• Home
• Canon Text
• Romanized
• sūtrapiṭaka
• mahāyānasūtra
• Saddharmasmṛtyupasthānasūtra

Saddharmasmṛtyupasthānasūtra

Technical Details

saddharmasmṛtyupasthānasūtra

(Second Chapter)

<1.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī

viharati: katham anukrameṇāsravān prajahamānasya bhiksoḥ pratha-

mam akuśalān dharmān prajahāti, kuśalāṁś ca dharmān bhāvayati

sampaśyati saṁvicinoti manasā bhāvayati pratiṣṭhāpayati? sa paśyati śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā:

<1.2> sa bhikṣur ādita eva yair viṣayair indriyaiḥ parasparahetu-

pratyayabhūtaiḥ kṛtsnaṁ jagad anādikālapravṛttaṁ saṁsāre bhra-

mati, tam enaṁ janmanidānabhūtaṁ viṣayasamudram avalokayati:

"bāhyādhyātmikair viṣayair idaṁ jagad bhrāmyate|"

<1.3> sa ādita eva tāvad vivekābhirāmatām abhyasyati| vivikteṣv

araṇyavanāntarārāmapalāvapuñjavṛkṣamūlaśmaśāneṣu cittamarkaṭa-

bandhanārtham abhyasyati| vivekābhiratasya cittaṁ prasīdati| sa

(1)

grāmeṣu hasitaluḍitakrīḍiteṣu nābhiramate| na strīdarśanatatparo

bhavati, na saṅgaṇikābhiratir bhavati| dve gaṇike maye brahmaca-

ryasya: gaṇikā saṅgaṇikā ca| sa dve gaṇike prajahāty ādau, asyai-

kāgrataraṁ manaḥ prasīdati|

<1.4.1> sa sampratarkayati: "katham ādita eva śakyate cittaṁ saṅ-

kṣeptuṁ dhārayitum?" sa ādita eva paśyati: "aṣṭādaśair mano-

vyabhicārair manaḥ pratisarati kuśalākuśalāvyākṛtam|"

<1.4.2> katamair aṣṭādaśabhiḥ? tadyathā: cakṣuṣā rūpāṇi dṛṣṭvā, saumanasyasthānīyaṁ bhavati,  sāṅkleśikaṁ akuśalavipākaṁ bha-

vati, prativedayati sampratarkayate| daurmanasyasthānīyaṁ bhavati, 

virāgayati| tad asya kuśalavipākam| upekṣāsthānīyaṁ bhavati, 

avyākṛtavipākaṁ bhavati|

(2)

<1.4.3> evaṁ śrotreṇa śabdaṁ śrutvā, saumanasyasthānīyaṁ bhavati, sāṅkleśikam akuśalavipākam| dauramanasyasthānīyaṁ bhavati, vyavadānālambanaṁ kuśalavipākaṁ bhavati| upekṣāsthānīyaṁ bhavati, avyākṛtavipākaṁ bhavati|

<1.4.4> evaṁ ghrāṇena gandhān ghrātvā, saumanasyasthānīyaṁ

bhavati, sāṅkleśikam akuśalavipākaṁ bhavati| daurmanasyasthā-

nīyaṁ bhavati, vyavadānikaṁ kuśalavipākaṁ bhavati| upekṣāsthā-

nīyaṁ bhavati, avyākṛtavipākaṁ bhavati|

<1.4.5> evaṁ jihvayā rasān āsvādayitvā, saumanasyasthānīyaṁ

bhavati, sāṅkleśikam akuśalavipākaṁ bhavati| daurmanasyasthā-

nīyaṁ bhavati, vyavadānikaṁ kuśalavipākaṁ bhavati| upekṣāsthā-

nīyaṁ bhavati, avyākṛtavipākaṁ bhavati|

<1.4.6> evaṁ kāyena spraṣṭavyaṁ spṛṣṭvā, saumanasyasthānīyaṁ

bhavati, sāṅkleśikam akuśalavipākaṁ bhavati| daurmanasyasthā-

nīyaṁ bhavati, vyavadānikaṁ kuśalavipākaṁ bhavati| upekṣāsthā-

nīyaṁ bhavati, avyākṛtavipākaṁ bhavati|

(3)

<1.4.7> evaṁ manasā dharmāṅ jñātvā, saumanasyasthānīyaṁ

bhavati, sāṅkleśikam akuśalakarmavipākaṁ bhavati| daurmanasyasthā-

nīyaṁ bhavati, vyavadānikaṁ kuśalavipākaṁ bhavati| upekṣāsthānīyaṁ bhavati, avyākṛtavipākaṁ bhavati|

(4)

<1.4.8> evam aṣṭādaśamanovyabhicārais trivipākaiḥ saṁsāre cyutyupapattir bhavati|

<1.5.1> sa yadā bhikṣur aṣṭādaśamanovyabhicārān paśyati, tadāna-

nditatarā antarīkṣacarā yakṣā bhaumānāṁ yakṣānām abhiniveda-

yanti| bhaumāś cāntarīkṣacarā yakṣāś caturṇām mahārajñāṁ pra-

muditamanaso'bhinivedayanti| te catvāro mahārājānaś cāturmahā-

rājakāyikānāṁ devānāṁ nivedayanti: "yo'sau jambūdvīpāt kula-

putro amuṣmād grāmād amuṣmān nigramād amuṣmād viṣayād

amuṣmāt kulāt keśaśmāśrūṇy avatārya kāṣāyāṇi vāsāṁsy ācchādya,

śraddhayā āgārād anagārikāṁ pravrajitaḥ, so'ṣṭādaśamanovya-

bhicārān pratarkayati sākṣīkurute vivekābhirata ekāntacārī|"

<1.5.2> tac chrutvā caturṇāṁ mahārājñāṁ sakāśāt, ānanditatarā bhavanti

devāś cāturmahārājakāyikāḥ: "hīyate mārapakṣaḥ| abhyudd-

hriyate saddharmapakṣaḥ|"

<1.5.3> te devāś cāturmahārājakāyikās tridaśeśvarāya śakrāyābhini-

vedayanti: "yo'sau, deva, jambudvīpāt kulaputro .... yāvat....

amukāt kulāt keśaśmaśrūṇy avatārya kāṣāyāṇi vāsāṁsy ācchādya,

(5)

śraddhayā agārād anagārikāṁ pravrajitaḥ, sa viviktābhirato bhavati

.... yāvat ..... śmāśāṇiko'ṣṭādaśamanovyabhicārān pratarkayati,

sākṣīkṛtvopasampadya viharati|" tac ca śrutvā cāturmahārājakā-

yikānāṁ devānāṁ sakāśāt, prītataramanā bhavati devaḥ kauśikas 

tridaśeśvaraḥ|

<2.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī viharati: sa bhikṣur aṣṭādaśamanovyabhicārān prapaśya kām anyāṁ

bhūmiṁ sākṣātkurute? sa paśyati śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā:

<2.2> catvāry adhiṣṭhānāni paśyati| tadyathā: prajñādhiṣṭhānaṁ

satyādhiṣṭhānaṁ tyāgādhiṣṭhānaṁ upaśamādhiṣṭhānam|

<2.3> kathaṁ bhikṣuḥ prajñādhiṣṭhānaṁ pratipadyate? iha bhikṣuḥ

svayam eva kā yaṁ yathāsthānaṁ saddharmatayā paśyati| taṁ

prajānīte, pravibhajya pratyavekṣate: "santy asmin kāye pṛthivī-

dhātur abdhātus tejodhātur vāyudhātur ākāśadhātur vijñānadhātuś ca|"

<2.4.1> tatra katamaḥ pṛthivīdhātuḥ? pṛthivīdhātur dvividhaḥ| asty ādhyātmiko'sti bāhyaḥ|

<2.4.2> tatrādhyātmikaḥ katamaḥ? yat kiñcid asmin kāye adhyā-

tmaṁ pratyātmam upagatam upāttaṁ tatropagataṁ tvaṅmāṁsādi-

samudayam upāttaṁ keśadantanakharomasamudayaṁ khakkha-

ṭaṁ kharagatam upagatam upādattam tat punaḥ katamam? yaduta:

(6)

" keśaromā nakhadantā rajas tvaṅmāṁsāsthi sirā snāyur hṛda-

yaṁ plīhā klomakaṁ vṛkkā yakṛt kheṭa āmāśayapakvāśayā antrāṇy

antraguṇā udaram udīrayakaṁ mastakaluṅgaṁ ceti|" yad vānyad

apy asmin kāye adhyātmaṁ pratyātmaṁ khakkhaṭaṁ kharagatam

upagatam upādattam; ayam ucyate ādhyātmikaḥ pṛthivīdhātuḥ|

<2.4.3> tatra kataro bahirdhaḥ pṛthivīdhātuḥ? yat kiñcid bahi-

rdhaṁ kakkhaṭatvaṁ kharagatam anupagatam anupādattam;

ayam ucyate bahirdhaḥ pṛthivīdhātuḥ|

<2.4.4> tatra yaś cādhyātmikaḥ pṛthivīdhātuḥ, yaś ca bahirdhaḥ, tad

ekadhyam abhisaṅkṣipya, " dhātur eṣa dhātumātram," na vedakā-

dhiṣṭhitam, na yādṛcchikaṁ pṛthivīdhātuṁ paśyati: " na nityam, na

sukham, na śucim, na sātmakaṁ vā paśyāmi|" sa bhikṣuḥ prajñā- 

dhiṣṭhānādhimuktiḥ: "sarvaṁ naitan me| naiṣo'ham asmi| naitan

mamātmeti|" evam etad yathābhūtaṁ samyakprajñayā dṛṣṭvā, pṛthi-

vīdhātutaś cittaṁ virajyate| evaṁ bhikṣuḥ prajñādhiṣṭhānādhi-

mukto bhavati|

<2.5.1> tatra kataro'bdhātuḥ? abdhātur api dvividhaḥ| asty

ādhyātmiko'sti bahirdho dhātuḥ|

<2.5.2> tatrādhyātmiko yat kiñcid asmin kāye āpo'bgataṁ bhavati

upapannalakṣaṇam abdhātuḥ kledasvābhāvyaṁ śarīre: "svedaḥ

(7)

kheṭaḥ siṅghāṇakaṁ mastakaṁ śoṇitaṁ vasā lasikā medo majjā

pittaṁ prasrāvaṁ mastakaluṅgaṁ ceti|" yad vā punar anyad asmin

kāye kiñcid asty adhyātmaṁ pratyā tmam āpo'bgatam

upagatam upādattam; ayam ucyate ādhyātmiko'bdhātuḥ|

<2.5.3> bahirdhaḥ katamaḥ? yat kiñcid bahirdham āpo'bgataṁ

snehaḥ snehagatam anupagatam anupādattam; ayam ucyate

bahirdho'bdhātuḥ|

<2.5.4> tatra yaś cādhyātmiko'bdhātuḥ, yaś ca bahirdhaḥ, tad

aikadhyam abhisaṅkṣipya," dhātur eṣa dhātumātram| sarvaṁ nai-

tan me| naiṣo'ham asmi| naitan mamātmeti," samyakprajñayā

dṛṣṭvā, abdhātutaś cittaṁ virajyate| evaṁ sa bhikṣuḥ prajñā-

dhiṣṭhānam ārohate|

<2.6.1> tatra kataras tejodhātuḥ? tejodhātur api dvividhaḥ| asty

ādhyātmiko'sti bahirdhaḥ|

<2.6.2> tatrādhyātmikas tejodhātur yat kiñcid asmin kāye adhyā-

tmaṁ pratyātmaṁ tejas tejogatam upagatam upādattam| sa punaḥ

kataraḥ? tadyathā: yena santapyate, yena ca paridahyate, yena ca

jvarīyate, yena cāśitapītakhāditāsvāditāni samyaksukhena pari-

(8)

ṇāmaṁ gacchanti| yad vā punar anyad apy asmin kāye adhyā-

tmaṁ pratyātmaṁ tejas tejogatam upagatam upādattam; ayam

ucyate ādhyātmikas tejodhātuḥ|

<2.6.3> tatra katamo bahirdhas tejodhātuḥ? yat kiñcid bahirdhaṁ

tejas tejogatam uṣṇam uṣṇagatam upagatam upādattam; ayam

ucyate bahirdhas tejodhātuḥ|

<2.6.4> tatra yaś cādhyātmikas tejodhātuḥ, yaś ca bahirdhaḥ, tad

ekadhyam abhisaṅkṣipya, " dhātur eṣa dhātumātram| sarvaṁ nai-

tan mama| naiṣo'ham asmi| naitan mamātmeti," evam etad yathā-

bhūtaṁ samyakprajñayā dṛṣṭvā, tejodhātutaś cittaṁ virajyate:

"nedaṁ kārakādhiṣṭhitam, na vedakādhiṣṭhitaṁ pravartate tejo-

dhātuḥ|"

<2.7.1> tatra kataro vāyudhātuḥ? vāyudhātur api dvividhaḥ| asty

ādhyātmiko'sti bahirdhaḥ|

<2.7.2> tatrādhyātmikaḥ kataraḥ? yat kiñcid asmin kāye adhyātmaṁ

pratyātmaṁ vāyur vāyugataṁ laghulaghusamudīraṇatvam upagatam

upādattam| tat punaḥ kataraḥ? ūrdhvagato vāyur adhogato vāyuḥ pā-

rśvagato vāyuḥ kukṣigato vāyus tathā pippalakāḥ sūcakāḥ śastrakā

vāyavo vātāṣṭhīlo vāyur aśītir vā vāyavaḥ saha krimisaṁvārair

aśītir aṅgamaṅgānusāriṇo vāyavaḥ| yad vā punar anyad apy asmin 

kāye adhyātmaṁ pratyātmaṁ vāyur vāyugataṁ laghusamudīra-

ṇatvam upagatam upādattam; ayam ucyate ādhyātmiko vāyudhātuḥ|

(9)

<2.7.3> tatra katamo bahirdho vāyudhātuḥ? yat kiñcid bahirdhaṁ

vāyur vāyugataṁ laghulaghusamudīraṇam anupagatam anupā-

dattam; ayam ucyate bahirdho vāyudhātuḥ|

<2.7.4> tatra yaś cādhyātmiko vāyudhātuḥ, yaś ca bahirdhaḥ, sarvam

abhisaṅkṣipya, "dhātur eṣa dhātumātram| sarvaṁ naitan mama|

naiṣo'ham asmi| naitan mamātmeti," na kārakādhiṣṭhitam, na

vedakādhiṣṭhitam etad yathābhūtaṁ samyakprajñayā dṛṣtvā, vāyu-

dhātutaś cittaṁ virāgayate| evaṁ prajñādhiṣṭhānaṁ sākṣībhavati

bhikṣuḥ|

<2.8.1> tatra katara ākāśadhātuḥ? ākāśadhātur api dvividhaḥ| asty ādhyātmiko'sti bāhyaḥ|

<2.8.2> tatrādhyātmiko yat kiñcid asmin kāye adhyātmaṁ praty-

ātmam ākāśa ākāśagatam upagatam upādattam asphuṭam aspha-

raṇīyarūpagatam, yenāśitapītakhādi tāsvāditāny avakāśenāntar-

gacchanti| yad vā punaḥ kaṇṭhaśuṣiram eva śrotraśuṣiraṁ cakṣu-

śuṣiraṁ ghrāṇaśuṣiraṁ jihvāśuṣiraṁ āhārasyāntargataṁ jihvāva-

kāśadātṛ; ayam ucyate adhyātmika ākāśadhātuḥ|

<2.8.3> tatra kataro bahirdha ākāśadhātuḥ? yat kiñcid ākāśagatam

anupagatam anupādattam asphuṭam aspharaṇīyam| tadyathā: vṛkṣa-

śākhāntaraśuṣirāṇi parvatāntarāśuṣirāṇi kandaraguhānadīśuṣirāṇi yad

vā bāhiraṁ śuṣiram asti; ayam ucyate bahirdha ākāśadhātuḥ|

(10)

<2.8.4> tatra yaś cādhyātmikarūpagata ākāśadhātuḥ, yaś ca bahi-

rdhaḥ, tad aikadhyam abhisaṅkṣipya, "dhātur eṣa dhātumātram|

sarvaṁ naitan mama| naiṣo'ham asmi| naitan mamātmeti," evam

etad yathābhūtaṁ samyakprajñayā dṛṣṭvā ākāśadhātutaś cittaṁ

virajyate| evaṁ dṛṣṭvā, na prapadyate| "'sarvaṁ naitan mama|

naiṣo'ham asmi| naitan mamātmeti|' na kārakādhiṣṭhitam, na

vedakādhiṣṭhitam," ākāśadhātutaś cittaṁ virajyate|

<2.9> tatra kataro manodhātuḥ? manodhātur dvādaśabhir āya-

tanair saṁyuktaḥ| cakṣurvijñānānubhūtam arthaṁ manovijñā-

nenānubhavati| evaṁ śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñānāni manovi-

jñānadhātuprabhavāni manomūlāni|

(11)

|| bhavanti cātra gāthāḥ||

manaḥpūrvaṅgamā dharmā manaḥśreṣṭhā manojavāḥ|

manasā suprasannena bhāṣate vā karoti vā|

nirdhūtapāpakalmāṣaś cyutyupapattivijānakaḥ|

karmaṇām phalatattvajñaḥ prāpnoti padam acyutam|| <2.10.1>

sarvendriyavidhātā yaḥ sarvabhūtahite rataḥ|

śānto dāntendriyaḥ svastho bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <2.10.2>

(12)

ṣaḍindriyarathārūḍho rāgaśatrunivartakaḥ|

prājño dhīraḥ kriyāvān yaḥ sa śāntaṁ padam āpnute|| <2.10.3>

araṇyavāsī santuṣṭo bhūmiśāyī samāhitaḥ|

dhunoti pāpakān dharmān vāyur meghān ivāmbare|| <2.10.4>

śubhavāgdehakarmāntaḥ śubhacaryāsu saṁrataḥ|

tattvadṛṣṭiḥ kriyādakṣo nāśayen mārasādanam|| <2.10.5>

rāgādayo na bādhante śubhacittam alolupam|

maitryākāruṇyabahulaṁ bhikṣur nairyāṇike sthitaḥ|| <2.10.6>

yasya rūpā dayo neṣṭā viṣayā bandhahetavaḥ|

sa yāti paramāṁ śāntiṁ yatra gatvā na śocate|| <2.10.7>

(13)

<3.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī

viharati: kim asau bhikṣuḥ prathamam aṣṭādaśamanovyabhicāra-

bhūmyantarāt prathamād dvitīyaṁ bhūmyāntaram ārūḍhaḥ ṣaḍ-

dhātutattvajñabhūmim idānīṁ kindharmānusmṛtibhūmin ākramet?

sa paśyati śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā:

(14)

<3.2>  tṛtīyaṁ bhūmyantaram ākrāmati sa bhikṣuḥ tattvadarśī|

kataraṁ bhūmyantraram? cittapuraḥṣa rabhūmyantaram| sa

sukham utpadyamānaṁ vijānāti| duḥkham utpadyamānaṁ vijānāti|

saumanasyaṁ jānāti| daurmanasyaṁ jānāti| upekṣāṁ vijānāti|

<3.3.1> kiṁ sukhaṁ vijānāti? sukhavedanīyaṁ sparśaṁ pratītyo-

tpadyate sukhā vedanā| asau sukhāṁ vedanāṁ vedayamānaḥ, "sukhavedanāṁ vindāmīti" yathābhūtaṁ prajānāti| atha tasya sukha-

vedanīyasya sparśasya nirodhadhātuḥ| sukhavedanīyaṁ sparśaṁ

pratītyotpannāṁ vedanāṁ vedayamānaḥ, "sukhā me vedanā

staṅgatā," astaṅgatāṁ vedanāṁ pratyabhijānīte| "vyupaśāntā me

sukhā vedanā| duḥkhā me vedanā utpannā," pratītyasamutpannāṁ

tāṁ duḥkhavedanāṁ pratyabhijānīte|

<3.3.2> " utpannā me sukhā vedanā" pratyabhijānīte sadbhūto vista-

reṇa yathaiva sukhavedanīyaḥ sparśo vihitaḥ, tathaiva duḥkha-

vedanīye'pi vācyaḥ|

<3.3.3> kiṁ saumanasyaṁ vijānāti? "saumanasyasthānīyaṁ

sparśaṁ pratītyotpannaṁ saumanasyam|" kathaṁ daurmanasyaṁ

pratyabhijānīte? "daurmanasyasthānīyaṁ sparśaṁ pratītyotpa-

(15)

nnaṁ daurmanasyam|" atha tasyaiva saumanasyasthānīyāṁ veda-

nāṁ yathāvad anupaśyataḥ, saumanasyasthānīyaṁ nirodhaṁ dṛṣṭvā,

saumanasyād virajyate: "yā sā me saumanasyavedanā prāg utpannā,

sā naṣṭā śāntā vyupagatā|" tato'sya vairāgyam utpadyate, yathā- bhūtaṁ prativedayati|

<3.3.4-5> evaṁ dauramanasye'pi vācayam| upekṣāyām apy evaṁ vācyam|

<3.4> tasyāsya tṛtīyaṁ bhūmyantaram ākramato nanditatarā bhaumā

yakṣā antarī kṣacarāṇāṁ yakṣāṇām abhinivedayanti| te'pi catu-

rṇāṁ mahārājñām abhinivedayanti| te'pi cāturmahārājikānāṁ

devānāṁ abhinivedayanti| te'pi kauśikaśakrasya devānām indra-

syābhinivedayanti: "yo'sau jambūdvīpād amuṣmād viṣayād

amuṣmād grāmād amuṣmāt kulād amuko nā ma kulaputraḥ keśa-

śmaśrūṇy avatārya kāṣāyāṇi vāsāṁsy ācchādya, śraddhayā āgārād

anagārikāṁ pravrajitaḥ, sa tṛtīyabhūmyantaram ārūḍha icchati

māreṇa saha yoddhum| hīyate mārapakṣaḥ| abhyuddhriyate sad-

dharmapakṣaḥ|"

<3.5> tac ca śrutvā, prītataramanāḥ kauśikaḥ śakro devānām indra

airāvaṇam āruhya, maharddhikapramukhaṁ devagaṇaṁ gṛhya,

yāmānāṁ devānāṁ nivedayati: "jambudvīpāt kulaputro... vista-

reṇa yāvat .... tṛtīyaṁ bhūmyantaram ārūḍha icchati māreṇa

saha yoddhum| hīyate mārapakṣaḥ| abhyuccīyate saddharmapakṣaḥ|"

<3.6> tac ca śrutvā sākrasya devānām indrasya sakāśāt, prītatara-

manaso yāmā devā bhavanti|

(16)

<4.1.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī

viharati: kathaṁ sa bhikṣus tṛtīyabhūmayantarāc caturthaṁ ca

bhūmyantaram avagāhati? sa paśyati śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā:

<4.1.2> sa caturthabhūmyantram ākrāmati: " sparśapratyayā me sukhā vedanotpannā sukhahetukā sukhanidānā sukhāpra-

tyayā| sā niruddhā vyupaśāntāntarhitā| tasyāḥ samanantaraṁ me duḥkhā vedanā utpannā duḥsparśā duḥkhanidānā duḥkhasamudayā

duḥkhā eva duḥkhapratyayā|"

<4.1.3> evaṁ sparśapratyayāṁ vedanāṁ pratyabhijānīte: kṣaṇe

kṣaṇe mamotpadyate vedanā sparśasahāyā sparśaprabhavā|" sa

sukhāyāṁ vedanāyāṁ na hṛṣyate na saṁrajyate| tāṁ vedanāṁ

nābhinandati na bahulīkurute nāsvādayati| evaṁ duḥkhāyām api

vedanāyāṁ na pīḍya te na viheṭhyate nāvilīkriyate|

<4.1.4> upekṣakaḥ sa viharati smṛtimān samprajānakaḥ| imābhis

tisṛbhir vedanābhir yadātyantikaṁ cittaṁ viraktaṁ bhavati, atha

param upekṣaṇaivāvaśiṣṭā bhavati, supariśuddhā bhavati supary-

avadātā| tasyaivaṁ bhavati: " aho batāham imām upekṣām, evaṁ

(17)

pariśuddām evaṁ paryavadātām, ākāśāyatana upasaṁhareyam,

tatpratirūpaṁ me cittaṁ bhavet, sākṣīkṛtā mayā upekṣā niṣṭha-

āntā pratibaddhā tadatyantamadhyavasitā tadupā dattā|

so'ham upekṣaṁ ākāśānantyāyatana upasaṁhareyam| aham apy

etām upekṣām, evaṁ pariśuddhām evaṁ paryavadātām, vijñānāna-

ntyāyatana ākiñcanyāyatane naivasañjñāsañjñāyatana upa-

samhareyam|" anenaivaṁ naivasañjñānāsañjñāyatanam upasam-

padya, viharati: "tatpratirūpaṁ me cittaṁ bhavet, tanniśritā upekṣā

tiṣṭhet, tadadhyavasitā tadupādānāt| so'ham upekṣāṁ naiva-

sañjñānāsañjñāyatana upasaṁhareyam|"

<4.1.5> yathāpi nāma dakṣaḥ karmakāro vā karmakārāntevāsī

vā ulkāmukhe jātarūpaṁ prakṣipeta| prakṣipya, nāḍikāsan-

(18)

daṁśam ādāya, evam etat sukarmaṇyaṁ kuryāt| tac ca suvarṇa-

rūpaṁ kalyāṇaṁ śobhanaṁ praśastavarṇaṁ sarvakarmakaraṇa-

praśasyavarṇanīyaṁ sarvadeśānuśaṁsasṛtaṁ sannihitaṁ nikṛta-

malakalmāṣakaṣāyaṁ mṛdukarmaṇīyaṁ praśastaṁ ca ratnaṁ pra-

bhayāvaguṇṭhayati| tam eva sa dakṣaḥ karmakāro vā karmakārānte-

vāsī vā suparikarmakṛtaṁ jātarūpaṁ viditvā, yatrākāṅkṣate'piba-

ndhanavikṛtau- yadi vā ghaṇṭākāya yadi vā sandarśanakāya

yadi vā keyūrāya yadi vā cakṣuṣi śobhāyai yadi vā pustakaśo-

bhāyai yadi vā hastaśobhāyai yadi vāṅguliśobhāyai yadi vāṅgu-

leyakamudrāyai yadi vā jātarūpamālāyai yadi vā mukuṭālaṅkā-

rāya- yatra yatropanāmayati, tatra tatraiva karmaṇyaṁ bhavati|

<4.1.6> evam eva prajñāsuśīlo bhikṣuḥ: " aham etām upekṣām, evaṁ 

pariśuddhām evaṁ paryavadātām, saced ākāśāyatana upasaṁha-

reyam, tatpratirūpaṁ me cittaṁ syāt, upekṣā tiṣṭhet, tanniśritā

(19)

tatpratibaddhā tadadhyavasitā tadupādānāt|" sa tām upekṣām

ākāśāyatana upasaṁharati| vijñānānantyāyatana ākiñcanyāyatane

naivasañjñānāsañjñāyatana upasaṁharati| tasyaivaṁ bhavati: " yā me 

iyam upekṣā nityā dhruvā śāśvatā'vipariṇāmadharmiṇī syāt?" sa

tattvam upalabdhāyatanacaturthaḥ: "ārūpyeṣu me upekṣāsya na nityā na nityālambanā, na dhruvā na dhruvālambanā, saṁskṛtā

boddhavyā| na nityālambanā, ākāśānantyātanālambanā vijñānāna-

ntyāyatanālambanā ākiñcanyāyatanālambanā naivasañjñānāsañjñā-

yatanālambanā| upekṣāvyañjitam etat, śivam etat, upekṣāhitam 

etat|'

(20)

<4.1.7> sa kāyaparyantikāṁ vedanāṁ vedayamānaḥ, utpadyamānaṁ

pratyabhijānīte, nirudhyamānāṁ pratyabhijānīte| cakṣuḥsaṁspa-

rśajāṁ vedanāṁ pratyabhijānīte| śrotrasaṁsparśajāṁ vedanāṁ pra-

tyabhijānīte| ghrāṇasaṁsparśajāṁ vedanāṁ pratyabhijānīte| evaṁ

jihvākāyamanaḥsaṁsparśajāṁ vedanāṁ pratyabhijānīte|

<4.1.8.1> sa vedanāsākṣī bhikṣus tām eva vedanāṁ sūkṣmātarām

avalokayate| sa cakṣuḥsaṁsparśajāṁ vedanām utpadyamānām utpa-

nnām avasthitāṁ vedayati| niruddhāṁ nirudhyamānāṁ pratyabhi-

jānīte :" niruddhā mama vedanā|"

<4.1.8.2> punar anyāṁ śrotrasaṁsparśajāṁ vedanāṁ pratyabhijānīte:

"yā sā cakṣuḥsaṁsparśajā mama vedanā, sā niruddhāsataṅgatā

vāntībhūtā, na punar eṣyati| tasyān niruddhāyām iyam aparā

śrotrasaṁsparśajā vedanā utpannā sukhālambenena duḥkhāla-

mbanena naivasukhaduḥkhālambanena|" sa tāṁ śrotrasaṁspa-

rśajāṁ vedanāṁ yathāyathāvad anupaśyañ jānan, na śrotraprati-

baddhāyāṁ vedanāyāṁ saṁrajyate| sa tāṁ vedanāṁ vedayamāno

virajyate vimucyate| 

<4.1.8.3> śrotrasaṁsparśajāyāṁ vedanāyāṁ tasyāṁ niruddhāyāṁ

ghrāṇālambanā vedanā utpadyate| sa tāṁ ghrāṇasamutthāṁ veda-

nāṁ prativedayati: "utpannā me ghrāṇasaṁsparśajā vedanā,

sukhālambanā sukhā, duḥkhālambanā duḥkhā, naivasukhaduḥkhā-

lambanā naivasukhaduḥkhā|" sa ghrāṇālambanāṁ vedanāṁ

(21)

yathāvat prativedayate, astaṅgatām api prativedayati| tasyān niru-

ddhāyāṁ ghrāṇālambanā vedanā utpadyate sukhā duḥkhā aduḥkhā-

sukhā| tām asau prativedayati: " utpatsyate hi mama ghrāṇāla-

mbanā vedanā| utpannā yathaivādhyavasitā, tathaivotpannā eṣāpi 

nirotsyate|"

<4.1.8.4-6> tasyāṁ niruddhāyāṁ jihvālambanā vedanotpatsyate

trividhā .... pūrvavat ..... manovedanālambanā trividhā|

<4.1.9> sa sadbhūta vedanādhiviśālaṁ caturthaṁ bhūmyanta-

ram ākrāmati|

<4.1.10> tasyāsyārabdhavīryasya sahotsāhasya mārabandhanam

āsthātukāmasya hṛṣṭatarā bhaumā yakṣā antarīkṣacarāṇāṁ yakṣāṇām

abhinivedayanti| te'pi caturṇāṁ mahārājñāṁ abhinivedayanti| te'pi

cāturmahārājakāyikānāṁ devānām abhinivedayanti| te'pi śakrasya

devānām indrasya nevedayanti| śakro'pi yāmānāṁ devānām abhi-

nivedayati: " yo'sau jambudvīpāt kulaputro amuṣmād viṣayāt

amuṣmād grāmād amuko nāmā kulaputraḥ, sa keśaśmaśrūṇy

avatārya kāṣāyāṇi vāsāṁsy ācchādya, śraddhyā āgārād anagārikāṁ

pravrajitaḥ| sa ghaṭan vyāyacchan, anupūrveṇa sadbhūtaṁ veda-

nāviśālaṁ caturthaṁ bhūmyantaram ārūḍhaḥ| so'haṁ devānām

(22)

āvedayāmi| hīyate mārapakṣaḥ| abhyuddhriyate sadbhūto devasad-

dharmapakṣaḥ|"

<4.1.11> tam airāvaṇārūḍhaṁ śakraṁ dṛṣṭvā, yāmā devā hṛṣṭāḥ

śakrasyārocayanti: "priyaṁ naḥ, śakra, yad dhārmikā dharmānu-

parivartino jambūdvīpakā manuṣyāḥ| tad evaṁ saddharmaprati-

rūpabhūtas tvaṁ śakraḥ|"

< II-4.2>

<4.2.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī

viharati: kathaṁ sa bhikṣur mārabandhanaṁ jahan prajahan,

vedanām avalokayati? sa paśyati śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā:

<4.2.2> sa bhikṣur vedanāṁ sadbhūta evāvalokayati: "cakṣur-

vijñānālambanākuśalā utpannā| sā uttiṣṭhamānā dvitīyena kuśalā-

lambanena nirodhitā, kuśalā jātā| sāvyākṛtenālambanena niro-

dhitāvyākṛtā jātā|" evaṁ śrotrasaṁsparśajāṁ vedanāṁ ghrāṇasaṁ-

(23)

sparśajām vedanāṁ jihvāsaṁsparśajāṁ vedanāṁ kāyasaṁsparśa-

jāṁ vedanāṁ manaḥsaṁsparśajāṁ vedanāṁ prativedayati| prati-

vedayamānasya kuśalā dharmāḥ paripūriṁ gacchanti| tanvībhavanti

cāsya kleśāḥ|

<4.2.3> tathaivaṁ bhāvayataḥ, sukṣmatas tām eva vedanāṁ pratya-

vekṣate| sa paśyati dharmavedanāṁ dharmavedanayā saha

nirudhyamānām| yathā pradīpaprabhādityaprabhayā viruddhā, ity evaṁ vedanādvayaṁ nirudhyate|

<4.2.4> punar api vedanāṁ kuśalākuśalām puṣyamāṇāṁ prati-

vedayate| tadyathā dīpaprabhā dvitīyāṁ dīpaprabhāṁ puṣṇāti|

<4.2.5> punar api vedanāṁ pravicinoti: "kā vedanānyayā saha veda-

nayātyantaviruddhā?" sa paśyati: "kuśalā vedanākuśalayā vedanayā

sahātyantaviruddhā| tadyathā dīpaprabhā nakṣatraprabhayā saha vi-

ruddhā|"

<4.2.6> punar api sa bhikṣuḥ pravibhajati: " kā vedanānyāṁ

vedanām atyantam eva hanti? sa paśyati: " anāsravālambanā

vedanā sāsravālambanāṁ vedanāṁ atyantam eva hanti| tadyathā-

gniprabhayā himaprabhā hanyate|" 

(24)

<4.2.7> "kā vedanā kayā vedanayābhibhūtā punar evāpyāyate?" sa

paśyati: "akuśalā vedanā yadā kuśalāṁ vedanām abhibhavati, sā 

punar evāpyāyate| yathādityena divā candraprabhābhibhūtā bhavati,

sā candraprabhā rātrāv āpyāyate|"

<4.2.8> punar api sa bhikṣur vedanāṁ pravibhajati vedanaikāgra-

smṛtiḥ: "kā bahvyo vedanāḥ sampṛktāḥ kayā ekayā vedanayā

saha viruddhābhibhūyante?" sa paśyati: "bahvyo vedanā laukika-

kriyā lokottarayānāsravayā vedanayābhibhūyante| tadyathā rātrau

bahvyo nakṣatragrahatārāṇāṁ prabhā ekayā candraprabhayābhi-

bhūyante|"

<4.2.9> punar api sa bhikṣur vedanānupaśyī kṣayavyayānupaśyī

vedanāṁ sūkṣmataram avalokayati: " kā bahvyo vedanāś cakṣuḥ-

śrotraghrāṇajihvā kāyasamutthāḥ sāsravāḥ kiṁ kuśalam āra-

bhante? sa paśyati: " laukikāḥ sāsravā vedanā bahvyo'pi

nānāsravālokanasamarthā bhavanti| yathā rātrau nakṣatragraha-

tārāṇāṁ prabhāś candravirahān nālokanasamarthā bhavanti|"

(25)

<4.2.10> punar api sa bhikṣus tāṁ vedanām avalokayati : " kiyatkālā-

vasthāyinyo mama vedanāḥ?" sa paśyati: "utpādavyayakṣaṇāva-

sthāyinyo mama vedanāḥ, tadyathā vidyutaḥ|"

<4.2.11> punar api sa bhikṣur evaṁ pravitarkayati: " kiṁ cakṣur-

vedanā ghrāṇavedanāyāḥ pratyaṁśaṁ prayacchati?" sa paśyati: "budbudakālādibhinnendriyālambanā vedanā sarveṣām indri-

yāṇām| tadyathā gauraśvoṣṭrakharamahiṣāṇāṁ bhinnajātīyānāṁ

naikapratyayo bhavati, evam eva pañcendriyasamutthānām anādi-

viracitānāṁ naikālambanaṁ bhavati| viṣayabhedena bhinnaviṣa-

yānīndriyāṇi, yathā gauraśvoṣṭrakharamahiṣavarāhāḥ|"

<4.2.12> tasyaivaṁ vedanānupaśyino bhikṣoḥ sūkṣmataraṁ jñānam

utpadyate| sa taṁ jñānam āsevate bhāvayate bahulīkaroti|

<4.2.13> tasyāsevamānasya vedanānupaśyinaḥ kṣayavyayānupaśyina

evaṁ bhavati: "cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyamanaḥsamutthā me ve-

danāḥ kuto'bhyāgacchamānā āgacchanti? nirudhyamānā vā kutra 

sannicayaṁ gacchanti ?"

(26)

<4.2.14> tasya bhikṣor vedanākṣayavyayānupaśyinaḥ pracintayato

mārgagatasyaivaṁ bhavati: "nāpi cakṣurvedanā kutaścid utpa-

dyamānā'bhyāgacchati, nirudhyamānā kutracit sannicayaṁ gacchati|

iti cakṣurvedanā abhūtvā bhavati| bhūtvā ca prativigacchati| nāka-

rāc cakṣuvedanāgacchati, yathā samudrālayāt salilam| na niru-

dhyamānā kvacin nicayaṁ gacchati, yathā nimnagamanā nadyaḥ

samudram anugacchante| iti cakṣurvedanā abhūtvā bhavati| bhū-

tvā ca prativigacchati| pratītyasamutpannāś cakṣuḥśrotraghrā-

ṇajihvākāyamano vedanāḥ|

<4.2.15> "tadyathā kuśalaḥ kumbhakāraḥ kumbhakārāntevāsī vā

cakraṁ ca pratītya, mṛtpiṇḍaṁ ca pratītya, vyāyāmaṁ ca pratītya, 

udakaṁ ca pratītya, mṛtpiṇḍahetuko ghaṭa utpadyate| tatra

sa ghaṭo na kutaścid āgacchati ākarāt| na nirudhyamānaḥ kvacit

sannicayaṁ gacchati| iti ghaṭo hetupratyayasamutpannaḥ| evaṁ me

cakṣuḥ pratītya, rūpaṁ pratītyālokaṁ pratītyākāśaṁ pratītya, mana-

sikāraṁ ca pratītya, cakṣurvedanā utpadyate, sukhā duḥkhā

aduḥkhāsukhā| yathā ghaṭasya yadi śobhanā hetupratyayā bhavanti,

tac chobhanasyaiva ghaṭasyotpādo bhavati| athāśobhanāḥ, tadā-

śobhano ghaṭo bhavati| evam eva yadi śobhanā hetupratyayāla-

(27)

mbanā bhavanti, tac chobhanāś cakṣurādyā vedanā utpadyante,

sadharmasahīyāḥ kuśalāḥ, anukrameṇa nirvāṇagāminyaḥ| yathā-

śobhanā hetupratyayālambanā bhavanti, tathāśobhanā cakṣurādyā vedanā utpadyante, rāgadveśa mohālambanāḥ saṁsāranarakapreta-

tiryaggāminyaḥ|"

<4.2.16> sarvakarmaphalakuśalānubaddhacetano bhikṣuḥ vedanām

anveṣamāṇaḥ, naikāśritāṁ vedanāṁ paśyati, na kārakādhiṣṭhitām,

nāpi hetusamutthām, na yādṛcchikām, na kūṭasthām, na nityām, na dhruvām, na śāśvatām, nāvipariṇāmadharmiṇīm| tasya sā veda-

nāskandhadarśinas tṛṣṇā paunarbhavikī parihīyate, nandīrāgasaha-

gatā malinī|

<4.2.17> sarvasaṁskārasyānityā nupaśyī sa bhikṣur mārgam

āsevate bhāvayati bahulīkurute| tasyaivaṁ bhāvayataḥ, saṁyojanāni prahīyante, anuśayā vāntībhavanti|

<4.2.18> katamāni saṁyojanāni? tadyathā: anunayasaṁyojanaṁ

pratighasaṁyojanaṁ mānasaṁyojanam avidyāsaṁyojanaṁ dṛṣṭisaṁ-

(28)

yojanaṁ parāmarśasaṁyojanaṁ vicikitsāsaṁyojanam īrṣyāsaṁ-

yojanaṁ mātsaryasaṁyojanam| imāni saṁyojanāni prahīyante|

<4.2.19> katame anuśayā vāntī bhavanti? tadyathā: kāmarāgānuśayo

bhavarāgānuśayo dṛṣṭyanuśayaḥ pratighānuśayo mānānuśayo'vi-

dyānuśayo vicikitsānuśayaḥ| ta ete'sya yathāpradhānās tribha-

vaparivartakās tribhūmisañcāriṇas tridoṣaparivartakās trikālānu-

sāriṇas trimadhyamās trivedanānubha vitās trijanmaparivartakāḥ

saṁsārahetubhūtā bhavanti|

<4.2.20> punar api sa yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī

viharati: kathaṁ sa bhikṣuś cakṣuṣa evaṁ sahetupratyayam ava-

budhyate? kimpratyayaṁ cakṣuḥ, kiṁhetujaṁ kinnidānaṁ avalo-

kayati? sa paśyati śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā:

<4.2.21> karmahetujaṁ cakṣuḥ| karmaṇā janmābhinivartyate| yathā

vaṭakaṇikayā vṛkṣo bhavati| vṛkṣāt punar vaṭakaṇikā yā  hetu-

pratyayaiḥ saṁvardhate| evam evājñānāt karmābhinivartyate|

karmaṇāpi janmābhinivartyate| sati janmani jarāmaraṇaśokapari-

devaduḥkhadauramanasyopāyāsā utpadyante| tadevam ayaṁ karma-

hetutṛṣṇāpāśabaddhaḥ sarvabālapṛthagjanasamudro bhavati| cakravat

paribhramate| tad etat kāraṇam, ayaṁ pratyayaḥ, sarvāsāṁ vedanānāṁ

(29)

sañjñānāṁ tu| na kriyate karma, karmābhā vāt tṛṣṇāyā apy

abhāvo bhavati| tadabhāvād vedanābhāvo bhavati, hetupratyayāt|

<4.2.22> tadyathā: vartiṁ ca pratītya, sthālakaṁ ca pratītya, tailaṁ ca

pratītya, agniṁ ca pratītya, pradīpasyārciṣaḥ kṣaṇikā abhini-

vartante| evam eva sa bhikṣuḥ vedanāhetupratyayadarśī tattvānveṣī:

"karmahetujāḥ karmapratiśaranāḥ karmaprabhavāḥ sarvavedanā

utpadyante|" tat sthālakam evaṁ bhūtaṁ śarīram| tailabhūtānīndri-

yāṇi vartibhūtā tṛṣṇā| agnibhūtā rāgadveṣamohāḥ| kṣaṇikaṁ

jñānaṁ dīpācivat| prabhāsadṛśaṁ jñānaṁ yena paśyati tattvānveṣī

yogācaraḥ: "sarvatribhavagatā vedanā|"

<4.2.23> tadyathā jātarūpakāro jātarūpam upādāya, karmaṇyaṁ 

karmakṣamaṁ ca tac ca jātarūpam ādāya, śobhanam alaṅkāra-

jātam abhinivartayati| evam eva jātarūpakārasamo yogācāraḥ| sa

jātarūpasadṛśam ālambanam ādāya, yadi śobhanam ālambanaṁ

bhavati, tac chobhanaṁ karmābhinivartayati nirvāṇagāmikam|

yathāśobhanaṁ bhavaty ālambanam, tathāśobhanaṁ karmābhini-

vartayati|

|| bhavanti cātra gāthāḥ||

hetupratyayatattvajñaḥ sūkṣmārthe kṛtaniścayaḥ|

mokṣasrotasy abhiratas tṛṣṇayā naiva vāhyate|| <4.2.24.1>

(30)

karmapratisarāḥ sarve dehinaḥ karmayonijāḥ|

karmaṇā phalasambaddhā bhramanti bhavasaṅkaṭe|| <4.2.24.2>

yo nādatte'śubhaṁ karma śubhakarmarataḥ sadā|

candrāṁśunirmalaratir yogī bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.3>

pradahan pāpakān dharmān śuṣkendhanam ivānalaḥ|

vibhrājate tribhuvane muktapāpo jitavyathaḥ|| <4.2.24.4>

mokṣāya yasya tu mano na saṁsāre kathaṁ cana|

nāsau badhyati saṁsāre muktaḥ pakṣī yathāmbare|| <4.2.24.5>

vedanodayatattvajño vedanāphalaniścayaḥ|

sa "mukta" iti vijñeyas tattvavit tribhavasya saḥ|| <4.2.24.6>

(31)

sukhaduḥkhe na bādhete dṛṣṭādṛṣṭair na lipyate|

dīptaṁ paśyati saṁsāraṁ yaḥ sa yogī satāṁ mataḥ|| <4.2.24.7>

avyāmūḍhamatir nityaṁ nityaṁ dharmaparāyaṇaḥ|

bhikṣuvṛttāv abhirato bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.8>

na jñātidarśanārāmaḥ sādhūnāṁ darśane rataḥ|

niḥkrāntagṛhakalmāṣo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.9>

praśāntendriyasarvasvo viṣayeṣu na lolupaḥ|

yugamātrādarśanāvekṣī bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.10>

nākruṣṭagṛhasañcārī na paṇyakrayavikrayī|

na vīthīcatvararatir bhikṣur bhavati tādṛṣaḥ|| <4.2.24.11>

(32)

na gītanṛtyasandarśī saṁrambheṣu na rajyate|

saṁrajyate śmaśāne yo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.12>

ekāhaparamaṁ piṇḍam ādatte śvo na kāṅkṣate|

dvibhāgakukṣisantuṣṭo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ||<4.2.24.13>

vastrottamavivarjī yaḥ pāṁsukūleṣu rajyate|

yuktāhāravihāro yo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.14>

yo nārabhati karmāṇi nirāśaḥ sarvakarmasu|

nirutsuko nāvarūḍho bhikṣur bhavati tādṛṣaḥ|| <4.2.24.15>

(33)

kāmākrodhavinirmukto mohapaṅkavivarjitaḥ|

na liptaḥ pāpakair dharmair bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.16>

sarvasaṁyojanātītaḥ sarvānuśayavarjitaḥ|

sarvāśayavinirmukto bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.17>

āryāṣṭāṅgena mārgeṇa nirvāṇapurataḥ sthitaḥ|

sarvān vidhamate kleśān bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.18>

śāntendriyo dṛḍhamatiḥ kāmapaṅkavivarjitaḥ|

ekāgrasaṁsthitamanā bhikṣur bhavati tādṛśaḥ <4.2.24.19>

bhūmisaṅkramaṇajño yo bhūmitattvavidarśakaḥ|

bhūmeḥ parāparajño yo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.20>

(34)

sāsravānāsravān dharmān hetupratyayasambhavān|

jānīte vidhivat sarvān bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.21>

brahmacārī ṛjuḥ śāntaḥ styānamiddhavivarjitaḥ|

kālotthāyī śucir dakṣo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.22>

śamathāvipaśyanaratiś caturdhyānaratiś ca yaḥ|

araṇyamuditārāmo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.23>

pakṣiṇo gaganasthasya chāyevānugatā sadā|

saddharme ca matir yasya bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.24>

kleśopakleśavadhakaḥ sa madarśī śubhāmatiḥ|

ānāpānavidhijño yo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.25>

(35)

anukramavidhijño yo yogavit tattvadarśakaḥ|

mārgāmārgavidhijño yo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.26>

yo na hṛṣyati harṣeṣu bhayeṣu na bibheti ca|

samaharṣabhayo vīro bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.27>

jarāmaraṇatattvajñaḥ surāsuranamaskṛtaḥ|

parāparajñaḥ sattvānāṁ bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.28>

saṅghāṭīpātrasantuṣṭaḥ sañcayeṣu na rajyate|

alpeccho brahmacārī yo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.29>

ekāsanāśī vimalo rasagṛddhyā na muhyate|

lābhasatkāravirato bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.30>

(36)

upekṣākaruṇārāmo mrakṣadoṣavivarjitaḥ|

nirdagdhadoṣasarvasvo bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <4.2.24.31>

<4.2.25> sa ādhyātmike dharme dharmānupaśyī bhikṣus tām eva

vedanāṁ yathāvad anupaśyamānaḥ, sa paśyati sūkṣmatareṇa

jñānena cakṣuḥsaṁsparśajāṁ vedanām ālambanānucarām| pa-

śyati dvitīyenālambanena saha nirudhyamānām, dhvastām: "cakṣu-

ḥsparśajā vedanālambanā vyatītā, śabdālambanasahīyā me iṣṭā

vā'niṣṭā vā vedanā sañjātā| tatsahīyam me cittaṁ mā vikṛtim

āpadyate|" sa tac cittam ālambanastambhe kṛtvā, sandhārayati|

tasyāṁ niruddhāyāṁ śabdālambanasahīyāyāṁ śrotravedanāyāṁ

ghrāṇavedanā gandhālambanā sañjātā| sa tām api ghrā ṇave-

danām avalokayati santarkayati:"utpannā me gandhasahīyā ghrāṇa-

vedanā, kuśalā vā akuśalā vā vyākṛtā vā avyākṛtā vā| tasya mama

ghrāṇavedanāyāś cittaṁ vikṛtim āpannam|" sa yadā cittavikṛtim ava-

lokayati, sa punar api tad evālambanam adhyavasati carati ghaṭati

(37)

vyāyācchati| karmaṇyaṁ kurute cittam, bhāvayati kuśalair dhar-

mair anāsravaiḥ| atha na vikampate, jihvālambanam ālamb-

anaṁ kurute, kuśalam akuśalaṁ vyākṛtam avyākṛtaṁ vā, sa tadāpy

ālambanaṁ sākṣīkṛtvā, vedanāṁ avalokayati, sukhā duḥkhā aduḥ-

khāsukhā: "kiṁ mamānayā cittaṁ vikṛtim āpannaṁ neti?" yadi

rasālambanāyāṁ sañjātāyāṁ vedanāyāṁ cittaṁ vikṛtim āpannaṁ

paśyati, sa punar api tad eva cittam ālambanastambhe baddhvā

dhṛtirajjvā, tathā carati ghaṭati vyāyacchati yathāsya cittaṁ jihvā-

vedanayā sahīya yā rasatṛṣṇayā nāpahriyate| punar api sa bhikṣuḥ

kāyaspraṣṭavyasahīyāṁ spraṣṭavyavedanām, ālambanastambhe ba-

ddhvā, avalokayati kuśalām akuśalāṁ vyākṛtām avyākṛtām|

sa yadi tayā spraṣṭavyavedanayā cittaṁ vikṛtim āpannam avaloka-

yati, tadālambanastambhe punar api baddhvā, karmaṇyaṁ kurute

yathā punar naiva vikṛtim āpadyate| sa punar bhikṣur manā-

gatāṁ manaḥsampratibaddhāṁ dharmavedanām avalokayati, kuśa-

lām akuśalāṁ vyākṛtām avyākṛtām| yadi tābhir vedanābhir

manaso vaikṛtyam avacārayati, sa tadālambanasatambhe baddhvā

dhṛtirajjvā, karmaṇyaṁ kurute yathā naiva vikṛtim āpadyate|

(38)

<4.2.26> sa ṣaḍviṣayakāyagatāṁ vedanām avalokayati, bhikṣuḥ

pañcavedanātattvodayadarśinaṁ sthānaṁ nāmārohate|

<4.2.27.1> sa cakṣuḥsaṁsparśajāṁ vedanāṁ jñānapradīpena vimṛ-

śati: " kā imāṁ vedanāṁ vedayate: 'vedaneyam' iti?"

<4.2.27.2> sa paśyati: "manovijñāṇaṁ pratītya, samutpanneyaṁ

vedanā manasaḥ sampratibaddhā manovitarkeṇāpahriyate|

sarvabālapṛthagjanāḥ saṅkalpāgninā dahyante| nātra kaścit kārako

vā vedako vā| saṁskārapuñja evotpadyate, saṁskārapuñja eva

nirudhyate, hetupratyaysambaddhaḥ|" sa cakṣuḥsaṁsparśajāṁ ve-

danāṁ yathāvad anupaśyann anuvidhāvan, na tayāpahriyate|

cittaṁ na vikampate na suṣirīkriyate nāvilīkriyate|

<4.2.27.3> punar api sa bhikṣuḥ śrotravedanām avalokayati: " ko

'yaṁ śrotravedanām: 'vedaneyam' iti vindati vedayati?"

(39)

<4.2.27.4> sa paśyati: " manovijñānānusampratibaddheyaṁ śrotra-

vedanā, manasaḥ sampratibaddhā tanniśrayā| neha kārako vā

vedako vā| pratītyasamutpanneyaṁ śrotravedanā| neha kārako vā

vedako vā syāt| śūnyaḥ saṁskārapuñjo'yaṁ hetupratyayavaśād

utpanno nirudhyate ca|"

<4.2.27.5> punar api sa bhikṣuḥ ghrāṇavedanām avalokayate:

"ko'yaṁ vindati vedanām: 'vedaneyam' iti?"

<4.2.27.6> sa paśyati: "vedanā manovijñānasampratibaddhā, tadā-

lambanā tanniśrayā taddhetukā tatpratyayānubhavalakṣaṇā bha-

vati śunyo'yaṁ saṁskārapuñjo na kārakādhiṣṭhito na vedakā-

dhiṣṭhitaḥ, santānānuviddhaḥ pravartate|" ghrāṇavedanām

avalokayitvā, " neha kārako vā vedako vārthāntarabhūtaḥ|"

<4.2.27.7> punar api sa bhikṣuḥ jihvāvedanām avalokayati:

"ko'yaṁ vindati jihvāvedanām: 'jihvāvedaneyam' iti?

<4.2.27.8> sa paśyati: "manovijñānasampratibaddheyaṁ jihvāvedanā|

tanniśrayā tatpratibaddhā tadālambanā taddhetuta utpadyate, tada-

dhiṣṭhānā| neha kārako vā vedako vārthāntarabhūtaḥ| śūnyaḥ saṁ-

skārapuñjo'yaṁ hetupratyayavaśād utpadyate|"

(40)

<4.2.27.9> punar api sa bhikṣuḥ kāyaspraṣṭavyavedanāṁ avalo-

kayate: "ko'yaṁ vindati kāyavedanām: 'vedaneyām' iti ?"

<4.2.27.10> sa paśyati: "manovijñānasampratibaddheyaṁ kāya-

vedanā| neha kārako vā vedako vārthāntarabhūto'sti| śūnyo'yaṁ

saṁskārapuñjaḥ pravartate hetupratyayavaśāt|

<4.2.27.11> punar api sa bhikṣur manovedanām avalokayati: "mano-

vedanāṁ ko vindati: ' manovedaneyam' iti?"

<4.2.27.12> sa paśyati: "manaḥ pratītya dharmāṁś cotpadyate

manovijñānam| trayāṇāṁ sannipātānāṁ sparśaḥ, sparśasahajā vedanā|

tadyathā: anekasugandhidravyasamudāyād gandhaḥ śobhana

utpadyate| tasya ca gandhasya bhavahetur nāsty ekaḥ| tadvad dhe-

tupratyayasamudāyāt sarvā vedanā utpadyante, na kārakādhiṣṭhitā 

na vedakādhiṣṭhitāḥ|

<4.2.28> " tadyathā patraṁ ca pratītya, keśaraṁ ca pratītya, nāḍiṁ ca

pratītya, kiñjalkaṁ ca pratītya, padmaṁ nāma puṣpaṁ utpadyate|

tasya ca padmasya hetur eko na vidyate| tathā cakṣuḥ pratītyā-

lambanaṁ ca pratītyākāśaṁ ca pratītya, manasikāraṁ ca pratīya, 

ālokaṁ ca pratītya, cakṣuḥsaṁsparśajā vedanā utpadyate| cakṣur-

jātīyā cakṣuḥsanniśrayā vedanā naikajātīyānekadravyāneka-

sambhavā na kūṭasthā na nirmitā|"

<4.2.29> sa yathā yathā tattvānveṣī bhikṣur bhavati, tathā tathāsya

śuklā dharmāḥ prādurbhavanti| tadyathā ikṣurasaḥ sthālyāṁ cito

'gninā kvāthyate| tasya prathamo malo dravako bhavati phāṇi-

tasañjñako| malino guḍo dvitīyaḥ kvātho guḍasañjñakaḥ śuklataro

(41)

bhavati tṛtiyaḥ śuklataro bhavati| evaṁ yathā yathā kvā-

thyate ikṣurasaḥ, tathā tathā nirmalataro bhavati| evam eva ālamb-

anasthālyāṁ jñānāgninā paritāpitacittasantānekṣurasaṁ kvātha-

yati| tasya phāṇitasadṛśaḥ prathamadhyānalābho bhavati| guḍa-

sadṛśaḥ śuklataro'sya dvitīyo dhyānalābho bhavati| śarkarasa-

dṛśo'sya tṛtīyadhyānalābho bhavati| evam eva yathā bhikṣuś citta-

santānaṁ jñānāgninā kvāthayate, tathā tathānāsravā dharmāḥ

śuklatarā vimalatarā niṣkalmaṣatarā utpadyante, saṁsāravimukhāḥ

śuklā vigatamalā dhautā utpadyante|

<4.2.30> punar api sa bhikṣuḥ tāṁ vedanām anyena prakāreṇa

sūkṣmatarām avalokayate: sūkṣmaudārikā cakṣuḥsaṁsparśajā

malā mohasahīyā amukasya sattvasya vedanā utpannā| sā amu-

kayā audārikayā vedanayā upahatā, sāvaśeṣā kṛtāvalīnā| evaṁ śro-

travedanā ghrāṇavedanā jihvāvedanā kāyamanovedanā|

(42)

<4.2.31> tasyaivaṁ ghaṭamānasya bhikṣor yujyamānasya māra-

sainyaṁ vidhamamānasya hṛṣṭataramanaso bhaumā yakṣā āntarī-

kṣāṇāṁ yakṣāṇām abhinivedayanti| te ca bhaumā yakṣā antarīkṣa-

carāś ca yakṣāś caturṇāṁ mahārājñām abhinivedayanti| te ca

bhaumā yakṣās te cāntarīkṣacarā yakṣās te ca catvāro mahārājānaś

cāturmahārājakāyikānāṁ devānām abhinivedayanti| te ca bhaumā

yakṣāḥ, te cāntarīkṣacarā yakṣās te ca catvāro mahārājānas te ca

cāturmahārājakāyikā devāḥ śakrasya abhinivedayanti| tridaśe-

śvaro'yaṁ śakro'pi devarāja airāvaṇam āruhya, prītataramanā

yāmānāṁ devānām abhinivedayati.... pūrvavat.....

<4.2.32> te'pi tuṣṭā yamā devāḥ śakrasyāntikāt, nānāvarṇaratna-

dharā divyamālyagandhavibhūṣitaśarīrā nānāvidhyānā iṣṭaśabda-

sparśarasarūpagandhā naṣṭopamasaukhyāḥ prahṛṣṭāḥ satvarā deva-

nikāyāḥ| tuṣiteṣu catvāriṁśadyojanasahasrāṇi saptaratnamayair

mandirair uddyotitaṁ vividhavimānaṁ nagaraṁ mānasasaṅ-

kalpaṁ nāma| tatra bodhisattvavīthī daśayojanasahasrāṇi nirā-

sravaratir nāmnā| tasyāṁ bhagavān maitreyaḥ prativasati sanni-

kṛṣṭair bodhisattvaśataiḥ pañcabhiḥ| tasya ca tuṣṭataramanaso yāmā

devā nivedayanti, pṛthivyāṁ jānumaṇḍalena praṇipatyaikāṁśena

divyāni vāsāṁsi kṛtvā śirogatenāñjalinā yathā: "deva, jambudvīpāt

karmabhūmisanniśrayād amuṣmād grāmād amuṣmād viṣayād

(43)

amuṣmān nigamād amuṣmāt kulād amukaḥ kulaputraḥ keśaśma-

śrūṇy avatārya kāṣāyāṇi vāsāṁsy ācchādya, śraddhayā āgārād

anagārikāṁ pravrajitaḥ, sa caran ghaṭan paryupāsamāno gurūn,

nirāsravakuśalatattvānveṣī ' vedanātattvadarśinaṁ' nāma caturthaṁ

bhūmyantaram ārūḍho vidhvaṁsati mārapakṣam, dṛḍhīkurute sad-

dharmasetum, prakāśayati śuklān dharmān| mandībhavati māra-

pakṣaḥ| prabalībhavati devapakṣaḥ| te vayaṁ devānām abhini ve-

dayāmaḥ|"

<4.2.33> tac chrutvā maitreyo yāmānāṁ devānāṁ sakāśāt, "prabalī-

bhavati devapakṣaḥ," kathayati yathā: "prahṛṣṭo'smi, devāḥ, yad

dhīyate mārapakṣaḥ, abhyuccīyate saddharmapakṣaḥ| praśithilī-

kriyante kleśāḥ| vidrāvyate mārasainyam|"

< II-5.1 >

<5.1.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī viha-

rati: katham asau bhikṣuḥ ṣaḍ vedanākāyān yathāvad dṛṣṭvā

saṅkṣepeṇa vedanāskandhabhūmibhāgena, pañcamaṁ bhūmyanta-

ram ārohati ?

(44)

<5.1.2> punar api sa bhikṣur vedanātattvadarśī ṣaḍvedanākāyakṛta-

karmāntaḥ sañjñāskandhaṁ sampravibhajati nimittīkaroti: "kata-

raṁ bhūmyantaraṁ sañjñāsahāyo'yaṁ śukladharmaviviktacārī

sañcintayan, hitāhitaviviktacārī sañjñāyāḥ sañjñī syāt?"

<5.1.3> sa nimittīkaroti śukladharmanimittam| ādita eva dharmān

pravibhajati: "kathaṁ sanidarśanasapratighālambanānām ada-

rśanāpratighasañjñā utpādyate?" sa viviktatarāṁ tām sañjñām ālo-

kayati| sa tayā sañjñayā nimittam ālambate ekādaśaprakāraṁ

rūpam| tadyathā: dīrghaṁ hrasvaṁ caturaśraṁ maṇḍalaṁ trikoṇaṁ

nīlaṁ pītaṁ lohitāvadātamāñjiṣṭham|

<5.1.4.1> tatra dīrghīkurute sañjñānimittam: "dīrgho bata saṁsāro

bālānāṁ mandabuddhīnām anavarāgraḥ| janmamaraṇakarmaphala-

cyutyupapattipriyaviprayogaśītoṣṇakṣutpipāsāśramaglāniparapreṣya-

paribhavadāsabhāvaparasparabhakṣaṇānicayabhūtaḥ sarvānartha-

bhūto'yam aparimitadurviṣahaḥ| aparimitaśatasa hasrakoṭīna-

yutair dehavāgmanasasamutthair duṣkarakṛtaiḥ karmaviśeṣair alaṅ-

kṛtā viḍambitā asakṛd asakṛd bālapṛthagjanāḥ|

(45)

<5.1.4.2>  "tatra manuṣyabhūtānāṁ paryeṣṭivyasanaparavañcanā-

kūṭamānavyavahāravāṇijyarājakulasevāsamudraprapātapravāsakala-

hakṛṣipaśupālyamlecchajanmamithyādṛṣṭivikalendriyasaddharmavi-

rahabuddhotpādavirahitapratyayavaikalyākṣana madyapānādattādā-

namṛṣāvadakāmamithyācārābhidhyāvyāpādānṛtapiśunaparuṣābaddha-

pralāpavyāsaktamanasāṁ dīrgho'yaṁ saṁsāraḥ," sañjñānimitam

anulambati|

<5.1.4.3> dīrghaḥ saṁsāro devānāṁ, sañjñānimittam anulaṁbati:

" viṣayaviṣayaprasakteṣṭaśabdarasasparśagandharāgadveṣamohapra-

mādastrīvyasanapārijātakacaitrarathavanopavanataḍāgapadminyā-

krīḍāgandhapuṣpasudhārasavividhakrīḍāhāravihāraprasaktacandana-

divyasrakcūrṇānulepana māndārapuṣpadivyavāditragandharvagīta-

prasaktacetasāṁ saddharmavimukhānāṁ dīrghaḥ saṁsāro devā-

nāṁ|"

<5.1.4.4> pretānāṁ api dīrghaḥ saṁsāraḥ sañjñānimittam anulambati:

"duḥkṛtakarmagāmināṁ kṣutpipāsāśramadaurbalyāgnivṛṣṭiprapata-

nasūcīkaṇṭhaparvatakukṣi kabhallikāsañjāterṣyāmātsaryaparaspara-

(46)

śastranikṛntanatamomayaśvabhraprapatananadītaḍāgotsasaranirdhā-

vitānāṁ yamapuruṣāsiyaṣṭikuddālaprahāraprahataduḥkhānāṁ vānta-

niṣṭhīvitāśānām anekavarṣaśatasahasrasañjātāhāradaurviṣahyavivi-

dhaduḥkhāsrupatanasañjātadurdinakeśasañchannamukhagātrāṇāṁ

kṛmiśatasahasravyāptaśarīraṁ sarvavyādhinikarabhūtaśarīram udva-

hamānānāṁ dīrghasaṁsāraprapannānām āyasaiḥ kākaiḥ pradīpta-

tuṇḍair uddhṛtanayanānāṁ vanadāvadagdhapādapasadṛśānāṁ parair

ākramya paraspareṇa bhakṣyamāṇānāṁ ṣaṭtriṁśadyojanaśatasaha-

srakoṭikāntāraprapannānām anāthānāṁ kṣutpipāsāgnidagdha-

śarīrāṇāṁ tamasi majjamānānāṁ pretānāṁ saddharmaśravaṇa-

vimukhānāṁ mithyādṛṣṭivañcitānāṁ dīrghaḥ saṁsāraḥ," sañjñāni-

mittam upalabhyate|

<5.1.4.5> " parasparabhakṣaṇāgamyāgamyājñānavimukhānāṁ jala-

carāṇāṁ nityaṁ pipāsārditānāṁ << pariśuṣkahṛdayagrahaṇabhītānāṁ

śiśumāralubdhakodratimitimiṅgilakumbhīranakramakaraśukti-

śaṅkhapramukhānāṁ nityaṁ parasparasthūlasūkṣmabhakṣaṇatatpa-

rāṇāṁ vāgurāvarohaṇagrahaṇabhītānām, tathā sthalacarāṇāṁ mṛga-

mahiṣavarāhanāgarājavṛṣabhāśvakharagavayarururikṣagaṇḍakapra-

(47)

bhṛtīnāṁ vividhaduḥkhabandhanaśastramāraṇavyādhijarāmara-

ṇaparasparapīḍāśatasahasrārditā>>nām, tathāntarīkṣacarāṇāṁ kāko-

lūkahaṁsabarhikukkuṭakoyaṣṭikapārāpatakapotadātyūhavāsaśatapa-

trachāyāvalīnajīvajīvakasampātaparabhṛtānām anyeṣāṁ ca śaku-

nijātīnām, vaiṣavadhabandhanaśastrakṣutpipāsāparasparabhakṣaṇa-

śītoṣṇapīditānāṁ tristhānagatānāṁ sthalajalajāntarīkṣacarāṇāṁ tiryag-

gatānāṁ dāruṇapratibhayānāṁ dīrghaḥ saṁsāraḥ," sañjñānimittam

ālambati|

<5.1.4.6> " tathā sañjīvanakālasūtrasaṅghātarauravamahārauravatapa-

napratāpanāvīcisotsedheṣu paramadurvicintyamanānekaśatasahasra-

pratibhayāgniśastraprapātavaitaraṇīlohitapravilīnāṅgapratyaṅgānām

asipattrapra veśāṅgārapratyanubhavanakṣāranadīprapātapradīpta-

bhūmisaṅkramaṇakāraṇāvyayadhūmadahanakharāsadṛśānekaprakā-

radurviṣahakāraṇāpīḍitānā nārakeyāṇāṁ dīrghaḥ saṁsāraḥ," sañ-

jñānimittam ālambati|

<5.1.4.7>  sa bhikṣuḥ sañjñāskandhapravicārī sanidarśanaṁ saprati-

ghaṁ dīrgharūpaṁ- karmaphalahetunidānālambane satyacatuṣṭaye-

nānāprakārayojanaśatasahasrāṇy api gatigatān sattvān avalokayati

(48)

nimittayati vibhajayati| nidānālambanaṁ sañjñāpradīpitaṁ paśyati, saṁsārāc codvijati|

<5.1.5.1> punar api yogācāra ādhyātmike dharme dharmānupaśyī viha-

rati: katham asau bhikṣur hrasvaṁ vibhajate sākṣīkurute? sa paśyati

śrutamayena jñānena divyena vā cakṣuṣā: sa bhikṣuḥ, mārasainyaṁ

vidrāvayan, kathaṁ hrasvaṁ vibhajati?

<5.1.5.2> " hrasvaḥ saṁsāro vrataniyamadānaśilajñānācāraguru śu-

śrūṣā-ṛjumanobhirāmasamyagdṛṣṭimātṛpitṛgauravabuddhadharmadarśa-

naśravaṇācāryopāsanāśaṭhacaryāniratānāṁ viratānāṁ kūṭamāna-

vañcanāt kalyāṇamitracāritryāḍhya-ṛjumanodayākārpaṇyālaṅkṛtadeha-

vāṅmanasālaṅkṛtahṛdayānāṁ manuṣyāṇāṁ hrasvaḥ saṁsāraḥ,"

sañjñānimittam ālambati|

<5.1.5.3> "tathā pramāde hy upapanne ye te nandanavaibhrājatā-

caitraratha pārijātakopavanataḍāgapadminīvividhacandanahāropahā-

ropaśobhitakalpavṛkṣanadīprasravaṇavanasuddhāhāraviśeṣān ma-

rṣayitvā, ye vividhāhāravihārā dhyānādhyayanasādhudarśanādhya-

yanadānadamasaṁyamabrahmacaryaśāntendriyaparimitabhāṣyavaca-

nadharmalolupaśāntāhāravihārā ye devāḥ, hrasvas teṣāṁ saṁsāraḥ|"

(49)

<5.1.5.4> " yathoktā duḥkhavividhakṣutpipāsāpariśuṣka vadanādī-

navā dāvāgnidāhāvalīḍhatanūruhavadanadavadagdhapādapasadṛśa-

dehā ye, te duḥkhamaraṇam agaṇayitvā, ye kṣaṇam api prasa-

nnendriyā hrasvaprasādā buddhadharmasaṅgheṣu, hrasvas teṣāṁ

saṁsāraḥ," sañjñānimittam anulambati|

<5.1.5.5> " parasparabhakṣaṇatarjanatāḍanaśītoṣṇadurdinabhayabhītās

te, yadi śaknuvanti, kṣaṇaviṣkambham agaṇayitvā, kṣaṇam apy

ekaṁ cittaprasādaṁ buddhadharmasaṅghaṁ prati kartum, hrasvas

teṣāṁ tiryakṣu saṁsāraḥ," sañjñānimittam anulambati|

<5.1.5.6> "sañjīvanakālasūtrasaṅghātarauravamahārauravatapanapra-

tāpanāvīcipramukheṣu narakeṣu upapannā ye nānāvikāraparama-

duḥkhapīḍitās tad duḥkham agaṇayitvā, kṣaṇam api cittaṁ prasā-

dayanti śīlaṁ prati, hrasvas teṣāṁ saṁsāro nārakeyānām," sañjñā-

nimittam anulambati| sa evaṁ hrasvaṁ cintayati saṁsāre|

<5.1.6> keṣāṁ caturasraḥ saṁsāraḥ? sa paśyati: "uttarakauravāṇāṁ 

ca puruṣāṇāṁ nirmamanirahaṅkāraniyatordhvagāmināṁ catura-

sras teṣu saṁsāraḥ," sañjñānimittam anulambati|

(50)

<5.1.7> "narakapretatiraścām ajñānaparivartināṁ na saccittānu-

vartināṁ maṇḍalaḥ saṁsāraḥ," sañjñānimittam anulambati|

<5.1.8> "śubhāśubhāvyākṛtāmiśrakarmaṇāṁ narakadevavyāmi-

śrāṇāṁ manuṣyeṣūpapannānāṁ - tatrāśubhena karmaṇā narakeṣu, 

śubhena karmaṇā deveṣu, vyāmiśreṇa manuṣyeṣu - trikarmopagā

ye tristhānajātijāḥ, trikoṇas teṣu saṁsāraḥ," sañjñānimittam anu-

lambati|

<5.1.9> "cāturmahā rājakāyikās tridaśā yāmāḥ paranirmitava-

śavartikarmasadṛśopapannā devabhyaś cyutā deveṣūpapadyante,

manuṣyebhyaś cyutā ye manuṣyeṣv evopapadyante nākṣaṇabhūmiṣu,

maṇḍalas teṣāṁ saṁsāraḥ," sañjñānimittam anulambati|

(51)

<5.1.10> " nīlāśubhakarmaparigṛhītā nārakeyāḥ| te hi tamomayeṣu

narakeṣu majjanti," sañjñānimittam anulambati|

<5.1.11> "pītavarṇakarmasaṅgṛhītāḥ pretāḥ| te hi parasparadroha-

tāḍanatarjanatatparāḥ pretāḥ," sañjñānimittam anulambati|

<5.1.12> "lohitakarmasaṅgṛhītās tiryañcaḥ| te hi parasparabhakṣa-

ṇalohitatatpriyāḥ," sañjñānimittam anulambati|

<5.1.13> "śuklavarṇakarmasaṅgṛhītā devamanuṣyā hi kuśala-

śubhakarmapathā ratnamayena mūlyena devamanuṣyopapattiṁ pari-

gṛhnanti| cyavamāne deve anye devāḥ kathayanti: ' sugatiṁ manu-

ṣyalokaṁ gaccha|' tathā mriyamāṇaḥ, jñātimitrakalatrāḥ sabāṣpa-

nayanadurdinamukhāḥ kathayanti: 'sugatiṁ manuṣyalokam,

priya, gacchāsmān tyaktvā,"' sañjñānimittam anulambati|

<5.1.14> sa evaṁ cintayati: "tat prāpya manuṣyatvam, yo na kuśala-

dānaśīlajñānāya ghaṭate, sa vañcito narakapretatiryagnatyāṁ bhra-

mati karmapathasañcito bāliśaḥ pṛthagjanaḥ|"

<5.1.15> sa bhikṣur vedanātattvadarśī sañjñāskandhayoniśomanas-

kārālambanatattvadarśī tattvam evānveṣate:

(52)

<5.1.16> cakṣuś ca pratītya rūpaṁ cotpadyate cakṣurvijñānam| tra-

yāṇāṁ sannipā tānām sparśaḥ| tatra sañjñāṁ vibhajate| rūpaṁ

dṛṣṭaṁ śobhanam aśobhanaṁ sannikṛṣṭaviprakṛṣṭadīrghahrasva-

caturasramaṇḍalāvadātatrikoṇaṁ rūpasaṁsthānam, sañjñāṁ saṁ-

vibhajati nimittīkaroti nidānam avekṣate| skandhadhātvāyatana-

nidānaṁ sañjñīkurute vibhajati| śubhāśudhakarmavipākasaṁvi-

bhāgaṁ sākṣīkurute| hetuyuktam avalambati| ahetuyuktam ava-

buddhvā, vivarjayati| hitāhitatadvilakṣaṇam atītaṁ sañjñā-

payato <

duḥkaraṁ .... pūrvavat ....." sañjñāyāṁ sañjñāpayati: "yadi sañjñā na

syāt, smṛtir api na syāt| sā hi smṛtiḥ sañjñāpratibaddhā, tadā-

lambanā tatpratyayā| tadyathā pradīpaprabhā pradipapratyayā,

tannidānā taddhetukā| evam eva me smṛtiḥ sañjñāhetukā

sañjñāprabhavā sañjñādhipatiḥ|" sa pañcamaṁ bhūmyanta-

raṁ ārohati sa bhikṣuḥ sañjñāsparśaṁ nāma| sañjñāpayati>>

sadbhūtato devānāṁ saukhyaṁ tatra na saṁhṛṣyate, nārake-

yānāṁ karmakṛtaduḥkhaṁ tato'pi na bibheti|

(53)

<5.1.17> sa samadarśī kalyāṇajātarūpasadṛśasañjñī bhikṣus tām eva

sañjñām anyena prakāreṇāvalokayati| sa sañjñāvinirmuktam

anyapuruṣaṁ mṛtam avalokayati: "kimpratyayeyaṁ mama sañjñā,

kiṁhetukā kinnidānā?" sa paśyati: "pratītyasamutpanneyaṁ

mama sañjñā pratyayasāmagryatayaivotpadyate| tannirodhān niru-

dhyate|

(54)

<5.1.18> "yathā candra masaṁ ca pratītya, candrakāntamaṇiṁ ca 

pratītya, candrakāntamaṇer udakaṁ prasannaṁ prādurbhavati| evam

eva nidānapratyayāṁś ca pratītya, sañjñā niṣpadyate| neyaṁ sañjñā nirhetukā, na kārekena kṛtā, na vedakena, na yādṛcchikīyā utpa-

dyate|"

<5.1.19> sa tattvata eva bhikṣur anveṣate sañjñāskandham| sa sañ-

jñātattvadarśī, sa udayavyayatattvajñaḥ sūkṣmatarakramānveṣī| nadī-

kūlasrotaḥpravṛttasañjñā kuśalam utpadyamānā, pratyayanidāna-

vaśad akuśalapariṇāmā| akuśalam utpadyamāna, pratyayanidāna-

vaśāt kuśalapariṇāmā| jātā sā punaḥ pratihatā cittamarkaṭena,

avyākṛtā jātā| pariṇāmasukham avekṣyate| nirāsravasukheṣu

sukhasañjñī, sukhe cāsañjñī: "tasyām eva sukhāyāṁ parīttasañjñāḥ|"

<5.1.20> kathaṁ kuśalaskandhadhātvāyatananirodhodayadarśī na

vedanāyām abhisaṁrajyate? na vedanāstaṅgamanena sañjñāyām

abhiramate| na sañjñāstaṅgamanena saṁskārāṇām udayam abhi-

rocate, na sthitiṁ na vyayaṁ nānyathātvam| na vijñānasyodayam

(55)

abhirocate, na stithiṁ na bhaṅgaṁ nānyathā bhāvam| evam ayaṁ

skandhatattvajño bhikṣur na mārasya viṣaye vasati| sa rāga-

dveṣamohair nābādhyate| na nityasukhaśucyātmakadarśī bha-

vati| na saṁsāriṇyā jālinyā saṁsāra iṣṭaśabdasparśarūpagandha-

rasamayaiḥ pāśair badhyate| na naṣṭasmṛtir bhavati| sa smṛty-

upasthitivijānakaḥ śakta āsravakṣayāya nirvāṇābhimukhāya gantum|

|| bhavanti cātra gāthāḥ||

mandavīryakusīdānāṁ bhikṣūṇāṁ darśanāya yaḥ|

nodyogābhirato nityaṁ bhikṣur bhavati tādṛśaḥ|| <5.1.21.1> 

na śayyāsanasambhojī bhikṣur buddhena bhāṣitaḥ|

kausīdyābhirato yas tu nāsau kalyāṇam arhati|| <5.1.21.2>

(56)

kleśāṇāṁ mūlam ekaṁ h i kausīdyaṁ yasya vidyate|

kausīdyam ekaṁ yasyāsti tasya dharmo na vidyate|

kevalaṁ vastramātreṇa 'bhikṣuḥ sa' iti kathyate|| <5.1.21.3>

nādhyetavye matir yasya na dhyāne nāsravakṣaye|

kevalaṁ kuhamātreṇa bhikṣur bhavati sādṛśaḥ|| <5.1.21.4>

vihārārāmanirato na rato dharmagocare|

strīmadyalolupamatir na bhikṣus tādṛśo bhavet|| <5.1.21.5>

yo mārabandhanacchettā cchettā pāpasya karmaṇaḥ|

sa bhikṣur deśito buddhair na bhoktā saṅghagocare|| <5.1.21.6>

(57)

varam āśīviṣaviṣaṁ kvathitaṁ tāmram eva vā|

bhuktaṁ syān na tu duḥśīlaiḥ sāṅghikaṁ pānabhojanaṁ|| <5.1.21.7>

yo hi nārhati piṇḍāya nāsau piṇḍāya kalpyate|

yasya piṇḍīkṛtāḥ kleśā nārakāya sa kalpyate|| <5.1.21.8>

yena vāntā hatāḥ kleśāḥ sarpā iva bileśayāḥ|

sa bhikṣuḥ piṇḍabhojī syān na strīdarśanatatparaḥ|| <5.1.21.9>

bandhakaṁ yadi cātmānaṁ kṛtvā pāpeṣu rajyate|

kathaṁ sa bhikṣur vijñeyaḥ saṅgharatnapradūṣakaḥ|| <5.1.21.10>

yasyeṣṭau lābhasatkārau viṣayā yasya saṁmatāḥ|

nārīdarśanatatkāṅkṣī na bhikṣur na gṛhī śaṭhaḥ|| <5.1.21.11>

(58)

dagdhaṁ kleśavanaṁ yair hi vanaṁ dagdhaṁ yathāgninā|

te dvijās te ca kalyāṇā na raktāḥ pānabhojane|| <5.1.21.12>

nityaṁ grāmotsukā gantuṁ nityaṁ snānotsukāḥ śaṭhāḥ|

parātmavañcakā mūḍhā mūḍhāḥ saddharmavartmani|| <5.1.21.13>

araṇye śāntamanaso nityaṁ dhyānaparāyaṇāḥ|

te dvijās te ca kalyāṇāḥ kalyāṇapathagocarāḥ|| <5.1.21.14>

ramaṇīyāṇy araṇyāni na cātra ramate manaḥ|

vītarāgātra raṁsyante na tu kāmagaveṣiṇaḥ|| <5.1.21.15>

(59)

sāṅkathayābhirato yas tu rato viṣayatṛṣṇayā|

na yāsyati puraṁ śāntaṁ yatra mṛtyur na vidyate|| <5.1.21.16>

rājasevī sumṛṣṭāśī madyapaḥ krodhanaḥ sadā|

bhikṣunāmnā vañcayate dāyakān ṛtacetasaḥ|| <5.1.21.17>

upāyam abhyupādāya rāja dvārāśritā hi ye|

saṁrabdhā gṛhibhiḥ sārdhaṁ yannāśād vanam āśritāḥ|| <5.1.21.18>

tatsvāsthyam eva puṣṇanti vāntāśais taiḥ samā matāḥ|

putradāraṁ parityajya ye śantaṁ vanam āśritāḥ|| <5.1.21.19>

(60)