paarshve syaad yadi paTo dRRishyeta . chitraM hi tasya rUpamiShyate . kriyaapi cha chitreyyati chitramiti ekaM tad dravyaM vichitrakriyamiti na yujyate . kriyaavaichitraye hi kriyaavadabhimataanaaM dravyaaNaamanyatvamiShyate . taapaprakaashabhede cheti vistaraH . agniprabhaalakShaNasyaavayavina dravyaaNaamanyatvamiShyate . taapaprakaashabhede cheti vistaraH . agnoprabhaalakShaNasyaavayavina aadim,adhyaanteSHvaarambhakeShu cheti vistaraH . agniprabhaalakShaNasyaavayavina aadimadhyaanteShvaarambhakeShu taapaprakashebhde sparshanabhedo dRRiShTaH . sa cha tadbhedastatra yathaakramaM tIvramadhyamandataa . tasyaavayavinaH prabhaadravyasya tau rUpaspashau nopapadyete . na hytekasyaavayavino.anekaM rUpaM sparsho vaa yujyate . tena naavayavebhyo.avayavivyamanyadastiti . atha matam ayaditantvaadibyo.avayavebhyo na paTaadyavayavI vyatirikto.asti paramaaNUnaamatIndriyatvaat na cha tairavayaivaraindriyaka aarabdha iti kRRitsnaM jagadapratyakShaM syaat cha gavaadi dRRishayte . tasmaat tIndriyaiH paramaaNubhirarthaantaramanyadaindriyakamaabdhamiti siddhirityatrochyate . paramaNvatIndriyatve.apIti vistaraH . yathaa bhavataaM vaisheShikaaNaamatIndriyatve.api samastaanaaM kaaryarambhakatvaM na vyastaanaam evamasmaakamapi samastaanaameva pratyakShatvaM na vaystaanaamasatyavavinyarthaantarabhUte . yathaa chakSHuraadINaaM chakShUrUpaalokamanaskaaraaNaaM samastaanaaM chakSurviGyaanotpattau kaaraNatvaM naikaikasya evaM pramaaNUnaama tIndriyatve.api samastaanaaM pratyakShatvaM naikaikasya . taimirikaaNaaM cha pUrUShaaNaM vikIrNaanaamasaMyuktaanaaM keshaanaaM samUha upalabhyate anaarabdhe.apyavavini . na tvekaikaH kleshaH . teShaaM taimirkaaNaaM paramaaNuvedakaH kehso.atIndriyaH . ityato naasti te.anyadravyam .

tadevamavayavinaM pratiShidhaya rUpaadibhyo guNebhyo.arthaanaraM guNinaM pratiSheddhukaam aaha rUpaadiShveva cheti vistaraH . rUpaadiShveva paramaaNuriti saMGYaaviniveshaH . tadwinaashe rUpaadivinaashe siddhaH pramaaNuvinaasha iti . vaisheShikaa aahuH dravyaM hi paramaaNuh . anyachcha rUpaadibhyo dravyam rUpagandharasasparshavatI pRRithivbI ityevamaadisiddhaantavachanaat . aprayuktamasyaanyatvam yasmaanna kechachit parichChiydate imaani pRRithivypatejaamsi . ime eShaaM pRRithivaadInaaM rUpaadayo rUpasrasagandhasparshaa guNaa iti . brUyaadatIndiryaaNi tatvato na nirdhaaryanta iti ata aaha chakShuHsparshanagraahyaNi cha taani pRRIthivyaadIni pratiGYaayanta iti dagdhjeShu cheti vistaraH UrNaadInyavayavidravyaaNi cha pachyanta iti pailukaaH . tadukta bhavati praaktanuguNanivRRIttau paakajaguNanivRRIttau paakajaguNotpaattau tadashrayaastu dravyaaNintIt tadavasthaanaanyeva bhavantIti . tathaivorNaadibuddhiH syaat . na cha bhavati tasmaattaddavyabuddhayabhaavaat rUpaadiShveva tadbuddhirna dravye.arthaantarabhUta iti . yadi hi UrNadidravyaM rUpaadibhyo .anyat sytaattatatadvasthaaanaM bhavatIti rUpaadInyevaagnisambandhaaduShNena nirUddhaanItyUrNaadibuddhiH syaat na cha bhavati tasmaadraUpaadiSHvevorNaadibuddhiH . vaisheShikaa aahuH yadi rUpaadimaatre ghaTaH syaat agnisambandhaadrUpaadIni paakajaadInyanyaanutpadyanta iti sa evaayaM ghaTa it ina pariGYaayeta . yasya tu paakaadrUpaadInyevotpadyante nirUdhyante cheti sa eva ghatastadavasthaano bhavatIti tasya tat pariGYaanaM yujhayata ityaya idamuchyate . oaakjajotpattau ghaTapariGYaanaM saMsthaanasaamaanyaditi . rUpaadyaakRRItisaamaanyaadityarthaH . paMktivat . yathaa na vastat pipIlikaanaaM tadwayatirikata paMktidravyaM naamaasti atha cha pUrvapaMktisaMsthaanasaamaanyadanyasyaamiti tatpariGYaanaM bhavati saiveyaM na tu taadavasthyaaditi . aatrochyate chihnamapashyato.apariGYaanaditi yasmaat khaNDanimnonnataadi chihnamapashyatastatpariGYaanaM na bhavatyataH saMsthaanasaamaanyaaditi siddham .

saa cheti vistaraH saa cha prItiH prasrabdhiyogena . prItermanasaH prasarabdhirjaayata iti prasrabdhiyogenaashrayamRRidukaraNaadpakalpaa . ata eva cheti vistaraH . aashrayamRRidukaraNaat . tasmin dwitIye samaapattidhyaane kRRitasnasya kaayasthairyasyaapagamaadduHkhendriyanirodha uktaH . sukhasya cha prahaaNaadduHkhasya cha prahaaNaat . pUrvameva saumanasyadaurmanasyayorasta gamaadaduHkhaaasukhamupekShaasbhRRItiparishuddhaM chaturthaM dhyaanamupasaMpadya viharatIti vachanaat . aadhyaatmikaapakShaalarahitatvaaditi . ye vitarkavichaaraadayo.aShTaavaadhyaatmikaapaakShaalaaH

vitarkavichaarau chaasU sukhaadi cha chatuShTaya ,

iti tadrahitvaadityarthaH . aanejyamiti . ejU kampana ityasya dhaatoretadrupamaanejayamiti yadaa tvaani~njayamiti paaThastadaa igeH prakRRityantarasyaitadrUpaM draShTavyam . na taiH shuddhavaasakaayikaiH shakyamaarUpyaatpraveShTUM vipashyanaacharitatvaat . shamathacharitaashchaarUpyaaH . naapyanytatra gantumadharaaM bhUmiM visheShagaammityvaat . . 100 . .

##[## saptaagninaadbhirekaivaM gate.adbhiH saptake punaH .
tejasaa saptakaH pashchaad vaayusaMvartano tataH . . 102 . . ##]##..

etene krameNeti . yathoktena saptaanaaM tejaHsaMvartanInaamanantaramadbhiH saMvartanI bhavatyekaa . punaH saptaanaaM tejaHsaMvartanInaamanantaramadbhiH saMvartanI bhavati dwitIyaa . evaM yaavat saptamyadbhiH saMvartanI ,.

evaM gate.adbhiH saptake punaH .

tejasaa saptakaH

tataH

pashchaat

ekaa

vaayusaMvartanI

bhavati . kiM kaaraNam yathaavarNItaM bahunaa kaalaprakarSheNaapasaMvartanI bhavati . tato.api bahutareNa vaayusaMvartanItyata idamuchaytte . yathaiva hi teShaamiti vistaraH . yathaa prathamadhyaanaad dwitIyadhyaanasamaapattivisheShaadaatmabhavaaanaaM dwitIyadhyaanabhUmikaanaaM sthitivsisheShaH . ardhamahaakalpaadha prathamadhyaanopapannaanaamaayuHpramaaNam kalpadwayaM dwitIyadhyaanopapannaanaamiti . tathaa bhaajanaanaamapi . kim sthitivisheSha iti . evaM dwitIyaadapi tRRitIyadhyaanasya visheSho vaktavyaH . evaM cha kRRitveti . yasmaadaShtakRRitvastejaHsaMvartyanIsaptakaa iti ShaTpa~nchashattejaHsaMvartanyo bhavanti saptaapasaMvartantha ekaa vaayusaMvartanIti chatuHShaShTiH saMvartanyo bhavanti . tasmaad yadukta praGYaptibhaaShye chatuHShaShTiH kalpaaH shubhakRRitasnaanaamaayuHpramaaNamiti . tata sUkta bhavati . yathaa

Urdhvantu parIttaabhebhya aashrayaH .

dwiguNadwiguNaH

ityavrokta shubhakRRitaanaaM chatuHShaShTiyojanaanaaM sharIpramaaNam . sharIrapramaaNena cha teShaamaayuHpramaaNamuktam .

aayustu kalpaiH svaashrayam

iti vachanaat ,. ekaikaa saMvartanI mahaakalpa iti kRRItvaa . iyataa hi kaalena teShaamayuShaH parisamaaptiriti . . 102 . .

aachaaryashomitrekRRitaayaaM sfuTaarthaayaamabhidharmakoshavyaakhyaayaaM tRRitIyaM koshasthaanam . .


uwestlogo

The rights of the materials herein are as indicated by the source(s) cited. Rights in the compilation, indexing, and transliteration are held by University of the West where permitted by law. See Usage Policy for details.

Our Address
Newsletter

Subscribe to our newsletter for latest updates about the canon text of our project