• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• advayatantraṭīkā
• Laghutantraṭīkā

Laghutantraṭīkā

Technical Details

Laghutantraṭīkā
Chapter I

The Foundation of Tantra

Introduction

oṁ namaḥ śrīcakrasaṁvarāya
yenākrāntaḥ pinākī himagiritanayā vāmasavyāṅghriṇārke
devā bhūtāsurendrā grahagaṇasahitās trāsitāḥ krodhadṛṣṭyā|
mudrebhavyāghracarmoragapavinarakaṁ muṇḍamālā dhṛtā taṁ
natvā tattantraṭīkā sphuṭakuliśapadānveṣikā likhyate sā|| [1]

vīreśacoditenaiṣā mayā śrīvajrapāṇinā|
yogināṁ puṇyalābhāya mahāmudrāphalāptaye|| [2]

athāta uddhṛtaḥ sāras tantrāl lakṣābhidhānataḥ|
śrīherukamahāyogo ḍākinīcakrasaṁvaraḥ|| [3]

kāle pañcakaṣāye 'smin puṇyajñānaphalāptaye|
vārāhyādhyeṣito vajrī laghutantraṁ prakāśayet|| [4]

alpāyuṣkālpavīryānāṁ sādhakānāṁ hitāya tat|
rāgadveṣādiyuktānām upāyenaiva tena ca|| [5]

rahasye ḍākinīguhye sarvātmani sadā sthitaḥ|
sarvadūtīmayaḥ sattvo vajrasattvo mahāsukhaḥ|| [6]

svayambhūr bhagavān eṣa sarvakāmārthasādhakaḥ|
nādarūpā viniṣkrāntā samayācāragocarā|| [7]

<durlabhas> triṣu lokeṣu ādimadhyāntasaṁsthitaḥ|

(1)

manthyamanthānasaṁbhūto mantrayogavidhiḥ kramaḥ|| [8]

abhidhānaṁ tad evoktam abhidheyo yena vācyate|
herukaḥ sahajānando madhyamāśvāsa uttamaḥ|| [9]

viṇmūtracandramārtāṇḍacaturṇāḍīsamanvitaḥ|
kulikā vajravārāhī mahāmudrā nirāśrayā|
tena tāṁ pūjayet yogī karmamudrāsukhojjhitaḥ|| [10 1/2]

ity evam abhiṣekārtho 'prakaṭo yaś cālpatantrataḥ|
uddeśamātrataḥ proktaṣ ṭīkayā sa vitanyate||

Subject-Matter and Contents of this Tantra

iha prathamaṁ tāvad abhidheyābhidhānasaṁbandha-prayojana-pra
yojanaprayojanāny abhisaṁvīkṣya vaineyajanānāṁ niyamarahitānāṁ
svacittābhiprāyeṇeha janmani buddhatvadāyakaṁ paramarahasyasthena
vīravīreśvarīparivṛtena vajravārāhyādhyeṣitena śrīherukabhagavatā
mūlatantrāl lakṣābhidhānāt sārāt sārataraṁ tantraṁ
saptaśatagranthapramāṇam saṁdeśitam iti|

atra prajñopāyātmako heruko bhagavān abhidheyaḥ| asya
pratipādakaṁ tantrarājam abhidhānam| tayor abhidheyābhidhānayoḥ
parasparaṁ vācyavācakalakṣaṇaḥ saṁbandhaḥ| maṇḍalapraveśādinā
sattvārthakaraṇaṁ laukikīsiddhisādhanaṁ prayojanam|

puṇyajñānasaṁbhāreṇa mahāmudrāsiddhisādhanaṁ buddhatvaṁ
prayojanaprayojanam iti| etāny abhisaṁvīkṣya| vaineyajanānāṁ
niyamarahitānām iti niyamaḥ śrāvakabhikṣusaṁvaraḥ| tena rahitā
niyamarahitāḥ| teṣām svacittābhiprāyo rāgadveṣādyātmakaḥ| tena
svacittābhiprāyeṇāpīha janmani buddhatvadāyakam| tenaiva

(2)

bhāvanopāyena pañcakaṣāyakāle 'lpāyuṣkālpavīryāṇāṁ sādhakānām|
paramarahasyastheneti| rahasyaṁ dharmodayam ākāśadhātus
tatrasthena paramarahasyasthena| vīravīreśvarīparivṛteneti| vīraḥ
khaṇḍakapālikādayaś caturviṁśatiś candracaraṇāḥ| vīreśvaryo
ḍākinyādayaḥ saptatriṁśadbodhipākṣikadharmasvabhāvāḥ| tābhiḥ
parivṛto vīravīreśvarīparivṛtaḥ| tena vajravārāhyādhyeṣitena śrīheru-
kabhagavateti āha-

śrīkārād advayaṁ jñānaṁ hekārād dhetuvarjitam|
rukārād rūpanirmuktaṁ kakārāt karaṇojjhitam||
aiśvaryādiguṇair yukto bhago vā mārabhañjanāt|
sa yasyāstīty asau prokto bhagavān traidhātukeśvaraḥ||

iti| tena śriherukabhagavatā mūlatantrāl lakṣābhidhānāt sāraṁ
spataśatagranthapramāṇaṁ tantraṁ deśitam||

sa ca bhagavān anyā tantrasvabhāvatayāvasthitaḥ| prathamaṁ vi-
jahārasthānasvabhāvatayāvasthitaḥ| tataḥ samayācārasvabhāva-
tayāvasthitaḥ| tato'dhyeṣakadeśakasvabhāvatayāvasthitaḥ| kulikāpūjāsva-
bhāvatayāvasthitaḥ| tato dūtikāsiddhipūjāsvabhāvatayāvasthitaḥ|
kāmasiddhibhāvanāsvabhāvatayāvasthitaḥ| tato bodhicittabindubhir
buddhabodhisattvādipūjāsvabhāvatayāvasthitaḥ| sarvapāpavimuktisva-
bhāvatayāvasthitaḥ| tato yogitvasādhanasvabhāvatayāvasthitaḥ|
samayapālanasvabhāvatayāvasthitaḥ| tataḥ samayabheda-
rakṣaṇasvabhāvatayāvasthitaḥ| pañcāmṛtabhakṣaṇasvabhāva-
tayāvasthitaḥ| tato gaṇacakre 'ṅguṣṭhānāmikābhyāṁ vaktre soma-
pānāsvādanasvabhāvatayāvasthitaḥ dvīndriyasamāpattisvabhāva-
tayāvasthitaḥ| tato divyasaukhyapraśaṁsāsvabhāvatayāvasthita iti
divyamānuṣyakaṁ sukhaṁ kalāṁ ṣoḍaśīṁ nārghati divyasaukhya-
syākṣarasyeti| prathamapiṇḍārthaparicchede bhagavān vyavasthita iti||

(3)

tato girigahvarādisthānaniyamasvabhāvatayāvasthitaḥ| maṇḍa-
lādidaśatattvasvabhāvatayāvasthitaḥ| tato guruvīravīre-
śvarīmaṇḍalacakrapūjāsvabhāvatayāvasthitaḥ| śiṣyamaṇḍalapraveśana-
svabhāvatayāvasthitaḥ| tato 'bhiṣekadānasvabhāvatayāvasthitaḥ| mudrā-
cāryapūjāsvabhāvatayāvasthitaḥ| iti maṇḍalasekaparicchede bhagavān
avasthitaḥ||

tato ḍākinībhuvanavijṛmbhaṇasvabhāvatayāvasthitaḥ| mantrod-
dhārasvabhāvatayāvasthitaḥ| tato vidyārājakarmaprasarasvabhāvata-
yāvasthitaḥ| laukikāṣṭasiddhisādhanasvabhāvatayāvasthitaḥ| tataś
chomākāryasvabhāvatayāvasthitaḥ| karmamudrālakṣaṇasvabhāvata-
yāvasthitaḥ| tatas tāsāṁ saṁbhāṣaṇagamanāgamanakriyāsvabhāvata-
yāvasthitaḥ| ḍākinilakṣaṇasvabhāvayāvasthitaḥ| tato mudrāpratimu-
drādarśanasvabhāvatayāvasthitaḥ| samayanāmakathanasvabhāvata-
yāvasthitaḥ| laukikalokottarāṣṭamahāsamayasvabhāva
tayāvasthitaḥ| tata ekacarukabhojanasvabhāvatayā va-
sthitaḥ| balidānasvabhāvatayāvasthitaḥ| tata sumbharājamantrod-
dhārasvabhāvatayāvasthitaḥ| tasya karmaprasarasādhanasvabhāva-
tayāvasthitaḥ| mantrabimbadhyānasvabhāvatayāsthitaḥ| tato nirvi-
kalpatattvabhāvanāsvabhāvatayāvasthitaḥ lokottarahomasvabhāvatayāva-
sthitaḥ| tataś caturvaktrādimantrapadasahitavīravīreśvarīnāmama-
dhyagatānte cittavajrādi mantrajāpasvabhāvatayāvasthitaḥ|
piṭhādidaśabhūmicaturviṁśatisthānanirdeśasvabhāvatayāvasthitaḥ|
śirasādinyāsasvabhāvatayāvasthitaḥ| saptatriṁśadbodhipākṣika-
dharmaviśuddhisvabhāvatayāvasthitaḥ| tataḥ khaṇḍakapālādicatur-
viṁśatidhātuviśuddhisvabhāvatayāvasthitaḥ| devībhūcarakhecararūpapa-
rivartanasvabhāvatayāvasthitaḥ| saptatriṁśatsvabhāvakulanārīpūjāca-
krasaṁcāra bhogalayādhikārasvabhāvatayāvasthitaḥ| dharma-
ca krapravartanasvabhāvatayāvasthitaḥ| tato nirmāṇasaṁbhoga-
dharmaśuddhakāyasvabhāvatayāvasthitaḥ śūnyatākaruṇābhinnasvabhāva-

(4)

tayāvasthita iti| evaṁ śrīheruko| bhagavān tantrasvabhāvata-
yāvasthitaḥ||

The Incipit of Tantra

anenāpy abhidhānenātmānam abhidheyaṁ vajravārāhyāḥ
prakāśayati| athāto rahasyaṁ vakṣye samāsān na tu vistarād ityādinā|
nanu sarvasmin tantrarāje evaṁ mayā śrutam ityādinā vijahāra-
sthānanirdeśaḥ| katham asmiṁs tantre 'thāto rahasyam ityādinā
vijahārasthānanirdeśo bhagavatakto bhavati| samājehevajrādau
yogayoginītantre evaṁ mayā śrutam ityādinā bhagavato vacanaṁ
tatre satyaṁ bhavati| tasmād idaṁ tantraṁ bhagavatā saṁdeśi
taṁ na bhavati| iti keṣāṁcid vyañjana saraṇārthinām abhiprāyo
bhaviṣyati| tasmād ucyate| iha yad vaktavyam anāgatakāle bālajanair
vyañjanasaraṇatāśritair evaṁ mayā śrutam ityādinā vinā tantrarājaṁ
bhagavatoktaṁ na bhavati| tan na| kasmāt| iha bhagavatā
catvāri pratisaraṇāny anyatroktāni| tadyathā| arthapratisaraṇatā na
vyañjanapratisaraṇatā jñānapratisaraṇatā| na vijñānapratisaraṇatā|
nītārthapratisaraṇatā na neyārthapratisaraṇatā| dharmapratisaraṇatā na
pudgalapratisaraṇatā| ato bhagavato vacanān na vyañjanapratisaraṇatā
kvacid yāne bhagavatoktā| svaravyañjanasamūhaṁ saṁjñāmātraṁ
saṁjñināṁ bhāvābhāvadharmānāṁ pratipādakam| ihaikasyāpi
bhāvābhāvadharmasyānekāḥ saṁjñāḥ saṁbhavanti| na ca tāsām
ekā saṁjñā pradhānā 'pradhānā vā bhaviṣyati| sarvāsām
ekabhāvābhāvadharmapratipādakatvāt| strīnāriyuvatyādināṁ stana-
keśavatībhāvadharmapratipādakatvāt| tathā khapuṣpavyomatāma-
rasādīnām abhāvadharmapratipādakatvād iti| evaṁ sarvatra

(5)

saṁjñasaṁjñisaṁbandho yogibhir avagantavyaḥ| ihākāraḥ śūnyatāpra-
tipādakaḥ saptamyanta ekāro bhavati| ata e iti saṁjñayā ākāśadhā
tur gṛhyate sarvādhāraḥ| tathā ḍākinīvajrapañjare bhagavān āha-

ākāśe tv ajaḍe svacche 'navakāśaprakāśini|
viśve vajrālaye layane sarvadhātau manorame||
ityādinā|
rahasye parame ramye sarvātmani sadā sthitaḥ||
itiparyantaṁ vijahārapadasya nānāsaṁjñā viśeṣaṇachalenoktāḥ| tathā
śrīsamājādike| evaṁ mayā śrutam ekasmin samaye bhagavān sarvata-
thāgatakāyavākcittahṛdayavajrayoṣidbhageṣu vijahāra| asyāpy
anekāḥ saṁjñāḥ|
e bhagaḥ kamalaṁ śuddhaṁ sukhāvāsaḥ sukhāvatī|
siṁhāsanaṁ nirālambaṁ tathatā pāramitā matā||
ity ādhāraḥ| tathā 'dheyaḥ|
vaṁ vajrī varado vādi sahajānandam akṣaram|
śivaḥ śāntaś ca kalyānaṁ īśvaraḥ sarvagaḥ paraḥ||
ityādyanekasaṁjñābhir ādheyaḥ parigīyate|
bhagavatā nāmasaṁgītyāṁ jñānakāyo niranvaya<ḥ>| iti|
prajñāparamitādhāraḥ sarvākārā tv akalpitā|
karuṇā yā nirālambā sa ādheyaḥ prakāśitaḥ||
iti ata uktaṁ tantrāntare-
ekārākṛti yad divyaṁ madhye vaṁkārabhūṣitam|
ālayaṁ sarvasaukhyānāṁ buddharatnakaraṇḍakam||
iti| tathā|
anādinidhanaṁ śāntaṁ bhāvābhāvakṣayaṁ vibhum|
śūnyatākaruṇābhinnaṁ bodhicittam iti smṛtam||

(6)

ityādy anekatantratantrāntare 'yaṁ prajñopāyātmako yogo bhagavatoktaḥ
| tena bauddhair na vaktavyam| evaṁ mayādi yatrāsti tat tantraṁ
bhagavatā deśitam| yatra nāsti tan na bhavati| atra mantranaye 'dṛṣṭa-
dharmadoṣagrahaṇān mūlāpattir bhavati| mūlāpattito 'vīcigama-
naṁ bhavati mithyāśrutābhimāninām| iti ato 'smiṁs tantre 'thāto
rahasyam ityādinā tantradeśanā 'viruddhā| śūnyatākaruṇātmakaprajño-
pāyadharmapratipādakatvād iti| atrāha lakṣābhidhāne-
śūnyatākaruṇayor aikyaṁ yasmin tantre prakāśitam|
sādhanaṁ lokanāthasya tat tantram buddhadeśitam||
lokasaṁvṛtisatyena laukikīsiddhisādhane|
vikalpabhāvanā proktā mantrajāpavidhis tathā||
paramārthasatyataḥ proktā sarvasaṁkalpavarjitā|
bhāvanā jñānakāyasya sādhanāya tathāgataiḥ||
iti tantrapratiṣṭhāpananiyamaḥ||

(7)

Chapter II

Surface Meaning and Deep Meaning

Commentary on CS 1

idānīṁ tantrokto neyārtho nītārtho| vitanyate 'thāto rahasya vakṣya
ityādinā|

athāto vajrabhairavasamādher anantaraṁ ḍākinīcakrasaṁvarasa-
mādhisamāpanno lakṣābhidhānāc chrīheruko bhagavān vajravārāhīm
āmantrayati sma-

he vajravārāhi śṛṇu yogaṁ caiva vidhijñānaṁ tantre nigaditam
yal lakṣābhidhāne herukākhyaṁ tad eva rahasyam ahaṁ vakṣye tava
samāsān na tu vistarād iti|

tat kasya hetor bhagavann alpatantraṁ mūlatantrād deśeyasi|
bhagavān āha| iha pañcakaṣāyakāle jāmbūdvīpakā manuṣyā viśeṣe-
ṇāryaviṣaye 'lpāyuṣo 'lpaprajñā bhaviṣyanti| ye vajrācāryās te
mūlāpattigāmino bhaviṣyanti| bhikṣavo daśākuśalakārino bhaviṣyanti|
gṛhasthā ratnatrayadravyopabhogino bhaviṣyanti| paṇḍitā aśruta-
tantravyākhyātāro bhaviṣyanti| paṇḍitābhimānena tantre pañjikāṭīkākārā
bhaviṣyanti| tantrārthaṁ viparītaṁ deśayitvā narakagāmino bhaviṣyanti|
ye mūrkhabauddhās te śraddhājaḍatvena gṛhasthācāryeṣu paryupāsanāṁ
kariṣyanti| sarvajñadhvajadhārakān dūṣayiṣyanti| ye śiṣyās te
sadguruchidrānveṣakā bhaviṣyanti| asadgurubhyo bhakṣādvaitebhyaḥ
stutipūjāṁ kariṣyanti| gurvārādhanoktaṁ buddhavacanaṁ na kariṣyanti|

(8)

dharmadeśakā daśākuśalapravartakā bhaviṣyanti| sādhakā bākya-
khānapānabhogāsaktā bhaviṣyanti| mātṛgrāmā atyantakāmalubdhā
bhaviṣyanti| tasmāt sarvamūlatantrād alpatantradeśanā buddhasya
| sā ca vajrapadabahulatvāt sadgurūpadeśena tantratantrāntaroktena
bodhisattvakṛtaṭīkayā jñātavyā vidvadbhir mokṣārthibhir iti| ataḥ
saṁkṣepān na tu vistarād vakṣye 'haṁ rahasyam| rahasyam iti
neyārthena karmamudrā bhaga ucyate| nītārthena prajñāpāramitā śūnyatā
śrīherukasaṁyogam iti| śrīti sahajānandam| he iti
karmamudrājñānamudrāhetuvarjitam| ru iti rūpa lakṣaṇanirmuktam
| ka iti cakṣurādikaraṇavarjitaṁ nirālambakaruṇālakṣaṇam| tasya
śūnyatayā saha yogam ekatvam| śūnyatākaruṇayor abhinnatvaṁ
vakṣye 'ham iti| neyārthena śrīherukaḥ puruṣendriyam|
tasya nārībhagena saṁyogam ekatvaṁ bālajanānāṁ vakṣye 'haṁ
dvīndriyasukhābhilāṣināṁ puṇyasaṁbhārārthaṁ cittasyāparaviṣayapari-
mocanārtham iti| sarvakāmārthasādhakam iti karmapadaviśeṣaṇam|
vakṣye 'ham iti kartary ātmanepadaṁ sarvatra veditavyam iti| iha
bāhye neyārthena sarvakāmārtho laukikāṇimādiguṇaiśvaryaṁ mantra-
karmajñānamudrāyogena bhavati| tasya sādhakaṁ pūrvoktaṁ prajñājñānam
iti| nītārthena sarvakāmo vajrasattvaḥ samyaksaṁbuddhas tasyārthaḥ
sarvajñatādaśabalacaturvaiśāradyādidharmacakrapravartanam| tasya
sādhakaṁ sarvakāmārthasādhakam| śūnyatākaruṇābhinnaṁ yogaṁ
vakṣya iti||

(9)

uttarād api cottaram iti| atra uttaraṁ kāmārthaṁ manuṣyavi-
ṣayasukhānām uttaraṁ siddhakāmarūpārūpyāvacarasukham
aṣṭaguṇaiśvaryādisaṁyuktam| tasmād uttarād api ca saṁbhāvane
paramottaraṁ sarvajñasukhaṁ sarvaiśvarayaguṇasaṁyuktaṁ sarvadhar-
madeśakaṁ sarvākāraṁ sarvagam| uttarād api cottaram iti|

ḍākinīcakrasaṁvaram iti| iha neyārthena ḍākinyo vajraḍākinyā-
dayaḥ| adhyātmani ṣaṭtriṁśannāḍyo jñānacittavākkāyacakre mukhādya-
ṣṭadvāreṣv avasthitāḥ| tā evātmapīṭhādisaṁjñayā uktā ucchiṣṭaśmaśāna-
paryantam| bāhye meror aṣṭadikṣu vakṣyamāṇakrameṇa deśādiśira-
ādisthānanirdeśa ādhāra ādheyadharmiṇīnāṁ jñātavya iti| āsāṁ
ḍākinīnāṁ cakraṁ samūham| tasya saṁvaram ekatvaṁ melāpakaṁ
herukeṇa sārdham ātmapīṭhādike ḍākinīcakrasaṁvaram iti| heruko 'pi
savīraḥ pañcaviṁśatyātmakaḥ| vajravārāhī vīreśvarībhiḥ sārdhaṁ sapta-
triṁśadātmikā| āsāṁ herukeṇa caturviṁśativīraiḥ saha saṁvaro melāpako
ḍākinīnām iti| atra herukeṇa saha dvādaśadūtināṁ saṁvaraḥ| vīraiḥ saha
caturviṁśatidūtīnāṁ saṁvaraḥ| sa eva ālikāliyogena mantrabījenocyate
| atra tāvat ṣaṭtriṁśadyoginītantrāṇi ka kārādyekaikākṣareṇa
svarasamūhasahitena ṣaṭtriṁśanmāṇḍaleyātmakāni bhavanti| nāyakena vinā
nāyakau saptatriṁśadātmakau| atra tāvat kavajratantram ucyate|
garbhajñānacakrakarṇikāyāṁ pañcaśūnyātmako hūṁkāraḥ| digdale a ā
aṁ aḥ| vidigdale ka kā kaṁ kaḥ| guṇabhedena dikṣu śmaśāne
ka kā kaṁ kaḥ koṇe ka kā kaṁ kaḥ| cittacakre dikṣu
ki kṛ ku kḷ vidikṣu kī kṛi k kḹ iti| vākcakre guṇa <vṛddhi>bhedena
dikṣu ke kar ko kal vidikṣu kai kār kau kāl iti| kā

(10)

yacakre yaṇādeśena dikṣu kya kra kva kla vidikṣu kyā krā
kvā klā| iti vāyuteja-udakapṛthvīdharmeṇotthāpitaṁ vyañjanaṁ
tricakre caturviṁśatyātmakaṁ bhavati| śūnyasvaradharmeṇotthāpitaṁ
jñānacakre śmaśānāṣṭake utthāpitena saha dvādaśātmakaṁ bhavati|
tena yāḥ śūnyatāsvaradharmiṇyo ḍākinyas tāsāṁ nirālambaka-
ruṇāmūrtinā sārdhaṁ saṁvaraḥ| bhagavato dvādaśalocanasya
<vajra>vārāhyā saha dvandvam iti vīreśvarīṇāṁ caturviṁśatīnāṁ
caturviṁśativīraiḥ saha dvandvam iti| neyārthena ḍākinīcakrasaṁvaraḥ
| evaṁ khakāravajrādikam| tadyathā ka kha ga gha ṅa - ca
ca ja jha ña - ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa - pa pha ba bha
ma- ta tha da dha na- sa pa ṣa śa ka- la va ra ya-
ha kṣa iti| ṣaṭtriṁśad yoginītantranāyikāḥ| yogatantranāyakā api|
ekabījena niṣpannā māṇḍaleyā bhavanti| ṣaṭtriṁśadbhinnabījair utpāditā
māṇḍaleyā bhinnatatrakule bhavanti| na te ekakulenāvagantavyāḥ

trikulaṁ pañcakulaṁ caiva svabhāvaikaṁ śatakulam
iti bhagavato vacanāt| nānākulātmakaṁ tantram arthapratisaraṇatām
āśritya yogināvagantavyam iti tathāgataniyamaḥ| iti lokasaṁvṛtyā
ḍākinīcakrasaṁvaraḥ laukikīsiddhisādhanāyeti| nītārthena
ḍākinīcakrasaṁvara iti| ḍākinya iti saptatriṁśadbodhipākṣikadharmāḥ
| teṣāṁ cakraṁ samūho dharmakāyalakṣaṇaḥ śūnyatātmaka iti| tasya
svābhāvikakāyena nirālambakaruṇātmakena saha saṁvaram ekatvam|
atra karuṇā candro bodhicittaṁ pañcaviṁśatiśaśipadalakṣaṇaṁ
mahāsukhaṁ nirāvaraṇam| sūryo dvādaśaśūnyatātmaka iti| tena saha
saṁvaro ḍākinīcakrasaṁvaras taṁ vakṣye 'ham iti kriyāniyamaḥ| evam
uktakrameṇa-

(11)

rahasye parame ramye sarvātmani sadā sthitaḥ
sarvadūtīmayaḥ sattvo vajrasattvaḥ paraṁ sukham|| iti|

iha pūrvokte śūnyadhātau sarvātmadharmiṇi sadā sarvasmin
kāle 'tītānāgatavartamāne sthita utpādavināśadharmābhāvāt| sarvadūtī-
mayaḥ sattva iti| dūtyo ḍākinyas tā ākāśasamāḥ
skandhadhātvāyatanāva-
raṇaprahīṇā ākāśacarāḥ| ḍai vaihāyasagamana iti dhātupāṭhāt| na
sarvasattvāpakāriṇyo grāmadaivatyaḥ pīṭhopapīṭhādyāśritā iti| tāḥ
saptatriṁśadbodhipākṣikadharmasvabhāvaviśuddhāḥ| tanmayaḥ
sarvadūtīmayaḥ sattvas traidhātuka lakṣaṇadharmakāya iti
| vajrasattvaḥ paraṁ sukham iti| sahajakāyaś caturthaḥ paraṁ
sukham akṣarasukham ity arthaḥ| anayor dharmakāyasahajakāyayor
ekatvaṁ vajrasattva ity ucyate| vajram iti dharmakāyaḥ śūnyatā prajñā|
sattvam iti sahajakāyaḥ karuṇā upāyaḥ| evaṁ prajñopāyātmako
herukasaṁyogo vajrasattvo 'bhidhīyate||

Commentary on CS 3CD

asau svayambhūr bhagavān ḍākinījālasaṁvara iti||
iha svayambhūr brahmā sa ca kāyavajro vairocanaḥ kāyavajradharo
brahmā ity uktatvāt tantrāntareṇāvagantavyaḥ| sa ca tadyathā| māyājāle bhagavān
āha-

gaganodbhavaḥ svayambhūḥ prajñājñānānalo mahān|
vairocano mahādīptir jñānajyotir virocanaḥ||
ītyādinā vajrāṅkūśo mahāpāśa itiparyantagāthābhir jñātavyaḥ svayambhūr
vairocano nirmāṇakāyaḥ sarvākāravaropeta iti ḍākinījālasaṁvaraniyamaḥ||

Commentary on CS 4AB

nādarūpā viniṣkrāntā samayācāragocarā|| iti|

(12)

ataḥ sahajadharmanirmāṇakāyaikayogāt saṁbhogakāyo nādarūpī
sarvajñānāhatadhvanilakṣaṇaḥ| tatsvarūpā mantramūrtiḥ samayācārair
gocarā nādarūpā mantradevatā anāhatabhāṣā| asau samayācāro
vakṣyamāṇe vaktavyo yena sā gocarā gamyā bhavatīti| tathā
ca bhagavān āha-

dharmaśaṅko mahāśabdo dharmagaṇḍī mahāraṇaḥ|
apratiṣṭhitanirvāṇo daśadigdharmadundubhiḥ|| iti|

Commentary on CS 4CD

durlabhaṁ triṣu lokeṣu ādimadhyāntasaṁsthitam|| iti|
idaṁ jñānaṁ sahajadharmasaṁbhoganirmāṇakāyātmakaṁ
jñānacittavākkāyaikalolībhūtaṁ triṣu lokeṣu svargamartyapātāleṣu saṁsthitaṁ
sarvadharmeṣu durlabhaṁ mandapuṇyānām| ādimadhyāntam iti|
atītānāgatapratyutpannakāle saṁsthitam ādimadhyāntasaṁsthitam iti||

Commentary on CS 5

manthyamanthānasamyogān mantrajāpādibhir yutam|| iti|

iha tad eva jñānaṁ manthyamanthānayogena dvīndriyasamāpattyā
yogināṁ yathā bhavati tathā yogaṁ caiva pūrvoktaṁ vidhijñānaṁ ca
laukikaṁ| vidhinā jñānaṁ siddhiṁ mantrajāpena maṇḍala-
cakradhyānena siddham| ādiśabdena mantrahomādibhir yutaṁ
sādhyate| tad eva jñānaṁ vidhijñānaṁ laukikajñānam iti| evaṁ
yogaṁ caiva pūrvoktaṁ śūnyatākaruṇātmakaṁ caivaśabdād vidhijñānaṁ
ca tantre nigaditam yal lakṣābhidhāne mayā tad alpatantre 'dhunā
vajravārāhi deśyamānaṁ sārāt sārataraṁ tantraṁ śṛṇu iti|
deśakādhyeṣakasaṁbandho 'bhidheyābhidhānasaṁbandhena sārdhaṁ
ṭīkayā prakāśito neyanītārthābhyāṁ bhagavato niyameneti||

(13)

Chapter III

The Worship of kulikā

Commentary on CS 6ABC

idānīṁ kulikāpūjocyate madhyamottamaśvāsenetyādinā|
iha madhyamā 'vadhūtī ālikālyor madhye 'gnirekhāpravāhiṇi|
tasyāḥ śvāsāḥ ṣaṭśatādhikaikaviṁśatisahasrāṇāṁ madhye 'horātreṇa
dvādaśalagnasaṁkrāntiṣu pañcasaptatyadhikaṣaṭśatasaṁkhyāḥ| śeṣāḥ
sapādanavaśatādhikaviṁśatisahasrasaṁkhyā lalanārasanāpravāhiṇo dvāda-
salagneṣu| teṣu pratyekaṁ meṣādau viṣamalagne lalanāpravāhiṇo
'ṣṭādaśaśataśvāsāḥ| tathā rasanāpravāhiṇaḥ pratyeke vṛṣabhādau sama-
lagne| tayor ādyantaśvāsāḥ pratyekasaṁkrāntikāle samaviṣamalagnayor
madhye madhyamāyā avadhūtyāḥ sapādaṣaṭpañcaśatsaṁkhyāḥ| adhamāḥ
prāṇināṁ mṛtyudāyakāḥ kulikākālasaṁbhūtāḥ kṣarasvabhāvā
ariṣṭamaraṇakārakāḥ kālāgnipravāhitvāt| śeṣāḥ sapādaṣaṭpañcāśadūnā
lalanārasanāpañcamaṇḍalavāhino 'ṣṭādaśaśataśvāsāḥ| teṣu
pratyekamaṇḍala vāhinaḥ ṣaṣṭyuttaratriśata saṁkhyāḥ
sapādaikādaśaśvāsonāḥ| atra maṇḍalāny ākāśādīni pañca lalanāyāḥ
| pṛthvyādīni pañca rasanāyā vāme dakṣiṇe ca iha nābhipadmadale
yathāsaṁkhyaṁ madhye pūrve savye vāme paścime śūnyavāyva-
gnitoyapṛthvīmaṇḍalāni| karṇikāyāṁ <viṣuvaṁ> ṣaṣṭhaṁ jñāna-
maṇḍalam| ūrddhve nāsārandhrayor yathā madhye ūrddhve savye vāme
'dho yathākrameṇa vāme śūnyādikaṁ dakṣiṇe bhūmyādikam| ṣaṣṭhamam
nāsārandhrayor yaugapadyena sapādaṣaṭpañcāśatśvāsātmakam iti|

(14)

eṣāṁ maṇḍalānaṁ vāmadakṣiṇapravāhinaḥ śvāsā nāḍīsaṁcārabalena
prāṇāyāmabalena vā madhyamāyām avadhūtyāṁ praveśitāḥ santaḥ
sādhāraṇā ariṣṭamaraṇavañcakā bhavanti yogabalena madhyamāyāṁ
pravāhitvāt| iha uttamā mahāprāṇasaṁbhūtā adhamasādhāraṇānāṁ
vidhvaṁsakāḥ paramākṣarasukhadāyakā yogijñānasvasaṁvedyā
bāhyendriyaviṣayakṣa rasukhasvabhāvarahitā divyendriyagamyāḥ
śvāsacakrasaṁkhyāḥ sahajānandarūpiṇo mahāsukhācyutatvād iti| teṣu
pratyekaṁ paramākṣarasukhaśvāsa uttamo madhyamottamaśvāsa iti tena
madhyamottamaśvāsena| gandhodakasahitena tv iti| iha gandha
iti vairocanacandraśvāsapravāhinī adha ūrddhve lalanā| udakam iti
mūtrasūryaśvā sapravāhinī adha ūrddhve rasanā| madhyameti
śukrarajorāhukālāgniśvāpravāhinī adha ūrddhve 'vadhūtī| asyā
madhyamāyā avadhūtyā adhamaḥ kṣaraḥ śvāsaḥ prāṇināṁ mṛtyudāyakaḥ
| sādhāraṇo 'riṣṭamaraṇavañcakaḥ madhyamaḥ| uttamaḥ paramākṣara-
sukho mahāmudrāsiddhidāyako 'to madhyamottamaśvāsa ity
ucyate| sa evādha ūrddhve viṇmūtracandrārkanāḍībhir yuktaḥ
śukrarajorāhukālāgnināḍīsamarasībhūto bodhicittacaturbindudhṛk kāya-
vākcittasamarasībhūta ūrdhvaretā ekaśūkavajram iti| tena madhya-
mottamaśvāsena gandhodakasahitena sahajānandasvabhāvena
grāhyagrāhakavarjitena vajradharīyamahāśvāsena karmamudrājñānamu-
drāheturahitena mahāmudrāhetusaṁbhūtena yogijñānasvasaṁvedyena viṣa-

(15)

yendriyaikalolībhūtena nābhau caṇḍālyā jvalitayā skandhadhātvāyatana-
dagdhalalāṭacandradrutāmṛtenācyutenordhvagāminā paramākṣarodbhūta-
sahajakāyenālikālihūṁphaṭkārarahitena maṇḍalacakrabhāvanā ra-
hitena mantrajāpamudrādhiṣṭhānagurvājñāsaṁcāradharmabāhyabhūtena
bhavanirvāṇāpratiṣṭhitena karuṇāśūnyatābhinnena lalāṭād vajramaṇi-
paryantāvicchinnabodhicittabindurūpeṇa mahācyutarāgeṇa madhya-
mottamaśvāsena| anena kulikāṁ pūjayen nityam iti| iha kulikā madhya-
mā 'vadhūtī vajravārāhī nirāvaraṇā grāhyagrāhakavarjitā
yogināṁ mārasamūhasya kṣayakāriṇī ajñānināṁ skandhadhātvāyata
nasamūhasya bodhicittasya ca kṣayakāriṇī bodhicittacyavanān
mṛtyudāyikā| sā vajrayoginī svacittapratibhāsamātrā mahāmudrā sarvākā-
ravaropetā prajñāpāramitā śūnyatā tathatā kulikā padmam ity ucyate| tāṁ
kulikāṁ paramākṣarasukhenācyutabodhicittabindunā candradrutena
mahārāgeṇa madhyamottamaśvāsena gandhodakasahitena kulikāsaṁbhūtena
| tenopāyena tām eva svaprajñāṁ pūjayed iti| grāhyagrāhakacittayor
jñeyajñānayoḥ śūnyatākaruṇayor ekatvaṁ yogī kārayed iti
nītārthaḥ| pūjayen nityam iti sarvakālam aśuciḥ śucir vā utthito
vā niṣaṇṇo vā supto vā kāyavākcittakṛtye sthito vā paramākṣarasukhānuraktaḥ
sarvakāmopabhogavigataspṛho bāhye divyendriyair dṛṣṭaviṣayopabhogā-
saktaḥ| iti madhyamottamaśvāsena kulikāpūjāvidhir lokottarasatyena
mahāmudrāsiddhyarthaṁ bhagavatokta iti||

(16)

Chapter IV

The Worship of dūtikās

Commentary on CS 6D

idānīṁ laukikasiddhisādhanāya dūtīsaṁcāracakramelāpake pañ-
cāmṛtagulikayā saṁgrāme śastrahatair niravadyair vyāpātena mṛtair
vā kukarmaṇi hatair vā gokudahanādibhir mahāsamayaiḥ pañcopacārā-
dibhir dūtikāpūjāvidhir bāhye 'dhyātmany ucyate kālaviśeṣeṇetyādinā|

Time and its Subdivisions: Apt Moments for the Performance of a Rite

atra kālas tāvad dvidhā bāhye 'dhyātmani ca| prativarṣaṁ
pratidinaṁ ca yathāsaṁkhyam| asya viśeṣaḥ kālaviśeṣo bāhye
'dhyātmani| rāśicakraṁ dvādaśalagnātmakam iti kālaviśeṣaḥ| atra
bāhye prativarṣasya kālaviśeṣaḥ punaḥ dināni pakṣā māsā ṛtavo yugāḥ
kālā ayane iti| adhyātmani pratidinasya kālaviśeṣaḥ punaḥ śvāsāḥ
pānīyapalāni ghaṭikā muhūrtā ardhapraharā lagnāni praharā saṁdhyā
ahorātram iti kālaviśeṣaḥ| bāhye prativarṣe kālaviśeṣaḥ
ṣaṣṭyuttaratriṁśatadināni caturviṁśatipakṣā dvādaśamāsāḥ ṣaḍṛtavas
trimāsātmakāś catvāro yugāś caturmāsātmakās trayaḥ kālāḥ
ṣaṇmāsātmake dve 'yane| eṣāṁ samūho varṣam ekaṁ kāla iti
adhyātmani pratidinaṁ kāla iti| ṣaṭśatādhikaikaviṁśatisahasraśvā-
saniśvāsāḥ ṣaṭśatādhikatrisahasra pānīyapalāni ṣaṣṭighaṭikās
triṁśanmuhūrtāḥ ṣoḍaśārdhapraharā dvādaśalagnāny aṣṭapraharāś catasraḥ

(17)

saṁdhyā ahorātram ity eṣāṁ samūho dinam ekaṁ kāla iti| evaṁ yathā
bāhye sūryapracāreṇa kālaviśeṣas tathā 'dhyātmani prāṇapracāreṇa
kālaviśeṣaḥ| tena kālaviśeṣeṇa prativarṣe pratidine dūtikāḥ pūjayed iti| dūtikā vajraḍākinyādayo yamamathanyantāḥ ṣaṭtriṁśadyoginyas tāḥ
pūjayed iti|| iha yathā dūtikāḥ pūjyās tathā sahajāḥ siddhā vilomena
vajrasattvādayaś caturviṁśatir adhamamadhyamottamāḥ kāyavākcittaca kreṣu pātālamartyakhecarasiddhidāyakatvād iti| te 'pi kālaviśeṣe
ṇa pūjyā iti tathāgataniyamaḥ| evaṁ dūtikāḥ sahajāḥ siddhāś ca
pūjayet pañcāmṛtagulikayā gokudahanādibhir māṁsair niravadyaiḥ
samayaiḥ pañcopacārādibhir bāhye gaṇacakre| adhyātmani jñāna-
cittavākkāyacakre sūryasaṁcāreṇa prāṇasaṁcāreṇa kālaviśeṣaḥ| tena
kālaviśeṣeṇa dūtīsaṁcāraḥ| dūtīsaṁcāreṇa bhogalayādhikārāḥ prabhutvaṁ
ca kulikāyāḥ ṣaṭtriṁśaddūtikānāṁ ca| yathānukrameṇa vartamānakāle
bhogaḥ| anāgatakāle layaḥ prabhutvaṁ ca|  atītakāle 'dhikāraḥ| udaye
bhogaḥ| madhyāhne 'dhikāraḥ| astaṅgatasthāne prabhutvam|
ardharātre laya iti nyāyaḥ| evaṁ bāhye bhogadine 'dhyātmani
bhogavelāyāṁ yoginīsaṁcāraḥ| yoginīsaṁcāreṇa cakramelāpakaḥ|
cakramelāpake dinabhoginīṁ velābhoginīṁ pūjayed iti| bālakāle
bhogaḥ| yuvākāle 'dhikāraḥ| vṛddhakāle prabhutvam| maraṇe
'rdharātrakāle layaḥ| layāt punar utpādo bāla ity ucyate|
evaṁ kālaviśeṣeṇa catuḥsaṁdhyābhedenāṣṭapraharabhedena caturviṁśatipakṣabhedena ṣaṭtriṁśadyoginīnāṁ kālaviśeṣeṇa bhogalayādhikārā ādhipatyaṁ ceti sarvatra niyamaḥ||

The Worship of the Four jñānacakraḍākinīs

idānīṁ pūjāvidhir ucyate| iha bāhye 'dhyātmani vā kulikāṁ
vajravārāhīṁ mahākṣarasukhalakṣaṇena madhyamottamaśvāsena
sarvakālaṁ pūjayen mahāmudrāsiddhyarthaṁ mantrī|
laukikasiddhyarthaṁ vajraḍākinyādayo yathānukrameṇa kālaviśeṣeṇa

(18)

pūjayed iti| atra bāhye makarasaṁkrāntau pūrvavaktrodaye vajraḍākinīṁ
pūjayen māraṇakarmasādhanārtham| meṣasaṁkrāntau dakṣiṇavaktrodaye
lāmāṁ vaśyakarmasādhanārtham| karkaṭasaṁkrāntau paścima-
vaktrodaye kaṇḍarohāṁ pūjayet stambhanārtham| tulāsaṁkrāntav
uttaravaktrodaye rūpiṇīṁ śāntikārthaṁ pūjayen mantrīti|
trisaṁkrāntitrimāsānte ravikādhanaṛṇavṛddhihānibhedena varṣa-
sya caturyugasaṁdhyāḥ| tāsāṁ saṁkrāntidineṣu yathoktakrameṇa
catasro ḍākinyo bhoginyaś cittavākjñānakāyavaktrabhedena bhagavataḥ
pūrvadakṣiṇapaścimottaradigdevyo 'vagantavyāḥ|
māraṇādikarmasādhanāya na pṛthvyādidhātubhendeneti niyamaḥ| evaṁ
sarvatra vakṣyamāṇe vaktrabhedena karmaprasarasādhane pūjāniyamaḥ||

The Worship of the Eight śmaśānadevīs

idānīṁ śmaśānadevīnāṁ pūjocyate| iha makarasaṁkrāntidine kākā-
syām uccāṭanārtham| kumbhārdhadine ulūkāsyām ākṛṣṭyartham|
meṣasaṁkrāntidine śvānāsyāṁ kīlanārtham| vṛṣabhārdhadine śūkarāsyāṁ
puṣṭyartham| karkaṭasaṁkrāntidine yamadāḍhīṁ nirviṣārtham
| siṁhārdhadine yamādūtīṁ mohanārtham| tulāsaṁkrāntidine ya
madaṁṣṭriṇīṁ stobhanārtham| vṛścikārdhadine yamamathanīṁ
vidveṣaṇārthaṁ pūjayed yogīti varṣasya sārdhasārdhamāsātmakā
aṣṭapraharāḥ| teṣv ādidineṣu yathoktakrameṇāṣṭayoginyo
bhoginyaḥ sārdhasārdhamāsaṁ yāvad iti niyamaḥ||

(19)

The Worship of the Twenty-Four vīras and vireśvarīs of citta-vāk-kāyacakras

idānīṁ cittavākkāyacakradevīpūjocyate| iha mārgaśīrṣāmāvāsyāṁ
pracaṇḍāṁ kaṇḍakapālinaṁ māraṇakarmasādhanārtham| pūrṇimāyāṁ
caṇḍākṣīṁ mahākaṅkālaṁ viśyārtham| puṣyāmāvāsyāṁ prabhāvatīṁ
kaṅkālaṁ stambhanārtham| pūrṇamāsyāṁ mahānāsāṁ vikaṭadaṁṣṭriṇaṁ
puṣṭikārtham| māghāmāvasyāṁ vīramatīṁ surāvairiṇaṁ śāntyartham|
pūrṇamāsyāṁ kharvarīm amitābhaṁ mohanārtham phālgunāmā-
vasyāṁ laṅkeśvarīṁ vajraprabham ākṛṣtyartham| pūrṇamāsyāṁ
drumacchāyāṁ vajradehaṁ vidveṣārtham iti| mārgaśīrṣādicaturmā-
sapakṣāṣṭadineṣu yathoktakrameṇāsṭavīravīreśvaryo bhoginyaś cittacakre||

idānīṁ vākcakrapūjocyate| iha caitrāmāvāsyām airāvatīm
aṅkurikam uccāṭanārtham| pūrṇamāsyāṁ mahābhairavāṁ vajra
jaṭilaṁ saṁtāpārtham| vaiśākhāmāvāsyāṁ vāyuvegāṁ mahāvīraṁ
sainyastambhanārtham| pūrṇamāsyāṁ surābhakṣīṁ vajrahuṁkāraṁ
meghavarṣaṇārtham| jyeṣṭhāmāvāsyāṁ śyāmadevīṁ subhadraṁ
jvaropaśamārtham| pūrṇamāsyāṁ subhadrāṁ vajrabhadraṁ pātālabheda-
nārtham| āṣāḍhāmāvāsyāṁ hayakarṇāṁ mahābhairavam āveśanārtham
| pūrṇamāsyāṁ khagānanāṁ virupākṣaṁ meghavidāraṇārtham iti|
caitrādicuturmāsapakṣāṣṭadineṣu yathoktakrameṇāṣṭavīravīreśvaryo bhogi-
nyo vākcakre||

idāṇīṁ kāyacakrapūjocyate| iha śrāvaṇāmāvāsyāṁ
cakravegāṁ mahābalaṁ mahākhaḍgasādhanārtham| pūrṇamāsyāṁ
khaṇḍarohāṁ ratnavajraṁ nāgakanyāvaśyārtham| bhādrapadāmāvāsyāṁ
śauṇḍinīṁ hayagrīvaṁ nāgarājastambhanārtham| pūrṇamāsyām
cakravarmiṇīm ākāśagarbhaṁ mahārasasādhanārtham|
aśvināmāvāsyāṁ suvīrāṁ herukam amṛtaphalasādhanārtham| pūrṇa-
māsyāṁ mahābalāṁ padmanarteśvaraṁ dravyasādhanārtham| kārtikāmā-
vāsyāṁ cakravartinīṁ vairocanaṁ ratnasādhanārtham| pūrṇa-
māsyāṁ mahāvīryāṁ vajrasattvaṁ trailokyaprakampanār-
tham iti śrāvaṇādicaturmāsapakṣāṣṭadineṣu yathoktakrame-
ṇāṣṭavīravīreśvaryo bhoginyaḥ kāyacakre||

(20)

athavā vṛścikasaṁkrāntidine vṛśikārdhadine| dhanuḥsaṁkrāntidine
dhanvardhe| makarasaṁkrāntidine makarārdhe| kumbhasaṁkrāntau
kumbhārdhadineṣv aṣṭavīravīreśvaryo bhoginyaś cittacakre| evaṁ
mīnasaṁkrāntau mīnārdhe| meṣasaṁkrāntau meṣardhe vṛṣasaṁkrāntau
vṛṣārdhe| mithunasaṁkrāntau mithunārdhe dine| eṣv aṣṭadineṣu
yathoktakrameṇāṣṭavīravīreśvaryo bhoginyo vākcakre| tathā karkaṭasaṁ-
krāntau karkaṭārdhe| siṁhasaṁkrāntau siṁhārdhe| kanyāsaṁkrāntau
kanyārdhe| tulāsaṁkrāntau tulārdhe| eṣv aṣṭadineṣu yathākrameṇāṣṭavī-
ravireśvaryo bhoginyaḥ kāyacakre| iha prabhavāditrivarṣatrivar-
ṣaprabhedena vartamānaṁ prathamavarṣaṁ grāhyam tadyathā|

prabhavo vibhavaḥ śuklaḥ pramādo 'tha prajāpatiḥ|
aṅgirā śrīmukho bhāvo yuvā dhātā tathaiva ca||
īśvaro bahudhānyaś ca pramādī vikramo vṛṣaḥ|
citrabhānuḥ subhānuś ca tāraṇaḥ pārthivo 'vyavyaḥ||
sarvajit sarvadhārī ca virodhī vikṛtaḥ kharaḥ|
nandano vijayaś caiva jayo manmathadurmukhau||
hemalambo vilambī ca vikārī śārvarī plavaḥ|
śubhakṛt śobhanaḥ krodhī viśvāvasuḥ parābhavaḥ||
pravaṅgaḥ kīlakaḥ saumyaḥ sādhāraṇo virodhakṛt|
paridhāvī pramādī ca ānando rākṣaso 'nalaḥ||
piñgalaḥ kāladūtī ca siddhārtho raudradurmatī|
dundubhi rudhirodgārī raktākṣī krodhanaḥ kṣayaḥ||

iti ṣaṣthisaṁvatsarāḥ| trivarṣānte punar ādivarṣatrayaṁ
guṇatrayabhedena grāhyam iti tatra| prathamavarṣe caturdevīnāmasahitaṁ
caturvaktramantraṁ trimāsatrimāsabhedena japet| tato dvitīye varṣe

(21)

'ṣṭayoginīnāmasahitam aṣṭapadikaṁ mantraṁ sārdhamāsabhedena
japet| tatas tṛtīye varṣe caturviṁśatidevīnāmasahitaṁ pratyaṅga-
mālāmantraṁ japet purvoktakarmaprasarasādhanārtham| evaṁ trivarṣaiḥ
ṣadvarṣair navavarṣair dvādaśavarṣaiḥ ṣaṭtriṁśaḍḍākinyaḥ sādhayitvā
tataḥ sarvakarmaprasaraṁ laukikasiddhisādhanaṁ karoti mantrīti
tathāgataniyamaḥ| evam adhyātmani catasraḥ saṁdhyā aṣṭapraharāḥ
sārdhadvidaṇḍātmakāś caturviṁśatilagnapakṣāḥ| etāsu velāsu
pratidine vajraḍākinyādikāḥ pūjayet pūrvoktasiddhi sādhanāyeti|
kālaviśeṣeṇa dūtikāpūjāvidhiniyamaḥ||

Time Subdivisions According to Other Tantras

idānīm anyatantrātaroktaḥ kālaviśeṣa ucyate| iha kālaviśeṣo
bhagavatā tantratantrāntareṣūktaḥ| asminn uddeśamātreṇoktaḥ|
sa ca tena <anya>tatroktābhiprāyenātrāvagantavyas tantraṁ tantrāntareṇa
boddhavyam iti tathāgatavacanāt| evam asau kālaviśeṣaḥ| prathamaṁ
tāvac catuṣpīṭhe makarādīni yāni lagnāni tāni rohitādayo
dvādaśanāḍyaḥ| ye puṣyādayo dvādaśamāsās tāny avidyādīni
dvādaśāṅgāni| evaṁ bāhye 'dhyātmani prativarṣe pratidine dvādaśalagnāni
| ekaikalagnaṁ pañcapañcadaṇḍātmakam| daṇḍaṁ
ṣaṣṭipānīyapalātmakam| panīpalaṁ ṣaṭśvāsātmakam| evam ahorātreṇa
ṣaṭśatādhikaikaviṁśatisahaśvāsaniśvāsā bāhye sūryasya daṇḍā
adhyātmani śvāsāḥ| evam ahorātreṇeti| tathā hevajre bhaga-
vatoktaṁ sapādaṣaṭpañcaśatpānīyapalātmakāś catuḥṣaṣtidaṇḍā nirmāṇacakre
| dvidaṇḍātmakā dvātriṁśaḍghaṭikā mahāsukhacakre| ṣoḍaśasaṁkrāntayo
dvighaṭikātmakāḥ saṁbhogacakre| aṣṭau praharāś catur-
ghaṭikātmikā dharmacakre| atra gurūpadeśaḥ saṁbhogasya mahāsu-
khacakre vilomaḥ| evam ahorātreṇa kālaviśeṣo laghutantrāntare saṁ-
kṣiptaḥ| mūlatantre punar visatareṇa bhagavatokto lakṣābhidhānādike

(22)

| tadyathā| tatra bāhye sūryasya prativarṣaṁ dinam eva| tasmin
dine kālaviśeṣaḥ| ṣaṭśatādhikaikaviṁśatsahasradaṇḍās te ca sūryaśvāsāḥ|
te cādhyātmani pratidine śvāsā dehinām iti| evaṁ ṣaṣṭiṣaṣṭi-
daṇḍātmakāni ṣaṣṭyuttaratriṁśatadināni adhyātmani ṣaṣṭiṣaṣṭiśvā-
sātmakānīti| evaṁ navaśatanavaśatadaṇḍātmakāś  caturviṁśatipakṣāḥ
adhyātmani navaśatanavaśataśvāsātmakā iti| tathā bāhye 'ṣṭādaśaśatā-
ṣṭādaśaśatadaṇḍātmakā dvādaśamāsāḥ| adhyātmany aṣṭādaśaśatāṣṭā-
daśaśataśvāsātmakā iti| bāhye ṣaṭtriṁśacchataṣaṭtriṁśaccha-
tadaṇḍātmakāḥ ṣaḍṛtavaḥ| adhyātmani ṣaṭriṁśacchataṣaṭtriṁśacchata-
śvāsātmakā iti| bāhye catuḥpañcāśacchatacatuḥpañcāśacchatadaṇḍātma-
kāś catvāro yugāḥ| adhyātmani catuḥpañcāśacchatacatuḥpañcā-
śacchataśvāsātmakā iti| bāhye dvāsaptatiśatadvāsaptatiśatadaṇ-
ḍātmakās trayaḥ kālāḥ| adhyātmani dvāsaptatiśatadvāsaptatiśa-
taśvāsātmakā iti| bāhye 'ṣṭaśatādhikadaśasahasradaṇḍātmake
pratyeke 'yane dve| adhyātmany aṣṭaśatādhikadaśasahasraśvāsātmake
iti| evam ahorātreṇa ṣaṭśatādhikaikaviṁśatisahasradaṇḍā bāhye
sūryasya pratidine| adhyātmani dehināṁ śvāsāḥ svasvapratidine| atra
manuṣyāṇāṁ śvāsocchvāsaṁ tanujānāṁ kṛmikulānām ahorātram|
tratraivāyaṁ kālaviśeso 'vagantavyaḥ| iha manuṣyāṇāṁ māsaḥ|
ahorātraṁ pretānām iti| surāṇāṁ varṣaṁ dānavānāṁ ṣaṣṭisaṁvatsarāḥ|
śaker iti bodhisattvānāṁ śvāsacakrasaṁkhyā varṣā ahorātram|
tad eva dinam <ekaśvāso> bhartuḥ sattvārthakaraṇāyeti| evaṁ

(23)

kālaviśeṣaḥ sarveṣāṁ pratidine 'vagantavyas tantratantrāntare ta-
thāgatenoktaḥ| evaṁ catuṣpīṭhādibhiś cakrasaṁvare kālaviśeṣo
jñātavyaḥ| mūlatantraśrutābhāvāt| anena tantreṇa catuṣpīṭhādike
yoginīsaṁcāro bhogalayādhikāro 'vagantavyo vidvadhir iti| kālaviśeṣeṇa
bāhye 'dhyātmani pūjāvidhiniyamaḥ||

(24)

Chapter V

The thirty-six kuladūtikās

idānīṁ ṣaṭtriṁśatkuladūtikā ucyante| saptatriṁśatimā kulikā| ta-
dyathā mūlatantre| iha vajravārāhi kulikā| akulīnā ḍombinī|
dākinī śudrī lāmā kṣatriṇī| khaṇḍarohā vaiśyā| rūpiṇī brāhmaṇī
|| kākāsyā mlecchī| ulūkāsyā haḍḍinī| śvānāsyā mātaṅgī| sūkarāsyā
tāpinī| yamadāḍhī śavarī| yamadūtī bhillī| yamadaṁṣṭriṇī pukkasī
| yamāmathanī barbarī|| pracaṇḍā aṁśukāriṇī| caṇḍakṣī kalyapālinī|
prabhāvatī mālākārī| mahānāsā hemakārī| viramatī kūpakartī|
kharvarī veṇunartakī| laṅkeśvarī kaṁsakāri| drumacchāyā maṇikārī|
airāvatī lohakārī| mahābhairavā lākṣākārī| vāyuvegā
kośakārī| surābhakṣī tailinī| śyāmādevī nāpitī| subhadrā carmakārī
hayakarṇā kāṣṭhakārī| khagānanā vaṁśakārī| cakravegā khaṭikinī|
khaṇḍarohā kandukī| śauṇḍinī śibikā| cakravarmiṇī naṭī| suvīrā rajakī|
mahābalā kaivartī| cakravartinī kumbhakārī| mahāvīryā
gaṇikā||

etā yathānukrameṇa bāhye bhogadine bhogavelāyāṁ
pūrvakarmaprasaralaukikasiddhisādhanārthaṁ pūjeyen mantrīti niyamaḥ
kuladūtīpūjāvidhau bhagavatoktaḥ||

(25)

idānīṁ svarūpaparivartinyaḥ samayadūtūya ucyante| iha
vajravārāhī kulikā sarvāsāṁ sarvarūpaparivartinī| vajraḍākinī
śvānī| lāmā aśvī| khaṇḍarohā hastinī| rūpiṇī gauḥ|| pracaṇḍā meṣī|
caṇḍakṣī ajī| prabhāvatī hariṇī| mahānāsā kharī| vīramatī sūkarī|
kharvarī uṣṭrī| laṅkeśvarī araṇyaśvānī| drumacchāyā
araṇyasiṁhinī| airāvatī gaṇḍī| mahābhairavā vyāghrī| vāyuvegā ṛkṣī
| surābhakṣī nakulī| śyāmādevī camarī| subhadrā jambukī| hayakarṇā
udrī| khagānanā biḍālī| cakravegā kumbhirī| khaṇḍarohā kapardikā|
śauṇḍinī karkaṭī| cakravarmiṇī matsī| suvirā makarī| mahābalā
dardūrī| cakravartinī kūrmī| mahāvīryā śaṅkhinī| kākāsyā godhī|
ulūkāsyā mūṣakī| śvānāsyā śālijātakī| śūkarāsyā vānarī| yamādāḍhī
gavalī| yamadūtī sallakī| yamadaṁṣṭriṇī-iṣukī| yamamathanī kṛkalāsī
| iti sthalacarajalacaravanacararūpaparivartinyaḥ samayadevatyaḥ
ṣaṭtriṁśat siddhidāḥ syur yogināṁ yadā yoginas te svarūpaṁ tāsāṁ jāna
ntīti||

idānīṁ khecararūpaparivartinya ucyante| iha kulikā
vajravārāhī sarvarūpaparivartinī| vajraḍākinī cātakī| lāmā śukī
| khaṇḍarohā sārikā| rūpinī kokilā|| pracaṇḍā lābī| caṇḍākṣī
pārāvatī| prabhāvatī bakī| māhānāsā caṭakī| vīramatī cakravākī
| kharvarī hamsī laṅkeśvarī pājī| drumacchāyā vṛkṣāriṇī|
airāvatī kākī| mahābhairavā gṛdhrī| vāyuvegā ghukī| surābhakṣī
mṛgāriṇī| śyāmādevī śikhinī| subhadrā kukkuṭī| hayakarṇā bheḍiṇī
| khagānanā pārī| cakravegā kruñcā| khaṇḍarohā kokilākṣī|
śauṇḍinī rajakī| cakravarmiṇī bhagavatī| suvīrā tittirī| mahābalā
sārasī| cakravartinī jalakākī| mahāvīryā balākā|| kākāsyā nīlākṣī|
ulūkāsyā cakorī| śvānāsyā anilā| śūkarāsyā vāgbulikā| yamadāḍhī

(26)

bukkī| yamadūti ṭiṭṭibhī| yamadaṁṣṭriṇī bheruṇḍī| yamamathanī
ambarakī| iti khecararūpaparivartinyaḥ saptatriṁśadyoginyaḥ| eṣāṁ
sthalacarajalacaravanacarakhecarāṇāṁ parasparāhatair niravadyair
yathālabdhaiḥ palalaiḥ pañcāmṛtasahitair vakṣyamāṇakrameṇa gulikāṁ
kṛtvā śmaśānabhūmyāṁ sādhayitvā tayā vāgvajrādīni pūjādravyāṇi
prokṣayet| tataḥ śobhayed bodhayet pradīpayed amṛtīkṛtvā
yathālabdhān samayadravyān cakrapūjākāle yoginīnāṁ nivedayen mantrī|
bhāvanākāle saṁcārakāle samāpattikāle gulikām ātmamukhe
prakṣepayet prajñāmukhe ca vīravīreśvarīmukhe ca| iti
samayapūjāvidhiniyamaḥ||

(27)

Chapter VI

The Places of yoginīs

idāniṁ bāhye 'dhyātmani pīṭhādiyoginīsaṁcārasthānam ucyate| bāhye
sumeror mūrddhni viśvapadamavaraṭake| adhyātmani guhyakamale
mūlapīṭhe vajravārāhī kulikā| padmapūrvadale hṛtkamale
ātmapīṭhe vajraḍākinī| dakṣiṇadale kaṇṭhapadme parapīṭhe lāmā
| paścimadale nābhipadme mantrapīṭhe khaṇḍarohā| uttaradale
lalāṭakamale tattvapīṭhe rūpiṇī| karṇikāyām uṣṇīṣakamale sarvapīṭhe
śrīherukaḥ pūjanīyo jñānacakre|

tata ākāśe cittacakre meror aṣṭadikṣu pūrvāre pūrṇagirau śirasi
pracaṇḍākaṇḍakapālikam| dakṣiṇāre jālandhare śikhāyāṁ caṇ-
ḍākṣīmahākaṅkālam| paścimāre oḍḍiyāṇe dakṣiṇakarṇordhve prabhāva-
tīkaṅkālam| uttāre 'rbude grīvāpṛṣṭhamūrddhni mahānāsāvikaṭadaṁ-
ṣṭṛṇam iti savīravīreśvaryaś catuṣpīṭheṣu bhoginyaḥ
kuṇḍalādakṣiṇāvartena| tata īśānāre godāvaryāṁ vāmakarṇordhve
vīramatīsurāvairiṇam| vāyavyāre rāmeśvare bhrūmadhye kharva-
rī-amitābham| nairṛtyāre devīkoṭe cakṣurdvaye laṅkeśvarīvajraprabham
| āgneyāre mālavake bāhumūlayor drumacchāyāvajradeham| iti catur-
ṣūpapīṭheṣu savīravīreśvaryo bhoginyaḥ kuṇḍalāvāmāvartena| evaṁ
pīṭhopapīṭhabhoginyaḥ khecaryaś cittacakre pūjayed iti|

tato bhūmivalaye meror aṣṭadikṣu vākcakre pūrvāre kāmarūpe
kakṣadvaye airāvatī-aṅkurikam| dakṣiṇāre oḍre stanayugale mahā-

(28)

bhairavāvajrajaṭilam| iti kṣetrayoḥ savīravīreśvaryau bhoginyau|
paścimāre triśakunau nābhau vāyuvegāmahāvīram| uttarāre kośale
nāsikāgre surābhakṣīvajrahūṁkāram| ity upakṣetrayoḥ savīravī-
reśvaryau bhoginyau| evaṁ kṣetropakṣetrabhoginyaḥ kuṇḍalādakṣi-
ṇāvartena| tata iśānāre kaliṅge mukhe śyāmādevīsubhadram|
vāyavyāre lampāke kaṇṭhe subhadrāvajraprabham iti
chandohayoḥ savīravīreśvaryau bhoginyau| nairṛtyāre kāñcyāṁ
hṛdaye hayakarṇāmahābhairavam| āgneyāre himālaye meḍhre
khagānanāvirūpākṣam| ity upachandohayoḥ savīravīreśvaryau bhoginyau
chandohopachandohabhoginyaḥ kuṇḍalāvāmāvartena| evaṁ kṣetropakṣe-
trachandohopachandohabhoginyaḥ bhūcaryo vākcakre pujyā mantriṇā|

tato bhūmitale samudravalaye meror aṣṭadikṣu kāyacakre pūrvāre
pretapuryāṁ liṅge cakravegāmahābalam| dakṣiṇāre gṛhadevatāyāṁ
gude khaṇḍarohāratnavajram| iti melāpakayoḥ savīravīreśvaryau
bhoginyau| paścimāre saurāṣṭre ūruyugale śauṇḍinīhayagrīvam|
uttarāre suvarṇadvīpe jaṅghayoś cakravarmiṇī-ākāśagarbham|
ity upamelāpakayoḥ savīravīreśvaryau bhoginyau| evaṁ
melāpakopamelāpakabhoginyaḥ kuṇḍalādakṣiṇāvartena| tata īśānāre
nagare pādāṅgulīṣu suvīrāherukam| vāyavyāre sindhau pādapṛṣṭhayor
mahābalāpadmanarteśvaram| iti śmaśānayoḥ savīravīreśvaryau bhoginyau
| nairṛtyāre marau pādāṅguṣṭhayoś cakravartinīvairocanam| āgneyāre
kulatāyāṁ jānudvaye mahāvīryāvajrasattvam ity upaśmaśānayoḥ
sarvīravīreśvaryau bhoginyau| evaṁ śmaśānopaśmaśānabhoginyaḥ
kuṇḍalāvāmāvartena| evaṁ melāpakopamelāpakaśmaśānopaśma-
śānabhoginyaḥ kāyacakre pūjanīyāḥ| yoginīsaṁcāreṇa cakramelāpake
vakṣyamāṇakrameṇa| iti tricakrasaṁcārapūjā|

tatah pātale 'gnivāyuvalayamadhye meror aṣṭadikṣu tīvradhū-
mamahānarake 'ṣṭasu mahāśmaśāneṣu| tatra pūrvaśmaśāne śūlabhede
mukhadvāre kākāsyā| dakṣiṇe śavadahane dakṣiṇanāsāpūṭe ulū-
kāsyā| paścime pūtigandhe gudadvāre śvānāsyā| uttare klinnagandhe

(29)

vāmanāsāpuṭadvāre śukarāsyā| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena| tata
īśānāre bālamṛtyau vāmakarṇadvāre yamadāḍhī| vāyavye sarpadaṁśe
dakṣiṇakarṇadvāre yamadūtī| nairṛtyāṁ ghorayuddhe dakṣiṇanetradvāre
yamadaṁṣtriṇi āgneyām ucchiṣte vāmanetradvāre yamamathanī| iti
kuṇḍalāvāmāvartena| evaṁ dakṣiṇāvartena vāmavartenānuloma-
vilomenāṣṭamahāśmaśānabhoginyaś cakramelāpake pūjyā iti| evaṁ
nābhihṛtkaṇṭhalalāṭeṣu jñānacittavākkāyacakreṣu mukhādyaṣṭadvāreṣu
dvārapālinyaḥ| evaṁ ṣaṭtriṁśadyoginyau bāhye 'dhyātmani āsāṁ
sthānanirdeśaḥ||

(30)

Chapter VII

bhoga, laya adhikāra and prabhutvam

(31)

idānīṁ bhogalayādhikāraprabhutvāny ucyante kulikādinām| iha
kulikāyāḥ sarvatra bhogalayādhikārāḥ prabhutvaṁ cātmapīṭhādike|
vajraḍākinyādīnāṁ yathānukrameṇātmapīṭhādike| ihātmāpīṭhe
bhogaḥ parapīṭhe layaḥ| tattvapīṭhe 'dhikāraḥ| mantrapīṭhe prabhutvam
| parapīṭhe bhogaḥ mantrapīṭhe layaḥ| ātmapīṭhe 'dhikāraḥ|
tattvapīṭhe prabhutvam| mantrapīṭhe bhogaḥ| tattvapīṭhe layaḥ|
parapīṭhe 'dhikāraḥ| ātmapīṭhe prabhutvam tattvapīṭhe bhogaḥ|
ātmapīṭhe layaḥ| mantrapīṭhe 'dhikāraḥ parapīṭhe prabhutvam| iti
catuḥsaṁdhyābhedena dūtīsaṁcāraś cakramelāpake dakṣiṇāvartena nābhau jñānacakre|

tataḥ pūrṇagirau bhogaḥ| jālandhare layaḥ| arbude 'dhikāraḥ|
oḍḍiyāṇe prabhutvam| jālandhare bhogaḥ| oḍḍiyāṇe layaḥ| pūrṇagirāv
adhikāraḥ| arbude prabhutvam| oḍḍiyāṇe bhogaḥ| arbude layaḥ| jā-
landhare 'dhikāraḥ| pūrṇagirau prabhutvam| arbude
bhogaḥ| pūrṇagirau layaḥ| oḍḍiyāṇe 'dhikāraḥ| jālandhare prabhutvam
iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena vṛścikodaye vṛścikārdhe
dha nurudaye dhanvardhe mārgāmāvāsyāṁ mārgapūrṇi-
māyāṁ vā puṣyāmāvāsyāṁ puṣyapūrṇimāyāṁ vā yoginīsaṁcāro hṛdaye
cittacakre| tato godāvaryāṁ bhogaḥ| rāmeśvare layaḥ| mālave
'dhikāraḥ| devīkoṭe prabhutvam| rāmeśvare bhogaḥ| devīkoṭe layaḥ|
godāvaryām adhikāraḥ| mālave prabhutvam| devīkoṭe bhogaḥ| mālave

(32)

layaḥ| rāmeśvare 'dhikāraḥ| godāvaryāṁ prabhutvam| mālave bhogaḥ
| godāvaryāṁ layaḥ| devīkoṭe 'dhikāraḥ| rāmeśvare prabhutvam| iti
kuṇḍalāvāmāvartena makarodaye makarārdhe kumbhodaye
kumbhārdhe yoginīsaṁcāraḥ hṛdaye cittacakre| bāhye vā cakramelāpaka
iti pīṭhopapīṭheṣu cittacakre yoginīsaṁcāraḥ|

iha yadā kāmarūpe bhogaḥ| tadauḍre layaḥ| kośale 'dhikāraḥ|
triśakunau prabhutvam| evam oḍre bhogaḥ| triśakunau layaḥ|
kāmarūpe 'dhikāraḥ| kośale prabhutvam| triśakunau bhogaḥ| kośale
layaḥ| oḍre 'dhikāraḥ| kāmarūpe prabhutvam| kośale bhogaḥ|
kāmarūpe layaḥ| triśakunāv adhikāraḥ| oḍre prabhutvam| iti
kṣetropakṣetrabhoginyaḥ kuṇḍalādakṣiṇāvartena kaṇṭhe vākcakre bāhye
melāpake yoginīnāṁ saṁcāraḥ| mīnodaye mīnārdhe meṣodaye meṣārdhe
yoginīnām iti| iha yadā kaliṅge bhogas tadā lampāke layaḥ|
himālaye 'dhikāraḥ| kāñcyāṁ prabhutvam evaṁ lampāke bhogaḥ|
kāñcyāṁ layaḥ kaliṅge 'dhikāraḥ| himālaye prabhutvam|
kāñcyāṁ bhogaḥ| himālaye layaḥ| lampāke 'dhikāraḥ| kaliṅge
prabhutvam| himālaye bhogaḥ| kaliṅge layaḥ| kāñcyām adhikāraḥ|
lampāke prabhutvam| iti chandohopachandohabhoginyaḥ kuṇḍalāvāmā-
vartena vṛṣodaye vṛṣārdhe mithunodaye mithunārdhe kaṇṭhe vā
kcakre bāhye cakramelāpake kṣetropakṣetrachandohopachandohayogi-
nīnāṁ saṁcāraḥ kaṇṭhe vākcakre|

iha yadā pretapūryāṁ bhogas tadā gṛhadevatāyāṁ layaḥ
| suvarṇadvīpe 'dhikāraḥ saurāṣṭre prabhutvam| <evaṁ>
gṛhadevatāyāṁ bhogaḥ| saurāṣṭre layaḥ| pretapūryām adhikāraḥ|
suvarṇadvīpe prabhutvam| saurāṣṭre bhogaḥ| suvarṇadvīpe layaḥ|
gṛhadevatāyām adhikāraḥ| pretapūryāṁ prabhutvam| suvarṇadvīpe
bhogaḥ| pretapūryāṁ layaḥ| saurāṣṭre 'dhikāraḥ| gṛhadevatāyāṁ
prabhutvam| iti melāpakopamelāpakabhoginyaḥ kuṇḍalādakṣiṇāvartena
lalāṭe kāyacakre| karkaṭodaye karkaṭārdhe siṁhodaye siṁhārdhe bāhye
cakramelāpake kāyacakre yoginīnāṁ saṁcāraḥ| iha yadā nagare
bhogas tadā sindhau layaḥ| kulatāyām adhikāraḥ| marau prabhutvam|
evaṁ sindhau bhogaḥ| marau layaḥ| nagare 'dhikāraḥ| kulatāyāṁ
prabhutvam| marau bhogaḥ| kulatāyāṁ layaḥ| sindhāv adhikāraḥ|
nagare prabhutvam| kulatāyāṁ bhogaḥ| nagare layaḥ| marāv
adhikāraḥ| sindhau prabhutvam| iti śmaśānopaśmaśānabhogi
nyaḥ kuṇḍalāvāmāvartena| kanyodaye kanyārdhe tulodaye

(33)

tulārdhe lalāṭe kāyacakre bāhye cakremelāpake yoginīnāṁ saṁcāraḥ
kāyacakre|

āsāṁ caturviṁśatiyoginīnāṁ tricakre vṛścikādidvādaśalagnārdhabhede-
na kālaviśeṣeṇa saṁcāraḥ| iha yadā śūlabhede bhogas tadā śavadahane
layaḥ| klinnagandhe 'dhikāraḥ| pūtigandhe prabhutvam| evaṁ
śavadahane bhogaḥ| pūtigandhe layaḥ| śūlabhede 'dhikāraḥ|
klinnagandhe prabhutvam| pūtigandhe bhogaḥ| klinnagandhe
layaḥ| śavadahane 'dhikāraḥ| śūlabhede prabhutvam| klinnagandhe
bhogaḥ| śūlabhede layaḥ| pūtigandhe 'dhikāraḥ| śavadahane
prabhtvam| iti diṅmahāśmaśānabhoginyaḥ kuṇḍalādakṣiṇāvartena|
ardharātrāt prathamaprahare dvitīye tṛtīye caturthe vaktrādicaturdvāreṣu
saṁcāro bāhye gaṇacakre 'pi yoginīnām iti| iha yadā bālamṛtyau bhogas
tadā sarpadaṁśe layaḥ| ucchiṣṭe 'dhikāraḥ| ghorayuddhe
prabhutvam evaṁ sarpadaṁśe bhogaḥ| ghorayuddhe layaḥ|
bālamṛtyāv adhikāraḥ| ucchiṣṭe prabhutvam| ghorayuddhe bhogaḥ|
ucchiṣṭe layaḥ| sarpadaṁśe 'dhikāraḥ| bālamṛtyau prabhutvam|
ucchiṣṭe bhogaḥ| bālamṛtyau layaḥ| ghorayuddhe 'dhikāraḥ|
sarpadaṁśe prabhutvam| iti vidikśmaśānabhoginyaḥ kuṇḍalā
vāmāvartena| madhyāhnāt prathamaprahare dvitīye tṛtīye caturthe
vāmakarṇādicaturdvāreṣu śmaśānabhoginīnāṁ saṁcāraḥ| bāhye
cakramelāpake 'pi mukhādyaṣṭadvāreṣv aṣṭapraharabhedena kālaviśeṣeṇa
saṁcāraḥ|

evaṁ bāhye 'dhyātmani yoginīnāṁ saṁcāro dvidhā| ekaḥ
pūrvādicittavāgjñānakāyacaturvaktrabhedena kuṇḍalādakṣiṇāvartena dikṣu
| aparaḥ kāyajñānavākcittavaktrabhedena kuṇḍalāvāmāvartena vidikṣu|
iha jñānakamalapūrvadale cittavākkāyacakrāṇāṁ pūrvāgneyāreṣu
pūrvāgneyamahāśmaśānayor bhoginyaś cittavaktrasvabhāvena
māraṇādikarmasiddhidāḥ syuḥ| evaṁ dakṣiṇadale dakṣiṇana-
irṛtyāreṣu dakṣiṇanairṛtyamahāśmaśmaśānayor bhoginyo vāgvaktra-
svabhāvena vaśyādikarmasiddhidāḥ syuḥ| evaṁ paścimadale paścima-
vāyavyāreṣu paścimavāyavyamahāśmaśānayor bhoginyo jñānavaktra-
svabhāvena stambhanādikarmasiddhidāḥ syuḥ| tathottaradale uttareśānā-
reṣūttareśānamahāśmaśānayor bhoginyaḥ kāyavaktrasvabhāvena śāntikā-
dikarmasiddhidāḥ syuḥ| āsāṁ vāyavyāgneyamāhendra-
vāruṇamaṇḍalāni yaralavākṣarasaṁbhūtāni hṛdi kaṇṭhe nābhau lalāṭe

(34)

yathānukrameṇāvagantavyāny āsanāni svasvārapṛṣṭheṣu| iti bhagavataś
caturvaktrabhedena āsāṁ saṁcāraḥ sūryaprāṇasaṁcāreṇa kālaviśeṣo yas
tena kālaviśeṣeṇa pūjāvidhiḥ evaṁ sarveṣu yoginītantreṣu yo-
ginīpramāṇena kālaviśeṣeṇa saṁcāraḥ| mahāmāyāyāṁ catur-
yoginīnāṁ catuḥsaṁdhyābhedena saṁcāraḥ| yatrāṣṭayoginyas tatra
praharāṣṭabhedena yatra ṣoḍaśas tatrārdhapraharabhedena| yatra
dvātriṁśat tatra ghaṭikābhedena| yatra catuḥṣaṣṭis tatra daṇḍabhedena|
yatra pañcadaśas tatra pañcadaśas tithibhedena| yatra dvādaśas tatra
lagnabhedena| yatra caturviṁśatis tatra lagnārdhabhedena
| yatra ṣaṭ tatra ṛtubhedena| yatra trayas tatra kālabhedena| yatra dve ta-
trāyanabhedena| yatraikā tatra saṁcāro nāsti| iha sarvatra nāḍikābhe-
dena| prāṇasaṁcāraḥ prāṇasaṁcāreṇa nānābhedena kālaviśeṣaḥ|
tena kālaviśeṣeṇa pūjāvidhiḥ| sarveṣu yoginītantreṣu dūtīnāṁ saṁ-
cāraḥ| saṁcāravaśena bhogalayādhikārāḥ prabhutvaṁ ceti sarvatrāva-
gantavyaṁ||

(35)

Chapter VIII

The movement of yoginīs in the gaṇacakra

The jñānacakrasaṁcāra

1st Day

idānīṁ gaṇacakre kulikāyā dūtīnāṁ ca sthānāt sthānasaṁcāra ucyate|
atra pratipaddine 'rdharātre pūrvavaktrodaye madhyād adhipatisthānād
vajravārāhyāh kulikāyāḥ pūrvadale saṁcāraḥ| vajraḍākinyāḥ
kulikādhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād yā vajraḍākinī sā kulikā bhavati|
yā vajravārāhī sā vajraḍākinī bhavati| tataḥ prātaḥsaṁdhyāyāṁ
dakṣiṇavaktrodaye 'dhipatimadhyasthānād vajraḍākinyāḥ kulikāyā
dakṣiṇadale saṁcāraḥ| lāmāyā madhyādhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād
yā vajraḍākinīkulikā sā lāmā bhavati| yā lāmā sā kulikā bhavati| tato
madhyāhnasaṁdhyāyāṁ paścimavaktrodaye 'dhipatimadhyasthānāt
lāmākulikāyāḥ paścimadale saṁcāraḥ| khaṇḍarohāyā madhyādhipatisthāne
| tataḥ sthānavaśād yā lāmākulikā sā khaṇḍarohā bhavati| yā
khaṇḍarohā sā kulikā bhavati| tato 'parāhṇasaṁdhyāyām uttaravaktrodaye
khaṇḍarohākulikāyā uttaradale saṁcāraḥ| rūpiṇyā madhye
'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād yā khaṇḍarohā kulikā sa rūpiṇī bhavati
| yā rūpiṇī sā kulikā bhavati|

2nd Day

punar aparadine dvitīyāyāṁ rūpiṇīkulikādisaṁcāraḥ|
tatrārdharātrasaṁdhyāyāṁ pūrvavaktrodaye rūpiṇyāḥ kulikāyā
madhyādhipatisthānāt pūrvadale saṁcāraḥ| vajravārāhyā ḍākinyā madhye
'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād rūpiṇī vajraḍākinī bhavati|

(36)

vajravārāhīḍākinī kulikā bhavati| tataḥ prātaḥsaṁdhyāyāṁ|
vajravārāhyāḥ kulikāyā dakṣiṇadale saṁcāraḥ| vajraḍākinyā lāmāyā
madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād vajravārāhī lāmā bhavati|
vajraḍākinī yā lāmā sā kulikā bhavati| tato madhyāhnasaṁdhyāyāṁ
vajraḍākinīlāmākulikāyāḥ paścimadale saṁcāraḥ| lāmākhaṇḍarohāyā
madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād yā vajraḍākinīlāmākulikā sā
khaṇḍarohā bhavati| yā lāmākhaṇḍarohā sā kulikā bhavati| tato
'parāhṇasaṁdhyāyām lāmākhaṇḍarohāyāḥ kulikāyā uttaradale
saṁcāraḥ| khaṇḍarohārūpiṇyā madhye 'dhipatisthāne| tataḥ
sthānavaśal lāmākhaṇḍarohākulikā yā sā rūpiṇī bhavati| yā
khaṇḍarohārūpiṇī sā kulikā bhavati|

3rd Day

tatas tṛtīyadine tṛtīyāyāṁ khaṇḍarohākulikādisaṁcāraḥ|
tatrārdharātrasaṁdhyāyāṁ pūrvavaktrodaye khaṇḍarohārūpiṇīkuli-
kāyāḥ pūrvadale saṁcāraḥ| rūpiṇīvajraḍākinyā madhye 'dhipatisthāne|
tataḥ sthānavaśād yā khaṇḍarohārūpiṇīkulikā sā vajraḍākinī bhavati| yā
rūpiṇīvajraḍākinī sā kulikā bhavati| tataḥ pūrvāhṇasaṁdhyāyāṁ dakṣi-
ṇavaktrodaye rūpinīvajraḍākinīkulikāyā dakṣiṇadale saṁcāraḥ|
vajravārāhyā lāmāyā madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād yā
rūpiṇīvajraḍākinīkulikā sā lāmā bhavati| yā vajravārāhīlāmā sā kulikā
bhavati| tato madhyāhnasaṁdhyāyāṁ paścimavaktrodaye
vajravārāhyā lāmākulikāyāḥ paścimadale saṁcāraḥ| vajraḍākinīkhaṇḍaro-
hāyā madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīlāmā-
kulikā khaṇḍarohā bhavati| vajraḍākinīkhaṇḍarohā kulikā bhavati
| tato 'parāhṇasaṁdhyāyā uttaravaktrodaye vajraḍākinīkhaṇḍarohā-
kulikāyā uttaradale saṁcāraḥ| lāmārūpiṇyā madhye 'dhipatisthāne| tataḥ
sthānavaśād vajraḍākinīkhaṇḍarohākulikā yā sā rūpiṇī bhavati| yā
lāmārūpiṇī sā kulikā bhavati|

4th Day

tataś caturthadine caturthyāṁ lāmākulikādisaṁcāraḥ| tatrārdharātra-
saṁdhyāyāṁ pūrvavaktrodaye lāmārūpiṇīkulikāyāḥ pūrvadale saṁcāraḥ|

(37)

khaṇḍarohāvajraḍākinyā madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśā|
lāmārūpiṇīkulikā vajraḍākinī bhavati| khaṇḍarohāvajraḍākinīkulikā
bhavati| tataḥ prātaḥsaṁdhyāyāṁ dakṣiṇavaktrodaye khaṇḍarohā-
vajraḍākinīkulikāyā dakṣiṇadale saṁcāraḥ| rūpiṇīlāmāyā madhye
'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśāt khaṇḍarohāvajraḍākinīkulikā lāmā bha
vati rūpiṇīlāmā kulikā bhavati| tato madhyāhnasaṁdhyāyāṁ
paścimavaktrodaye rūpiṇīlāmākulikāyāḥ paścimadale saṁcāraḥ| vajravā-
rāhyāḥ khaṇḍarohāyā madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād yā
rūpiṇīlāmākulikā sā khaṇḍarohā bhavati| yā vajravārāhīkhaṇḍarohā sā
kulikā bhavati| tato 'parāhṇasaṁdhyāyām uttaravaktrodaye vajravārāhī-
khaṇḍarohākulikā uttaradale saṁcāraḥ| vajraḍākinīrūpiṇyā madhye
'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkhaṇḍarohākulikā| yā
sā rūpiṇī bhavati| yā vajraḍākinīrūpiṇī sā kulikā bhavati|

5th Day

tataḥ pañcame dine pañcamyāṁ vajraḍākinīkulikādisaṁcāraḥ|
tatrārdharātrasaṁdhyāyāṁ pūrvavaktrodaye vajraḍākinīrūpiṇīkulikāyāḥ|
pūrvadale saṁcāraḥ| lāmāvajraḍākinyā madhye 'dhipatisthāne|
tataḥ sthānavaśād yā vajraḍākinī sā lāmākhaṇḍarohārūpiṇīkulikā bhūtvā
svasthāne punar eva sā vajraḍākinī prathamapūrṇāyām|
tataḥ pūrvasaṁdhyāyāṁ dakṣiṇavaktrodaye lāmāvajraḍākinīkulikāyā
dakṣiṇadale saṁcāraḥ| khaṇḍarohālāmāyā madhye| tataḥ sthānavaśāl
lāmā yā sā khaṇḍarohārūpiṇīvajraḍākinīkulikā bhūtvā punar eva
svasthāne lāmā bhavati| yā khaṇḍarohālāmā sā kulikā bhavati
| tato madhyāhnasaṁdhyāyāṁ paścimavaktrodaye khaṇḍarohālāmākuli-
kāyāḥ paścimadale saṁcāraḥ| rūpiṇīkhaṇḍarohāyā madhye| tataḥ
sthānavaśād yā khaṇḍarohā sā rūpiṇīvajraḍākinīlāmākulikā bhūtvā
svasthāne punar eva khaṇḍarohā bhavati| yā rūpiṇīkhaṇḍarohā sā kulikā
bhavati| tato 'parasaṁdhyāyām uttaravaktrodaye

(38)

rūpiṇīkhaṇḍarohākulikāyā uttaradale saṁcāraḥ| vajravārāhyā rūpiṇyā
madhye| tataḥ sthānavaśād yā rūpiṇī sā vajraḍākinīlāmākhaṇḍaro-
hākulikā bhūtvā punar eva svasthāne rūpiṇī bhavati| yā vajravārā-
hīrūpiṇī sā vajraḍākinīlāmākhaṇḍarohārūpiṇī bhūtvā punar eva
svasthāne kulikā|

evaṁ pañcame dine viṁśatiṣu saṁdhyāsu viṁśatyākārasaṁbhodipari-
vartenaiṣa saṁcāro <vajra>vārāhyādīnāṁ nandābhadrājayāri-
ktāpūrṇāpratipaddvitīyātṛtīyācaturthāpañcamītithibhedena pañcacandraka-
lāsvabhāvena prathamānandabhedeneti| evaṁ yathā pratipadi tathā
ṣaṣṭyām| yathā dvitīyāyāṁ tathā saptamyām| yathā tṛtīyāyāṁ tathāṣṭam-
yām| yathā caturthyāṁ tathā navamyām| yathā pañcamyāṁ tathā
daśamyāṁ saṁcāraḥ paramānandabhedena| evaṁ yathā ṣaṣṭyāṁ tathaika-
daśyām| yathā saptamyāṁ tathā dvādaśyām| yathāṣṭamyāṁ tathā tra-
yodaśyām| yathā navamyāṁ tathā caturdaśyām| yathā daśamyāṁ
tathā pūrṇamāsyāṁ saṁcāro viramānandabhedena| tadante mahāpūjāṁ
kṛtvā prathamapakṣe caturyoginīnāṁ saṁcāra iti||

The mahāśmaśānasaṁcāra

1st Day

tato dvitīyakṛṣṇapakṣe pratipaddine 'rdharātrāt prathamaprahare
kulikāyāḥ pūrvasmin mahāśmaśāne saṁcāraḥ| kākāsyāyā
madhye 'dhipatisthāne| tataḥ sthānavaśāt kulikā| kākāsyā bhavati kākā-
syā yā sā kulikā bhavati| tato dvitīye prahare kākāsyākulikāyā dakṣiṇama-
hāśmaśāne saṁcāraḥ| ulūkāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśāt kākāsyāku-
likā ulūkāsyā bhavati| ulūkāsyā kulikā bhavati| tatas tṛtīye prahare
ulūkāsyākulikāyāḥ paścimamahāśmaśāne saṁcāraḥ| śvānāsyā madhye|
tataḥ sthānavaśād ulūkāsyākulikā śvānāsyā bhavati| śvānāsyā kulikā
bhavati| tataś caturthaprahare śvānāsyākulikāyā uttaramahāśma-
śāne saṁcāraḥ| śūkarāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśac chvānāsyākulikā
śūkarāsyā bhavati| śūkarāsyā kulikā bhavati| iti kuṇḍalādakṣi-

(39)

ṇāvartena sūryabhāge  catuṣpraharabhedena saṁcāraḥ| tato
madhyāhnāc candrabhāge prathamaprahare śūkarāsyākulikāyā iśāne
mahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadāḍhyā madhye| tataḥ sthānavaśāt
śūkarāsyākulikā yamadāḍhī bhavati| yamadāḍhī kulikā bhavati|
tato dvitīyaprahare yamadāḍhyāḥ kulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ
| yamadūtyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamadāḍhīkulikā yamadūtī
bhavati| yā yamādūtī sā kulikā bhavati| tatas tṛtīyaprahare
yamadūtyāḥ kulikāyā nairṛtye mahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇyā
madhye| tataḥ sthānavaśād yamadūtīkulikā yamadaṁṣṭriṇī bhavati|yā
yamadaṁṣṭriṇī sā kulikā bhavati| tataś caturthaprahare yama-
daṁṣṭriṇyāḥ kulikāyā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamamathanyā ma-
dhye| tataḥ sthānavaśad yamadaṁṣṭriṇīkulikā yamamathanī bhavati
| yā yamamathanī sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmāvartena yoginī-
saṁcāraś candrabhāge| evaṁ prathamadine yoginīnāṁ saṁcāro vedi-
tavyaḥ|

2nd Day

punar dvitīyadine 'rdharātrāt prathamaprahare
yamamathanyāḥ kulikāyāḥ pūrvamahāśmaśāne saṁcāraḥ| vajravārāhyā
kākāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamamathanīkulikā kākāsyā
bhavati| vajravārāhīkākāsyā yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare
vajravārāhyāḥ kulikāyā dakṣiṇamahāśmaśāne saṁcāraḥ| kākāsyā-
ulūkāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkulikā ulūkāsyā bhavati
| yā kākāsyā-ulūkāsyā sā kulikā bhavati| tatas
tṛtīyaprahare kākāsyāyāḥ kulikāyā paścimamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
ulūkāsyāyāḥ śvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśāt kākāsyākulikā
śvānāsyā bhavati| ulūkāsyāśvānāsyā yā sā kulikā bhavati| tataś
caturthaprahare ulūkāsyākulikā uttaramahāśmaśāne saṁcāraḥ|
śvānāsyāśūkarāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād ulūkāsyākulikā śūkarā-

(40)

syā bhavati| śvānā syāśūkarāsyā yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍa-
lādakṣiṇāvartena saṁcāraḥ sūryabhāge| tataś candrāṁśe madhyāhnāt
prathamaprahare śvānāsyākulikā iśānamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
śūkarāsyāyamadāḍhyā madhye| tataḥ sthānavacchvānāsyākulikā
yamadāḍhī bhavati| yā śūkarāsyāyamadāḍhī sā kulikā bhavati| tato dvi-
tīyaprahare śūkarāsyākulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
yamadāḍhyā yamadūtyā madhye| tataḥ sthānavaśāt śūkarāsyākulikā
yamadūtī bhavati| yā yamadāḍhīyamadūtī sā kulikā bhavati| tatas
tṛtīyaprahare yamadāḍhīkulikā nairṛtyamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
yamadūtiyamadaṁṣṭriṇyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamadāḍhīkulikā
yamadaṁṣṭriṇī bhavati| yā yamadūtīyamadaṁṣṭriṇī sā kulikā bhavati|
tataś caturthaprahare yamadūtīkulikāyā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
yamadaṁṣṭriṇīyamamathanyā madhye| tataḥ sthānavaśād
yamadū tīkulikā yamamathanī bhavati| yā yamadaṁṣṭriṇīya-
mamathanī sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmāvartena yoginīsaṁ-
cāraś candrāṁśe|

3rd Day

tatas tṛtīyadine punar ardharātrāt prathamaprahare yamadaṁṣṭriṇīku-
likāyāḥ pūrvamahāśmāśāne saṁcāraḥ| yamamathanyāḥ kākāsyāyā ma-
dhye| tataḥ sthānavaśād yamadaṁṣṭriṇīkulikā kākāsyā bhavati|
yamamathanīkākāsyā yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare
yamamathanīkulikāyā dakṣiṇamahāśmaśāne saṁcāraḥ| vajra-
vārāhyā ulūkāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamamathanīkulikā ulū-
kāsyā bhavati| vajravārāhī-ulūkāsyā yā sā kulikā bhavati| tatas tṛtīya-
prahare vajravārāhyā<ḥ> kulikāyāḥ paścimamahāśmaśāne saṁcāraḥ| kā-
kāsyāśvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkulikā śvānāsyā
bhavāti| kākāsyāśvānāsyā yā sā kulikā bhavati| tataś caturthaprahare
kākāsyākulikāyā uttaramahāśmaśāne saṁcāraḥ| ulūkāsyāśūkarāsyāyā
madhye| tataḥ sthānavaśāt kākāsyākulikā śūkarāsyā bhavati| ulūkāsyā yā
śūkarāsyā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena saṁcāraḥ
sūryabhāge| tataś candrabhāge madhyāhnāt pūrvaprahare
ulūkāsyākulikāyāḥ īṣānamahāśmāśāne saṁcāraḥ| śvānāsyāyamadā-

(41)

ḍhyā madhye| tataḥ sthānavaśād ulūkāsyākulikā yamadāḍhī bhavati|
śvānāsyā yā yamadāḍhi sā kulikā bhavati| tato dvitīya
prahare śvānāsyāyāḥ kulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
śūkarāsyāyamadūtyā madhye| tataḥ sthānavaśācchavānāsyākulikā
yamādūti bhavati| śūkarāsyā yā yamadūtī sā kulikā bhavati| tatas
tṛtīyaprahare śūkarāsyākulikāyā nairṛtyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadā-
ḍhīyamadaṁṣṭriṇyā madhye| tataḥ sthānavaśāt śūkarāsyākulikā
yamādaṁṣṭrīṇī bhavati| yamadāḍhī yā yamadaṁṣṭriṇī sā kulikā bhavati|
tataś caturthaprahare yamadāḍhīkulikā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
yamadūtīyamamathanyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamadāḍhīkulikā
yamamathanī bhavati| yamadūtīyamamathanī yā sā kulikā bhavati
| iti kuṇḍalāvāmāvartena saṁcāraḥ|

4th Day

tataś caturthadine yamādūtyaḥ kulikāyā ardharātrāt prathamaprahare
pūrvamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇyāḥ kākāsyāyā mandhye|
tataḥ sthānavaśād yamadūtīkulikā kākāsyā bhavati| yamadaṁṣṭriṇīkākā-
syā yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare yamadaṁṣṭriṇīkuli-
kāyā dakṣiṇamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamamathanī-ulūkāsyāyā madhye
tataḥ sthānavaśād yamadaṁṣṭriṇīkulikā ulūkāsyā bhavati| yama-
mathanī-ulūkāsyā yā sā kulikā bhavati| tatas tṛtīyaprahare yamama-
thanīkulikāyāḥ paścimamahāśmaśāne saṁcāraḥ| vajravā-
rāhyā śvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamamathanīkulikā
śvānāsyā bhavati| vajravārāhīśvānāsyā yā sā kulikā bhavati| tataś
caturtaprahare vajravārāhyāḥ kulikāyā uttaramahāśmaśāne saṁcāraḥ| kā-
kāsyāśūkarāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkulikā śūkarāsyā
bhavati| kākāsyāśūkarāsyā yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvar-
tena sūryāṁśe saṁcāraḥ| tataś candrāṁśe madhyāhnāt prathamaprahare
kākāsyākulikāyā īśānamahāśmāśāne saṁcāraḥ| ulūkāsyāyamadāḍhyā
madhye| tataḥ sthānavaśāt kākāsyākulikā yamadāḍhī bhavati|
ulūkāsyāyamādāḍhī yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare
ulūkāsyākulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| śvānāsyāyamadūtyā
madhye| tataḥ sthānavaśād ulūkāsyākulikā yamadūti bhavati
| śvānāsyāyamadūtī yā sā kulikā bhavati| tṛtīyaprahare śvānāsyākulikāyā

(42)

nairṛtyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| śūkarāsyāyamadaṁṣṭriṇyā ma-
dhye tataḥ sthānavaśācchvānāsyākulikā yamadamṣṭriṇī bhavati| śūka-
rāsyāyamadaṁṣṭriṇī yā sā kulikā bhavati| tataś caturthaprahare
śūkarāsyākulikāyā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadāḍhīyamama-
thanyā madhye| tataḥ sthānavaśāt śūkarāsyākulikā yamamathanī bhavati|
yamadāḍhīyamamathanī yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmā-
vartena yoginīsaṁcāraś candrāṁśe|

5th Day

tataḥ pañcame dine 'rdharātrāt prathamaprahare yamadāḍhyāḥ kulikā-
yāḥ pūrvaśmaśāne saṁcāraḥ| yamadūtyāḥ kākāsyāyā madhye| tataḥ sthā-
navaśād yamadāḍhīkulikā kākāsyā bhavati| yamadūtīkākāsyā yā sā kulikā
bhavati| tato dvitīyaprahare yamadūtīkulikāyā dakṣiṇamahāśmaśāne
saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇī-ulūkāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād
yamadūtīkulikā ulūkāsyā bhavati| yamadaṁṣṭriṇī-ulūkāsyā yā sā kulikā
bhavati| tatas tṛtīyaprahare yamadaṁṣṭriṇīkulikāyāḥ paścimamahāśmaśā-
ne saṁcāraḥ| yamamathanīśvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād
yamadaṁṣṭriṇīkulikā śvānāsyā bhavati| yamamathanīśvānāsyā yā
sā kulikā bhavati| tataś caturthaprahare yamamathanīkulikāyā uttaramahā-
śmaśāne saṁcāraḥ| vajravārāhyāḥ śūkarāsyāyā madhye| tataḥ sthānava-
śad yamamathanīkulikā śūkarasyā bhavati| vajravārāhīśūkarāsyā yā sā
kulikā bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena yoginīsaṁcāraḥ sūryāṁśe|
tataś candrāṁśe madhyāhnāt prathamaprahare vajravārāhyāḥ kulikāyā
īśānamahāśmaśāne saṁcāraḥ| kākāsyāyamadāḍhyā madhe| tataḥ sthā-
navaśād vajravārāhīkulikā yamādāḍhī bhavati| kākāsyāyamadāḍhī
yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare kākāsyākulikāyā vāyavya-
mahāśmaśāne saṁcāraḥ| ulūkāsyāyamadūtyā madhye| tataḥ sthā-
navaśāt kākāsyākulikā yamadūtī bhavati| ulūkāsyāyamadūtī yā sā
kulikā bhavati| tatas tṛtīyaprahare ulūkāsyākulikāyā nairṛtyamahāśmaśāne
saṁcāraḥ| śvānāsyāyamadaṁṣṭriṇyā madhye| tataḥ sthānavaśād
ulūkāsyākulikāyā yamadaṁṣṭriṇī bhavati| śvānāsyāyamadaṁṣṭriṇī yā sā
kulikā bhavati| tataś caturthaprahare śvānāsyāyāḥ kulikāyā āgneya-
mahāśmaśāne saṁcāraḥ| sūkarāsyāyamamathanyā madhye| tataḥ
sthānavaśāc chvānāsyākulikā yamamathanī bhavati| śūkarāsyāya-
mamathanī yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmāvartena yoginī-
saṁcāraś candrāṁśe|

(43)

6th Day

tataḥ ṣaṣṭhadine 'rdharātrāt prathamaprahare śūkarāsyākulikāyāḥ
pūrvamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadāḍhyāḥ kākāsyāyā madhye| tataḥ
sthānavaśāc chūkarāsyākulikā kākāsyā bhavati| yamadāḍhīkākāsyā
yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare yamadāḍhīkulikāyā dakṣiṇama-
hāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadūtī-ulūkāsyayā madhye| tataḥ sthānavaśād
yamadāḍhīkulikā ulūkāsyā bhavati| yamadūtī-ulūkāsyā yā sā kulikā
bhavati| tatas tṛtīyaprahare yamadūtīkulikāyāḥ paścimamahāśmaśāne
saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇīśvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād yama
dūtīkulikā śvānāsyā bhavati| yamadaṁṣṭriṇīśvānāsyā yā sā kulikā
bhavati| tataś caturthaprahare yamadaṁṣṭriṇīkulikāyā uttarama-
hāśmaśāne saṁcāraḥ| yamamathanyāḥ śūkarāsyāyā madhye| ta-
taḥ sthānavaśād yamadaṁṣṭriṇīkulikā śūkarāsyā bhavati| yamama-
thanī yā sā śūkarāsyākulikā bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena saṁcāraḥ
sūryāṁśe| tataś candrāṁśe madhyāhnāt prathamaprahare yamamathanī-
kulikāyā īśānamahāśmaśāne  saṁcāraḥ| vajravārahyā yamadāḍhyā
madhye| tataḥ sthānavaśād yamamathanīkulikā yamadāḍhī bhavati
| vajravārāhīyamadāḍhī yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare vajravā-
rāhyāḥ kulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| kākāsyāyamadūtyā
madhye tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkulikā yamadūtī bhavati|
kākāsyāyamadūti yā sā kulikā bhavati| tatas tṛtīyaprahare kākāsyākulikāyā
nairṛtyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| ulūkāsyāyamadamṣṭriṇyā madhye
| tataḥ sthānavaśāt kākāsyākulikā yamadaṁṣṭriṇī bhavati| ulūkāsyāyama-
daṁṣṭriṇī yā sā kulikā bhavati| tataś caturthaprahare ulūkāsyākulikāyā
āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| śvānāsyāyamamathanyā madhye| tataḥ
sthānavaśād ulūkāsyākulikā yamamathanī bhavati| śvānāsyā yamamathanī
yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmāvartena yoginīsaṁcāraś
candrāṁśe|

7th Day

tataḥ saptamadine 'rdharātrāt prathamaprahare pūrvamahāśma-
śāne śvānāsyākulikāyāḥ saṁcāraḥ| śūkarāsyākākāsyāyā madhye
tataḥ sthānavaśāc chvānāsyākulikā kākāsyā bhavati| śukarā-
syākākāsyā yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare śūkarāsyākulikāyā
dakṣiṇamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadāḍhi-ulūkāsyāyā madhye| tatas
sthānavaśāc chūkarāsyākulikā ulūkāsyā bhavati| yamadāḍhī-ulūkāsyā yā
sā kulikā bhavati| tatas tṛtīyaprahare yamadāḍhīkulikāyāḥ paścimama-

(44)

hāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadūtīśvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād
yamadāḍhīkulikā śvānāsyā bhavati| yamadūtīśvānāsyā yā sā kulikā
bhavati| tataś caturthaprahare yamādūtīkulikā uttaramahāśmaśāne saṁ-
cāraḥ| yamadaṁṣṭriṇīśūkarāsyāyā madhye tataḥ sthānavaśād yamadūtīku-
likā śukarāsyā bhavati| yamadaṁṣṭriṇī śūkarāsyā ya sā kulikā bha-
vati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena yoginīsaṁcāraḥ sūryāṁśe| tataś
candrāṁśe madhyāhnāt prathamaprahare yamadaṁṣṭriṇīkulikāyā
īṣānamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamamathanyā yamadāḍhyā madhye
| tataḥ sthānavaśād yamadaṁṣṭriṇīkulikā yamadāḍhī bhavati|
yamamathanī yā yamadāḍhī sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare yama-
mathanīkulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| vajravārāhyā yamadū-
tyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamamathanīkulikā yamadūtī bhava
ti| vajravārāhīyamadūtī yā sā kulikā bhavati| tatas tṛtīyapra-
hare vajravārāhīkulikāyā nairṛtyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| kākāsyāyama-
daṁṣṭriṇyā madhye| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkulikā yamadaṁṣṭriṇī
bhavati| kākāsyāyamadaṁṣṭriṇī yā sā kulikā bhavati| tataś
caturthaprahare kākāsyākulikāyā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
ulūkāsyāyamamathanyā madhye| tataḥ sthānavaśāt kākāsyākulikā
yamamathanī bhavati| ulūkāsyāyamamathanī yā sā kulikā bhavati|
| iti kuṇḍalāvāmāvartena saṁcāraś candrāṁśe|

8th Day

tato 'ṣṭamadine 'rdharātrāt prathamaprahare ulūkāsyākulikāyāḥ pūrva-
mahāśmaśāne saṁcāraḥ| śvānāsyākākāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād
ulūkāsyākulikā kākāsyā bhavati| śvānasyākākāsyā yā sā kulikā
bhavati| tato dvitīyaprahare śvānāsyākulikāyā dakṣiṇamahāśmaśāne saṁ-
cāraḥ| śūkarāsya-ulūkāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśāc chvānā-
syākulikā ulūkāsyā bhavati| śūkarāsyā-ulkāsyāyā yā sā kulikā bhavati|
tatas tṛtīyaprahare śūkarāsyākulikāyāḥ paścimamahāśmaśāne saṁcāraḥ|
yamadāḍhīśvānāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśāc chūkarāsyākulikā
śvānāsyā bhavati yamadāḍhīśvānāsyā yā sā kulikā bhavati| tataś
caturthaprahare yamadāḍhīkulikāyā uttaramahāśmaśāne saṁcāraḥ|
yamadūtīśūkarāsyāyā madhye| tataḥ sthānavaśād yamadāḍhī
kulikā śūkarāsyā bhavati| yamadūtiśūkarāsyā yā sā kulikā
bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena yoginīsaṁcāraḥ sūryāṁśe| tataś
candrāṁśe madhyāhnāt prathamaprahare yamadūtīkulikāyā iśānamahāśma-

(45)

śāne saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇīyamadāḍhyā madhye| tataḥ sthānavaśād
yamadūtikulikā yamadāḍhī bhavati| yamadaṁṣṭriṇīyamadāḍhī yā
sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare yamadaṁṣṭriṇīkulikāyā vāyavyama-
hāśmaśāne saṁcāraḥ| yamamathanyā yamadūtyā madhye| tataḥ sthāna-
vaśād yamadaṁṣṭriṇīkulikā yamadūtī bhavati| yamamathanīyama-
dūtī yā sā kulikā bhavati| tatas tṛtīyaprahare yamamathanīkulikāyā
nairṛtyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| vajravārāhyā yamadaṁṣṭriṇyā madhye|
tataḥ sthānavaśād yamamathanīkulikā yamadaṁṣṭriṇī bhavati| vajravārā-
hīyamadaṁṣṭriṇī yā sā kulikā bhavati| tataś caturthaprahare vajravārā-
hikulikāyā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| kākāsyāyamamathanyā
madhye| tataḥ sthānavaśād vajravārāhīkulikā yamamathanī bhavati| kā-
kāsyāyamamathanī yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmāvartena
yoginīsaṁcāraś candrāṁśe|

9th Day

tato navamadine 'rdharātrāt prathamaprahare kākāsyākulikāyāḥ pūrva-
mahāśmaśāne saṁcāraḥ| ulūkāsyākākāsyāyā madhye| tataḥ svasthānava-
śāt kākāsyā kulikādīn bhūtvā punar eva kākāsyā bhavati|
ulūkāsyākāsyā yā sā kulikā bhavati| tato dvitiyāprahare ulukāsyākulikāyā
dakṣiṇamahāśmaśāne saṁcāraḥ| śvānāsyā-ulūkāsyāyā madhye|
tataḥ svasthānavaśād ulūkāsyā kulikādīn bhūtvā punar
evolūkāsyā bhavati| śvānāsyā-ulūkāsyā yā sā kulikā bhavati| tatas
tṛtīyaprahare śvānāsyākulikāyāḥ paścimamahāśmaśāne saṁcāraḥ| śūkarā-
syāśvānāsyāyā madhye| tataḥ svasthānavaśāc chvānāsyā kulikādīn
bhūtvā punar eva śvānāsyā bhavati śūkarāsyāśvānāsyā yā sā kulikā
bhavati| tataś caturthaprahare śūkarāsyākulikāyā uttaramahāśmaśāne
saṁcāraḥ| yamadāḍhyāḥ śūkarāsyāyā madhye| tataḥ svasthānavaśāc
chūkarāsyā kulikādīn bhūtvā punar eva śūkarāsyā bhavati| yamadāḍhī-
śukarāsyā yā sā kulikā bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena yoginīsaṁcāraḥ
sūryāṁśe| tataś candrāṁśe madhyāhnāt prathamaprahare yamadāḍhī-
kulikāyā iśānamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadūtyā yamadāḍhyā madhye|
tataḥ svasthānavaśād yamadāḍhī kulikādīn bhūtvā punar yamadāḍhī bhavati
| yamadūtīyamadāḍhī yā sā kulikā bhavati| tato dvitīyaprahare yamadū-

(46)

tīkulikāyā vāyavyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇyā yāma-
dūtyā madhye| tataḥ svasthānavaśād yamadūtī kulikādīn bhūtvā punar
yamadūtī bhavati| yamadaṁṣṭriṇī yamadūtī yā sā kulikā
bhavati| tatas tṛtīyaprahare yamadaṁṣṭriṇīkulikāyā nairṛtyama-
hāśmaśāne saṁcāraḥ| yamadaṁṣṭriṇyā yamamathanyā madhye|
tataḥ svasthānavaśād yamadaṁṣṭriṇī kulikādīn bhūtvā punar yamadaṁṣṭriṇī
bhavati| yamamathanīyamadaṁṣṭriṇī yā sā kulikā bhavati| tataś caturtha-
prahare yamamathanīkulikāyā āgneyamahāśmaśāne saṁcāraḥ| vajravārāhyā
yamamathanyā madhye| tataḥ svasthānavaśād yamamathanī kulikādīn
bhūtvā punar yamamathāni bhavati| yā vajravārāhi sā kākāsyādīn
bhūtvā punaḥ svasthānavaśāt kulikā bhavati| iti kuṇḍalāvāmāvartena
yoginīsaṁcāraś candrāṁśe yogināvagantavyaḥ| iti
mahāṣṭaśmāśāneṣu kālaviśeṣeṇa yoginīsaṁcāro navamadine svasva-
sthānāgamanena saṁcāraparicchedaḥ| tata udārāṁ pūjāṁ kṛtvā punar
daśame dine saṁcāro yathā pratipaddine| ekādaśyāṁ dvitīyāvāt| dvādaśy-
āṁ tṛtīyāvat| trayodaśyāṁ caturthāvat| caturdaśyāṁ pañcamīvat| amāvā-
syām ṣaṣṭhīvat| śuklapratipaddine saptamīvat| dvitīyāyāṁ aṣṭamī-
vat| tṛtīyāyāṁ navamīvat saṁcāraḥ| tataḥ svasvasthānāgamanava-
śād vajravārāhyādīnāṁ punaḥ svasvabhāvaḥ| tataḥ pūjāṁ kṛtvā
punaś caturthyāṁ saṁcaro yathā daśamyāṁ pañcamyām ekādaśīvat
| ṣaṣṭhyāṁ dvādaśīvat| saptamyāṁ trayodaśīvat| aṣṭamyāṁ caturdaśīvat|
navamyāṁ amārāsyāvat| daśamyāṁ śuklapratipadvat| ekādaśyāṁ
dvitīyāvat| dvādaśyāṁ tṛtīyavat saṁcāraḥ śmaśānavāsinīnāṁ cittavākkā-
yabhedena| tato navanavadinair navanavanakṣatrayogena saptaviṁśati-
nakṣatrāṇi yāvac candrasya dvādaśarāśiparyantam| evaṁ candrakalāpañ-
cadaśabhedena ḍākinyādīnāṁ herukeṇa saha saṁcāraḥ| kākāsyādīnāṁ
saptaviṁśatinakṣatrabhedena saṁcāraḥ| tataś candrasūryabhedānte dina-
trayaṁ pracaṇḍādīnāṁ saṁcāro bhavati| tad yathā||

The citta-vāk-kāyacakrasaṁcāra

iha śuklatrayodaśyāṁ vṛścikalagnodaye cittacakrapūrvāre
pūjāṁ kṛtvopāyaṁ tyaktvā dakṣiṇāre saṁcāraḥ pracaṇḍāyāḥ caṇḍākṣyāḥ

(47)

paścimāre prabhāvatyā uttarāre mahānāsāyāḥ pūrvāre| tataḥ sthānavaśāt
pracaṇḍā caṇḍākṣī caṇḍākṣī prabhāvatī prabhāvatī mahānāsā mahānāsā
pracaṇḍā bhavati| tato vṛścikārdhe pūrvapracaṇḍāyāḥ paścimāre
saṁcāraḥ| pūrvacaṇḍākṣyā uttarāre pūrvaprabhāvatyāḥ pūrvāre saṁcāraḥ
pūrvamahānāsāyā dakṣiṇāre| tataḥ sthānavaśāt pracaṇḍā prabhāvatī
caṇḍākṣī mahānāsā prabhāvatī pracaṇḍā mahānāsā caṇḍākṣī
bhavati| tato dhanurudaye pūrvapracaṇḍāyā uttarāre saṁcāraḥ|
pūrvacaṇḍākṣyāḥ pūrvāre pūrvaprabhāvatyā dakṣiṇāre pūrvamahānāsāyāḥ
paścimāre| tataḥ sthānavaśāt pracaṇḍā mahānāsā caṇḍākṣī pracaṇḍā
prabhāvatī caṇḍākṣī mahānāsā prabhāvatī bhavati| tato dhanvardhe
pūrvapracaṇḍāyāḥ pūrvāre saṁcāraḥ| caṇḍākṣyā dakṣināre prabhāvatyāḥ
paścimāre mahānāsāyā uttarāre saṁcāro bhavati| tato svasvasthā-
navaśāt pracaṇḍādayo dūtyaḥ svasvarūpadhāriṇyo bhavanti| iti
kuṇḍalādakṣiṇāvartena vṛścikodaye vṛścikārdhe dhanurudaye dhanvardhe
| sārdhadaṇḍadvayena sārdhadaṇḍadvayena catasṛṇāṁ saṁcāro gaṇaca-
kre kartavyaḥ| tato makarodaye pūjāṁ kṛtvā vīramatyā iśasthānād vāya-
vyare saṁcāraḥ| kharvaryā nairṛtyāre laṅkeśvaryā āgneyāre drumacchā-
yāyā iśanāre saṁcāro bhavati| tataḥ sthānavaśād vīramatī kharvarī bhavati
| kharvarī laṅkeśvarī laṅkeśvarī drumacchāyā drumacchāyā vīramatī
bhavati tato makarārdhe pūrvavīramatyā nairṛtyāre saṁcāraḥ|
pūrvakharvaryā āgneyāre pūrvalaṅkeśvaryā īśānāre pūrvadrumacchāyāyā
vāyuvyāre saṁcāro bhavati| tataḥ sthānavaśād vīramatī laṅkeśvarī
bhavati kharvarī drumacchāyā laṅkeśvarī vīramatī drumacchāyā kharvarī
bhavati| tataḥ kumbhodaye pūrvavīramatyā āgneyāre saṁcāraḥ
pūrvakharvaryā iśānāre pūrvalaṅkeśvarayā vāyavyāre pūrvadrumac-
chāyāyā nairṛtyāre saṁcāraḥ| tataḥ sthānavaśād vīramatī dru-
macchāyā bhavati| kharvarī vīramatī bhavati| laṅkeśvarī kharvarī
bhavati| drumacchāyā laṅkeśvarī bhavati| tataḥ kumbhārdhe pūrvavīra-
matyā īśānāre saṁcāraḥ| pūrvakharvaryā vāyavyāre saṁcāraḥ
pūrvalaṅkeśvaryā nairṛtyāre saṁcāraḥ pūrvadrumacchāyāyā āgneyāre
saṁcāro bhavati| tataḥ svasvasthānavaśād vīramatyādayo
yoginyaḥ svasvarūpadhāriṇyo bhavanti| iti kuṇḍalāvāmāvartena
yoginīnāṁ saṁcāro makarodaye makarārdhe kumbhodaye kumbhārdhe|
evaṁ lagnārdhabhedenāṣṭayoginīnāṁ cittacakre saṁcāro gaṇacakre
yogibhir avagantavyaḥ|

(48)

tataḥ pūjaṁ kṛtvā vākcakre saṁcāraḥ kartavyaḥ| tad yathā| iha
mīnalagnodaye vākcakrapūrvārād dakṣiṇāre saṁcāra airāvatyāḥ|
mahābhairavāyāḥ paścimāre| vāyuvegāyā uttarāre surabhākṣyāḥ pūrvāre
saṁcāro bhavati| tataḥ sthānavaśād airāvatī mahābhairavā bhavati|
mahābhairavā vāyuvegā vāyuvegā surābhakṣī surābhakṣī airāvatī
bhavati| tato mīnārdhe pūrvairāvatyāḥ paścimāre saṁcāra pūrvamahābhai-
ravāyā uttarāre pūrvavāyuvegāyāḥ pūrvāre pūrvasurābhakṣyā dakṣiṇāre
saṁcāro bhavati| tataḥ sthānavaśād airāvatī vāyuvegā bhavati ma-
hābhairavā surābhakṣī vāyuvegā airāvatī surābhakṣī mahābhairavā
bhavati| tato meṣodaye pūrvairāvatyā uttarāre saṁcāraḥ pūrvamahābhai-
ravāyāh pūrvāre pūrvavāyuvegāyā dakṣiṇāre pūrvasurābhakṣyāḥ paścimāre
saṁcāro bhavati| tataḥ sthānavaśād airāvatī surābhakṣī bhavati mahābhai-
ravā airāvatī vāyuvegā mahābhairavā surābhakṣī vāyuvegā bhavati| tato
meṣārdhe pūrvairāvatyāḥ pūrvāre saṁcāraḥ pūrvamahābhairavāyā
dakṣiṇāre pūrvavāyuvegāyāḥ paścimāre pūrvasurābhakṣyā
uttarāre saṁcāro bhavati| tataḥ svasvasthānavaśād airāvatyādayaḥ sva-
svarūpadhāriṇyo bhavanti| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena caturyoginīnāṁ
lagnārdhabhedena saṁcāro vākcakre| tataḥ pūjāṁ kṛtvā
vṛṣalagnodaye īśānārād vāyavyāre śyāmādevyāḥ saṁcāraḥ subhadrāyā
nairṛtyāre hayakarṇāyā āgneyāre khagānanāyā iśānāre
saṁcāro bhavati|
tataḥ sthānavaśāc chyamādevī subhadrā bhavati subhadrā
hayakarṇā hayakarṇā khagānanā khagānanā śyāmādevī bhavati| tato
vṛṣabhārdhe prāk śyāmādevyā nairṛtyāre saṁcāraḥ prāk subhadrāyā
āgneyāre prāg ghayakarṇāyā iśānāre prāk khagānanāyā vāyavyāre saṁcāraḥ
| tataḥ sthāna vaśāc chyāmādevī hayakarṇā bhavati subhadrā
khagānanā hayakarṇā śyāmādevī khagānanā subhadrā bhavati| tato
mithunodaye prākśyāmādevyā āgneyāre saṁcāraḥ prāk subhadrāyā
īśānāre prāg ghayakarṇāyā vāyavyāre prāk khagānanāyā nairṛtyāre saṁcāro
bhavati| tataḥ sthānavaśāc chyāmādevī khagānanā bhavati subhadrā
śyāmādevī hayakarṇā subhadrā khagānanā hayakarṇā| tato mithunārdhe
pūrvaśyāmādevyā īśānāre saṁcāraḥ pūrvasubhadrāyā vāyavyāre
pūrvahayakarṇāyā nairṛtyāre pūrvakhagānanāya āgneyāre saṁcāro bhavati
| tato svasvasthānavaśāc chyāmādevyādayo yoginyaḥ svasvarūpadhāriṇyo
bhavanti| iti kuṇḍalāvāmāvartena caturyoginīnāṁ saṁcāro vā-
kcakre| mīnādyardhalagnabhedenāṣṭayoginīnāṁ gaṇacakre saṁcāraḥ kar-
tavyaḥ|

(49)

tataḥ pūjaṁ kṛtvā kāyacakre saṁcāraḥ kartavyaḥ| tad yathā| iha
karkaṭodaye kāyacakrapūrvārāc cakravegāyā dakṣiṇāre saṁcāraḥ
khaṇḍarohāyāḥ paścimāre śauṇḍinyā uttarāre cakravarmiṇyāḥ pūrvāre|
tataḥ sthānavaśāc cakravegā khaṇḍarohā bhavati khaṇḍarohā śauṇḍinī
śauṇḍinī cakravarmiṇi cakravarmiṇī cakravegā bhavati| tataḥ kar-
kaṭārdhe pūrvacakravegāyāḥ paścimāre saṁcāraḥ pūrvakhaṇ-
ḍarohāyā uttarāre pūrvaśauṇḍinyāḥ pūrvāre pūrvacakravarmiṇyā dakṣiṇāre
saṁcāraḥ| tataḥ sthānavaśāt pūrvacakravegā śauṇḍinī bhavati pūrva-
khaṇḍarohā cakravarmiṇī pūrvaśauṇḍinī cakravegā pūrvacakravarmi
ṇī khaṇḍarohā bhavati| tato siṁhalagnodaye pūrvacakravegāyā uttarā-
re saṁcāraḥ pūrvakhaṇḍarohāyāḥ pūrvāre pūrvaśauṇḍiṇyā dakṣiṇāre pūrva-
cakravarmiṇyāḥ paścimāre saṁcāraḥ| tataḥ sthānavaśāt
pūrvacakravegā cakravarmiṇī bhavati pūrvakhaṇḍarohā cakravegā
pūrvaśauṇḍinī khaṇḍarohā pūrvacakravarmiṇī śauṇḍinī bhavati|
tataḥ siṁhārdhe pūrvacakravegāyāḥ pūrvāre saṁcāraḥ pūrvakhaṇḍarohāyā
dakṣiṇāre pūrvaśauṇḍiṇyāḥ paścimāre pūrvacakravarmiṇyā uttarāre
saṁcāraḥ| tataḥ svasvasthānavaśāc cakravegādayo yoginyaḥ svasvarūpa-
dhāriṇyo bhavati| iti kuṇḍalādakṣiṇāvartena saṁcāraḥ kāyacakre| tataḥ
pūjāṁ kṛtvā vāmāvartena saṁcāraḥ kartavyaḥ| tad yathā| iha kanyā-
lagnodaye īśānārāt suvīrāyā vāyavyāre saṁcāro bhavati mahābalāyā
nairṛtyāre cakravartinyā āgneyāre mahāvīryāyā iśānāre saṁcāro
bhavati| tataḥ sthānavaśāt suvīrā mahābalā bhavati mahābalā cakravartinī
bhavati cakravartinī mahāvīryā bhavati mahāvīryā suvīrā bhavati|
tataḥ kanyārdhe pūrvasuvīrāyā nairṛtyāre saṁcāraḥ pūrvamahābalāyā āgne-
yāre pūrvacakravartinyā iśānāre pūrvamahāvīryāyā vāyavyāre saṁcāraḥ|
tataḥ sthānavaśāt suvīrā cakravartinī bhavati| mahāviryā mahābalā| ca-
kravartinī suvīrā| mahāvīryā mahābalā bhavati| tatas tulālagnodaye
pūrvasuvīrāyā agneyāre saṁcāraḥ| pūrvamahābalāyā īśānā-
re| pūrvacakravartinyā vāyāvyāre| pūrvamahāvīryāyā nairṛtyāre saṁcāro
bhavati| tataḥ parasthānavaśāt suvīrā mahāvīryā bhavati| mahābalā suvīrā
| cakravartinī mahābalā| mahāvīryā cakravartinī bhavati| tatas tulārdhe
pūrvasuvīrāyā iśānāre saṁcāraḥ| pūrvamahābalāyā vāyavyāre|
pūrvacakravartinyā nairṛtyāre| pūrvamahāvīryāyā āgneyāre saṁcāraḥ| ta-
taḥ svasvasthānavaśāt suvīrādayaś catasro yoginyaḥ svasvarūpadhāriṇyo
bhavanti| iti kuṇḍalāvāmāvartena saṁcāraḥ| kanyādilagnār-
dhabhedena gaṇacakre yoginīnāṁ saṁcāraḥ kartavyaḥ kāyacakre|

evaṁ prathamadine vṛścikādidvādaśalagnārdhacaturviṁśatibhedair
yoginīsaṁcāras trayodaśyāṁ| iha yathā trayodaśyāṁ cittabhedena tamo-

(50)

guṇabhedena vā| tathā caturdaśyāṁ dvitīyadine vāgbhedena rajo-
guṇabhedena vā| evaṁ pūrṇimāyāṁ tṛtīyadine kāyabhedena sat-
tvaguṇabhedena vā| caturviṁśatiyoginīnāṁ saṁcāraḥ kartavyaḥ vṛśikā-
didvādaśārdhalagne caturviṁśatikālabhedair yogibhir gaṇacakre|  iti
caturviṁśatikālaviśeṣeṇa yoginīmāṁ saṁcāravidhiniyamaḥ

iha yā yoginī yatra sthāne saṁcārati tatra taducchiṣṭabhakṣaṇavaśena
tatkulopāyagrahaṇena sā tatkulinī bhavati| yāvat tasyāḥ svasthānāgama-
naṁ na bhavati| tataḥ svasthānāgamanena svakulasthitā bhavati| evaṁ
herukagrahaṇena kulikocchiṣṭabhakṣaṇavaśena ḍākinyādiyoginī yamama-
thanīparyantā yā madhye viśati sā vajravārāhī kulikā bhavati| yā
vajravārāhī kulikā sā parocchiṣṭabhakṣaṇavaśena tatkulinī bhavati| evaṁ
ṣaṭtriṁśatkulayoginyo akulīnāḥ kulīnā bhavanti| kulīnā akulīnā bhavanti|
sthānavaśāt| yathā laukikasamvṛtyā akulīnā api cakravarti-
ratnacchatratale snāpitāḥ santyāḥ kulīnā bhavanti brāhmanādīnāṁ| yathā
eva viśvāmitrādayaḥ śvapacyādigarbhasaṁbhūtā akulīnā mantradhyā-
natapobalena brāhmaṇā babhūvus tathā kulināpi brāhmaṇā gomāṁsādikaṁ
bhuktvā caṇḍālādyakulīnāṁ ca gṛhe bhuktvā akulīnā bhavanti|
tathā yoginīsaṁcāre parasthānabhojanopāyabhakṣaṇagrahaṇava-
śena laukikasaṁvṛtyā yoginyo yogibhir jñātavyāḥ pūrvoktāḥ
saptatriṁśaḍḍombyādyāḥ kuladūtyā gaṇacakre
saṁcārārtham| evaṁ trivarṣaṁ yāvat pūjāmantrajāpadhyānaṁ kṛtvā
mantrajāpāvasāne homam| tataḥ pakṣatrayaṁ yāvad gaṇacakre
yoginīsaṁcāraṁ kūryat| tataḥ pūrvoktaṁ laukikasiddhisādhanaṁ
tantroktaṁ sarvaṁ sarvadā sarvaprakāreṇa sādhakasya siddhayati|
anyaprakāreṇa punar ekakarmaṇā ekasiddhiḥ siddhyati mantra-
jāpadhyānena homeneti| na ca yogī pradhānasiddhisiddho bhavati
ekakarmaṇā siddhena ekayā khaḍgādisiddhyā siddhayā vā|
tenāyaṁ yoginīsaṁcāraḥ kālaviśeṣeṇa yogibhir avagantavyo mūlatantre
lakṣābhidhāne| athavā anayā ṭīkayā tasmād uktaḥ| iti niyamo
laukikasarvakarmaprasarasarvasiddhisākṣātkaraṇāya mahāsiddhatvasādhanāya ca
| iti yoginīsaṁcāravidhiḥ||

(51)

Chapter IX

The Development of Location

idānīṁ sthānanāmādibījapariṇatāny āsanāny adhyātmani bāhye gaṇaca-
kre 'pi ucyante| tatra bāhye meror adha ākāśamaṇḍalaṁ haṁkārapariṇa-
tam adhyātmany uṣṇīṣakamalakarṇikā| bāhye taduparī yaṁkārapariṇataṁ
vāyumaṇḍalam adhyātmani lalāṭakamalakarṇikā| bāhye taduparī
raṁkārapariṇataṁ agnimaṇḍalam adhyātmani kaṇṭhakamalakarṇikā
| bāhye tadupari vaṁkārapariṇataṁ toyamaṇḍalam adhyātmani
hṛdayakamalakarṇikā| bāhye tadupari laṁkārapariṇataṁ pṛthvīmaṇḍalam
adhyātmani nābhikamalakarṇikā| bāhye tadupari maṁkārapariṇataṁ
merur adhyātmani guhyakamalakarṇikā| bāhye tadupari kṣaṁkārapariṇa-
taṁ viśvakamalam adhyātmani vajramaṇyantargatā 'ṣṭau nāḍyaḥ sakarṇikāḥ
| bāhye karṇikāyāṁ sūryamaṇḍalam adhyātmani kālāgniḥ| bāhye ta-
dupari umāmaheśvarāv adhyātmani rajaḥ śukaraṁ tatragatam| bāhye tadupa-
ri heruko 'dhyātmani sahajānandas tayor niruddhayor yo bhavati bāhyācyava-
neneti| vajravārāhī tadraśmiprabhāsarvajñātācandrasya candrikevā-
bhedyadharmiṇī| evaṁ nābhau guhye vajramaṇau kāyavākcittadharmeṇa sa-
hajānando heruko bhagavān ucyate| atra sahajānando jñānavajraś caturthaḥ
evaṁ bhagavān herukaś caturmukhaḥ kāyavākcittajñānavaktrātma-
kaḥ| teṣāṁ caturvaktrānāṁ svabhāvenottaradakṣiṇapūrvāparacakrāreṣu sthi-
tāḥ ṣaṭtriṁśaḍḍākinyaḥ| tāsāṁ svasthānanāmādyakṣareṇa pariṇatāni
śavāsanāni bhavanti| bāhye jñānacakre pūrvāropary ākārapariṇataṁ
pretaṁ ḍākinyā adhyātmani nābhikamale yāḥ ṣaṣṭināḍyo maṇḍalavāhinyaś
catasraḥ saṁdhyānāḍyaḥ| tāsu pūrvādināḍyāṁ niruddhaḥ prāṇavāyuḥ
śavāsanam ucyate| evaṁ bāhye paṁkārapariṇataṁ dakṣiṇāre lāmāyāḥ
paścimāre maṁkārapariṇataṁ khaṇḍarohāyā uttare taṁkārapariṇataṁ
rūpiṇyāḥ| iti jñānacakre vidikṣu viṅmūtrāsṛṅmāṁsakaroṭakānīti|

(52)

bāhye 'ṣṭasu mahāśmaśāneṣu pūrvaśmaśāne śūṁkārapariṇataṁ śavā-
sanaṁ kākāsyāyā adhyātmani mukhanāḍyāṁ prāṇavāyor nirodha it| tathā
bāhye śaṁkārapariṇataṁ dakṣiṇa ulūkāsyāyā adhyātmani dakṣiṇanāsāpu-
ṭanāḍyāṁ prāṇakṣaya iti| bāhye pūṁkārapariṇatam paścime
śvānāsyāyā adhyātmani gudanāḍyām apānavāyor nirodhaḥ| bāhye
kleṁkārapariṇatam uttarāre śūkarāsyāyā adhyātmani vāmanāsā-
puṭanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| bāhye bāṁkārapariṇatam īśāne śav-
āsanaṁ yamadāḍhyā adhyātmani vāmakarṇanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ
| bāhye saṁkārapariṇataṁ śavaṁ vāyavye yamadūtyā adhyātmani
dakṣiṇakarṇanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| bāhye ghoṁkārapariṇataṁ nairṛtye
yamadaṁṣṭriṇyā adhyātmani dakṣiṇanetranāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| bāhye
uṁkārapariṇatam āgneye yamamathanyā adhyātmani vāmanetranāḍyāṁ
prāṇavāyor nirodhaḥ| ity aṣṭamahāśmaśānāsanāni kākāsyādīnāṁ
veditavyāni bāhye gaṇacakre||

idānīṁ pracaṇḍādīnāṁ sthānanāmādibījapariṇatāny āsanāny ucyante
cittavākkāyacakre iha bāhye cittacakre pūrvāropari pūṁkārapari-
ṇataṁ śavam āsanaṁ pracaṇḍāyā adhyātmani dharmacakre pūrvaṇāḍyāṁ
prāṇanirodho nītārthena| neyārthena bāhye śirasi pūṁkāranyāsa
iti| evaṁ bāhye dakṣiṇāre jāṁkārapariṇataṁ śavam caṇḍākṣyā
adhyātmani dakṣiṇanāḍyāṁ nirodhaḥ prāṇasyeti nītārthena|
neyārthena śikhāyāṁ jāṁkāranyāsaḥ| bāhye paścimāre
oṁkārapariṇataṁ śavaṁ prabhāvatyā adhyātmani paścimanāḍyāṁ
prāṇanirodhaḥ| neyārthena dakṣiṇakarṇordhve oṁkāranyāsaḥ| bāhye
uttarāre aṁkārapariṇataṁ śavaṁ mahānāsāyā adhyātmani
uttaraṇāḍyāṁ prāṇanirodho hṛdaye dharmacakre neyārthena grīvāpṛṣṭhe
aṁkāranyāsaḥ| iti pīṭhabījanyāsaḥ| tathā bāhye cittacakre īśānāre
goṁkārapariṇataṁ śavaṁ vīramatyā āsanam adhyātmani dharmacakre
īśananāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena vāmakarṇordhve goṁkāranyāsaḥ
| bāhye vāyavyāre rāṁkārapariṇataṁ śavaṁ kharvaryā adhyātmani vāya-
vyanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena bhrūmadhye rāṁkāranyāsaḥ|
bāhye nairṛtyāre deṁkārapariṇataṁ śavaṁ laṅkeśvaryā adhyātmani
nairṛtyanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena netradvaye
deṁkāranyāsaḥ| bāhye āgneyāre māṁkārapariṇataṁ śavaṁ dru-
macchāyāyā adhyātmany āgneyanāḍyāṁ prāṇanirodho dharmacakre| ne-

(53)

yārthena bāhumūle māṁkāranyāsaḥ| iti cittacakre upapīṭhadevīnām āsa-
naniyamaḥ|

tato bāhye vākcakre 'dhyātmani saṁbhogacakre bāhyaparimaṇ-
ḍale dvātriṁśannāḍyo 'bhyantaraparimaṇḍale 'ṣṭanāḍyo yathā
dharmacakre tathātraivāsanāny ucyante| bāhye vākcakre pūrvāre
kāṁkārapariṇataṁ śavam āsanam airāvatyā adhyātmani saṁbho-
gacakre 'bhyantaraparimaṇḍale pūrvanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena
kakṣadvaye kāṁkāranyāsaḥ| bāhye dakṣiṇāre oṁkāraparinataṁ śavaṁ
mahābhairavāyā adhyātmani dakṣiṇanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena
stanayugalayor oṁkāranyāsaḥ| bāhye paścimāre triṁkārapariṇataṁ śavaṁ
vāyuvegāyā adhyātmani paścimanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthe-
na nābhyāṁ triṁkāranyāsaḥ| bāhye uttarāre koṁkārapariṇataṁ śavaṁ
surābhakṣyāyā adhyātmany uttaranāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena
nāsikāgre koṁkāranyāsaḥ iti kṣetropakṣetradevīnām āsana-
bījanyāso vākcakre| evaṁ bāhye īśānāre kaṁkārapariṇataṁ
śavam āsanaṁ śyāmādevyā adhyātmani kaṇṭacakre iśānanāḍyāṁ prā-
ṇanirodhaḥ| neyārthena mukhe kaṁkāranyāsaḥ| bāhye vāyavyāre laṁkā-
rapariṇataṁ śavaṁ subhadrāyā adhyātmani vāyavyānāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ
| neyārthena kaṇṭhe laṁkāranyāsaḥ| bāhye nairṛtyāre kāṁkāra-
pariṇataṁ śavaṁ hayakarṇāyā adhyātmani nairṛtyanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ
| neyārthena hṛdaye kāṁkāranyāsaḥ| bāhye āgneyāre hiṁkārapariṇataṁ
śavam āsanaṁ khagānanāyā adhyātmany āgneyanāḍyāṁ prāṇavāyor
nirodhaḥ| neyārthena meḍhre hiṁkāranyāsaḥ| iti chandohopachan-
dohaḍākinīnām āsanabījanyāsaḥ saṁbhogavākcakre| evaṁ
kṣetropakṣetrachandohopachandohadevīnām āsananiyamaḥ

tataḥ kāyacakre bāhye 'dhyātmani lalāṭe sahajacakre bāhye parimaṇḍale
ṣoḍaśanāḍyo 'bhyantaraparimaṇḍale 'ṣṭanāḍyo yathā saṁbhogacakre
tathātraivāsanāny ucyante| iha bāhye kāyacakre pūrvāropari preṁkā-
rapariṇataṁ śavam āsanaṁ cakravegāyā adhyātmani sahajacakre 'bhyanta-
raparimaṇḍale pūrvanāḍyāṁ prāṇavāyor nirodhaḥ|

(54)

neyārthena liṅge preṁkāranyāsaḥ| bāhye dakṣiṇāre gṛṁkārapariṇataṁ
śavaṁ khaṇḍarohāyā adhyātmani dakṣiṇanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ ne-
yārthena gude gṛṁkāranyāsaḥ| bāhye paścimāre sauṁkārapariṇataṁ
śavaṁ śauṇḍinyā adhyātmani paścimanāḍyāṁ prāṇavāyor nirodhaḥ|
neyārthenoruyugale sauṁkāranyāsaḥ| bāhye uttarāre suṁkārapari-
ṇataṁ śavaṁ cakravarmiṇyā adhyātmany uttaranāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ|
neyārthena jaṅghādvaye suṁkāranyāsaḥ| iti melāpakopamelāpakadūtinām
āsanabījanyāsaḥ kāyacakre| tata iha bāhye iśānāre naṁkārapa-
riṇataṁ śavam āsanaṁ suvīrāyā adhyātmanīśānanāḍyāṁ prāṇani-
rodho nītārthena| neyārthena pādāṅgulīṣu naṁkāranyāsaḥ| bāhye
vāyavyāre siṁkārapariṇataṁ śavaṁ mahābalāyā adhyātmani
vyāyavya-
ṇāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena pādapṛṣṭhayoḥ siṁkāranyāsaḥ| bā-
hye nairṛtyāre maṁkārapariṇataṁ śavaṁ cakravartinyā adhyātmani nair-
ṛtyanāḍyām prāṇavāyor nirodhaḥ| neyārthena pādāṅguṣṭhayor maṁkā-
ranyāsaḥ| bāhye āgneyāre kuṁkārapariṇataṁ śavam āsanaṁ
mahāviryāyā adhyātmany āgneyanāḍyāṁ prāṇanirodhaḥ| neyārthena
jānudvaye kuṁkārabījanyāsaḥ| iti śmaśānopaśmaśānadevīnām āsanabī-
janyāsaḥ kāyacakre| evaṁ melāpakopamelāpakaśmaśānopaśmaśā-
navāsinīnām āsananiyamaḥ kāyacakre|

iha yathā bāhya pretavāhanāni ḍākinīnāṁ pīṭhādigamanārthaṁ
tathādhyātmani sarvadhātūnāṁ prāṇavāyuvāhanam iti| yathā bāhye
gaṇamelāpake svasvacakrāreṣu śavāsanānāṁ sthitis tathādhyātmani
prāṇavāyūnāṁ svasvacakranāḍyāṁ sthitiḥ kumbhakayogeneti nītārthaḥ|
iha bāhye gaṇacakre ṣaṭtriṁśaddūtīnāṁ naracarmaśavaviśuddhyā uktabī-
jākṣaraiḥ saptavārān abhimantrayitvā svasvasthāṇesu deyam āsa
nam| evaṁ āsanavidhiḥ prabhoḥ prajñāyāś ca gocaramavyāghrājinaṁ
madhye| iha pracaṇḍādīnāṁ ḍākinyādīnāṁ ca svanāmādibījenotpādo
gaṇacakre| tena tenaiva bījenābhimantrya sthānāt sthānasaṁcāraḥ karta-
vya iti sarvatantreṣu niyamaḥ||

(55)

Chapter X

The Pills of Secret Elements

idānīṁ mukhādiśuddhyarthaṁ samayaguḍikocyate|
ihākāśādyekaikaguṇavṛddhibhedena pañcāmṛtāni pañcapradīpā grāhyā
yadā candrārkayor ekamāse grahaṇaṁ bhavati| prathamaṁ candrasya
paścāt sūryasya tasmin māse na prathamaṁ sūryasya paścāc can-
drasya tatra māse| iha candragrahaṇe pratipatpraveśakāle 'prasūtāṁ dvā-
daśavarṣakanyāṁ śoḍaśavārṣikāṁ vā gaurīṁ sarvopakaraṇaiḥ
pūjayitvā devatālambanaṁ kṛtvā padme vajraṁ prakṣipya huṁphaṭkāreṇa
bodhicittam utsṛjet| utsṛjya cādhaḥ padmabhājanaṁ dattvā
vajreṇākaṭya
tatra padmabhāṇḍe kṣipet| dvitīyāyāṁ mṛtakasya pūjāṁ kṛtvā majjā
grāhyā| tṛtīyāyāṁ gauranāryāḥ pūjāṁ kṛtvā rajasvalāyā ratnasaṁbhavo
grāhyaḥ| caturthyāṁ svakīyaṁ vajrodakaṁ grāhyam| pañcayāṁ viḍ
grāhyam| evaṁ māṣakam ekaṁ śukrasya māṣakadvayaṁ majjāyā māṣa-
katrayaṁ ratnasaṁbhavasya māṣakacatuṣṭayaṁ vajrodakasya māṣa-
kapañcakaṁ vairocanasya| evam ākāśavāyutejaudakapṛthvīnām
ekadvitricatuṣpañcaguṇavṛddhibhedena pañcadinaiḥ pañcadravyāṇi
grāhyānīti| tataḥ ṣaṣṭhyāṁ mṛtakasya pūjāṁ kṛtvā naramāṁsaṁ grāhyam
| saptamyāṁ hayamāṁsam aṣṭamyāṁ dantimāṁsaṁ
navamyāṁ kukkuramāṁsaṁ daśamyāṁ gomāṁsam| ekākṣamātraṁ
dvyakṣamātraṁ tryakṣāmātraṁ caturakṣamātraṁ pañcākṣamātram|
yathānukrameṇa pradīpaṁ gṛhītvā pañcāmṛtenaikīkṛtya pañcasapta-
timāṣakān| tato 'mṛtamakṣikābhiḥ pañcadaśabhiḥ sārdham abhuktenai-
kādaśyāṁ yatheṣṭaṁ mādhvīṁ gauḍīṁ drākṣīṁ vā tālādivṛkṣajāṁ vā

(56)

dhānayajāṁ vā paiṣṭhim vā madirāṁ pītvā <chardayet>| tayā
chardyā kapālagṛhītayā tāni pañcasaptatimāṣakātmakāni daśadravyāṇi
pīṣayet| tataḥ sṛgālakhallāṁ gṛhītvā tanmadhye nikṣipet| tataḥ kapā-
laṁ saṁpuṭaṁ kṛtvā tasminn eva rātrisamaye śmaśānabhūmyāṁ mṛtana-
reṇa sārdhaṁ yā nārī vahniṁ praviṣṭā taddagdhabhūmitale
hastam ekaṁ khanitvā trikoṇaṁ tatra gandhadhūpādibhiḥ prapūjayitvā
mahodārāṁ baliṁ datvā 'nena mantravidhānena|

oṁ vajrakrodheśvari sarvadravyāṇi viśodhaya
hūṁ phaṭ| iti baliśodhanamantraḥ||
āyāntu buddhāḥ pitaraḥ samātaraḥ saputrabhṛtyaiḥ saha bandhuvargaiḥ|
vṛtāḥ samagrāḥ suradevatāgaṇaiḥ santoṣyamāṇā varavajrasattvam||
iti sarvatathāgatāvāhanam||

oṁ śrīheruka ākaṭṭaya ākaṭṭaya praveśaya
praveśaya bandhaya bandhaya toṣaya toṣaya
sarvaḍākinīnāṁ hṛdayaṁ jaḥ hūṁ vaṁ hoḥ hūṁ
phaṭ| iti ḍākinyākarṣaṇamantraḥ||

oṁ sumbha nisumbha huṁ hūṁ phaṭ| oṁ gṛhṇa
gṛhṇa huṁ hūṁ phaṭ| oṁ gṛhṇāpaya gṛhṇāpaya
huṁ hūṁ phaṭ oṁ ānaya ho bhagavān vajravidyā-
rāja huṁ hūṁ phaṭ| iti balidānamatraḥ||

tato 'rghapādyādikaṁ datvā| oṁ śrīvajra he he ru ru kaṁ
huṁ hūṁ phaḍ ḍākinījālasaṁvaraṁ svāhā| anena
mantreṇāṣṭottaraśatavāram abhimantrya tasyāṁ gartāyāṁ nikṣipet|
citibhasmānā gartāṁ pūrayen mūrddhni| mahāsiṁ dadyāt|

(57)

oṁ vajravairocanīye svāhā| ity anena mantreṇa raksāṁ
kṛtvā svagṛham āgatya catuḥsaṁdhyāsu caturvaktramantraṁ japed dvāda-
śyām| aṣṭapadikaṁ trayodaśyām| caturviṁśatipadikaṁ caturda-
śyāṁ ca| tato 'māvāsyāyāṁ sūryagrahaṇe uddhṛtya naravasayā
mudgapramāṇāḥ gulikāḥ kuryāt| tayā gulikayā khānapānādi-
kaṁ kuṇḍagolakobhavena sārdhaṁ prokṣitaṁ viśuddhaṁ bhavati|
mukhe prakṣiptayā mukhaviśuddhir bhavati| gaṇacakre bhāvanākāle'pi
sarvarakṣā bhavati| iti gulikāvidhiniyamaḥ||

(58)

Chapter XI

Food and Drink in the gaṇacakra

idānīṁ mahāgaṇacakre pūrvoktānāṁ ḍombyādiśūdrādīnāṁ
ṣaṭtriṁsatkuladūtīnāṁ khānapānavidhir ucyate||

iha vijane gṛhe suguptasthāne sarvāḥ kuladūtyo vivastrāś caturviṁśati-
sādhakāś ca pañcamudrāvibhūṣitāḥ svasvasthāne muktakeśāyoginyaḥ|
sādhakā baddhajūṭakāḥ| naracarmopari niṣaṇṇāḥ| gaṇādhipatir go-
vyāghracarmoparimadhye cakrasya| tato naracarmaṇā hastamātrapattali-
kāṁ kṛtvā gaṇanāyakasya dadyāt| pūrvayoginīnāṁ hayacarmapattalikāṁ
dakṣiṇayoginīnāṁ kukkuracarmapattalikāṁ paścimayoginīnāṁ hasticarma-
pattalikām uttarayoginīnāṁ gocarmapattalikāṁ dadyāt| iśānayogi-
nīnāṁ gavalacarmapattalikāṁ vāyavyayoginīnāṁ kharacarmapattalikāṁ
nairṛtyayoginīnāṁ sṛgālacarmapattalikām āgneyayaginīnām uṣṭracarmapat-
talikāṁ datvā| tataḥ svakulamṛtakānāṁ kapālam ekakhaṇḍaṁ
dvikhaṇḍaṁ trikhaṇḍaṁ vā yathālabdhaṁ yoginīnāṁ dadyāt pānārtham|
tataḥ khānaṁ pattalikāyāṁ datvā pānaṁ padmabhājane datvā sādha
kas triḥ pradakṣiṇaṁ kṛtvā gandhapuṣpadhūpādibhiḥ pūjayitvā
adhyeṣayet| tataḥ pariṇāmayet| anena puṇyena sarvasattvā ma-
hāmudrājñānalābhino bhavantv iti| idaṁ gaṇacakraṁ rājñā kartavyam|
sāmānyair mantrabalena devatāniyamena vā| anyathācchidraṁ bhavati
sādhakānām| sāmāyaṁ gaṇacakraṁ deśakulavyavahāreṇa kartavyam
puṇyasaṁbhārārthaṁ svagṛhe paripācitābhiḥ kulavadhūbhiḥ| anyathā
gaṇacakraṁ na bhavati| prajñopāyasukhena vinā

(59)

maithunabodhicittāsvādanena rahitaṁ khānapānena kevalena
vīrabhojyam ucyate na gaṇacakram| tad evācāryapramukhaṁ kartavyam
upāsakaiḥ| ācāryo 'pi mantranaye trividhaḥ -

gṛhasthaś cellako bhikṣur adhamamadhyamottamaḥ|| iti|
gṛhastho daśatattvaparijñātāpy abhiṣikto 'nujñāto 'pi tulyo na bha-
vati| tantre bhagavatoktavacanāt| tayor dvayor gṛhasthacellakayor vyā-
khyānakāle  gurukṛtayor api vratadharair bhikṣubhiḥ saddharmādīn
puraskṛtya vandanā kartavyā nānyasmin kāle vyākhyānarahite|
anyasmin kāle abhyāgatasyāsanadānādikaṁ sarvaṁ gauravaṁ kartavyam|
asatkarmavandanāṁ tyaktvā iti| asatkarmapādaprakṣālanādi
kaṁ tyaktvā kāyavākcittavandanāṁ tyaktvā arthādigauravaṁ karta-
vyaṁ gṛhasthacellakayor bhikṣubhir iti| prāgbhikṣoḥ punaḥ prāgbhikṣu-
vajrācāryeṇābhiṣiktasya vajradharakṛtasya sarvakālaṁ guror vanda
nā kartavyā bhikṣubhir iti niyamaḥ| gṛhasthacellakayor abhi
jñāprāptayor api bhikṣubhir narādhipenāpi vandanā kartavyā| ato
gṛhasthacellakabhikṣūṇām abhiṣiktānāṁ saṁkaro na bhavati
jyeṣṭhakaniṣṭhalakṣaṇena| atra gṛhasthayoḥ prāgabhiṣikto jyeṣṭhaḥ
| evaṁ cellakayor madhye| tathā dvayor bhikṣvor madhye prāgabhiṣikto
jyeṣṭhaḥ pūrvasthānavaśāt| yathā cakravartiputro 'bhiṣiktaś
cakravartī bhavati rājaputro 'bhiṣikto rājā bhavati amātyaputro 'bhiṣikto
'mātyo bhavati| tathā bhikṣur abhiṣiktaḥ pradhānācāryo bhavati cellako
madhyamācāryo bhavati gṛhastho 'dhamācāryo bhavati| atas trayāṇāṁ
prāgbhikṣuḥ paścād vajradharaḥ kṛto gaṇacakre pratiṣṭhādau gaṇanāyakaḥ
| tasyābhāve cellakas tasyāpy abhāve gṛhastaḥ| yadā bhikṣur ācāryo
vidyamāno 'pi gaṇanāyako na kriyate dānapatinā tadā pūjyapūjā-

(60)

vyatikrameṇa puṇyaviparyāso bhavati dānapatīnāṁ kāṣāyaliṅgaṁ
dūṣaṇeneti evaṁ sarvaguṇopetaḥ sarvajñadhvajadhāra-
ko daśākuśalaparityaktaḥ| kartavyo gaṇanāyakaḥ|
niṣkṛpaḥ krodhanaḥ krūraḥ stabdho lubho 'saṁyataḥ|
<svotkarṣaṇo> na kartavyo dātrā buddhasukhārthinā||
yo gṛhī maṭhikābhoktā sevako lāṅgalī vaṇik|
saddharmavikrayī mūrkho na cakre gaṇanāyakaḥ||

ity evaṁ vajracāryaḥ sarvajñadhvajadhārī vīrabhojye pūrvābhimuko dānapatinā kartavyaḥ| tasya dakṣiṇāṅge 'nukrameṇa  jyeṣṭhakaniṣṭha-
bhikṣuvajradharācāryapaṅktiḥ kartavyā pūrvābhimukhī| tato jyeṣṭhaka-
niṣṭhabhedena uttarābhimukhī cellakācāryapaṅktir nairṛtyād ārabhya
yāvad agniparyantam| īśānād ārabhya vāyuparyantaṁ dakṣiṇābhimukhī
jyeṣṭhakaniṣṭhabhedena gṛhasthācāryapaṅktiḥ| gaṇādhipādiṁ kṛtvā
vāyavyād ārabhya nairṛtyaparyantaṁ bhikṣvācāryapaṅktiḥ kartavyā|
khānapānādikaṁ pūrve kartavyam madhye rajomaṇḍalābhāve go-
mayatoyena catursraṁ kartavyam tatra gandhapuṣpā-
dibhiḥ pūjāṁ kṛtvā gaṇādhipavāmapārśve karmamudrāṁ ekāṁ sthāpayed
gaṇādhipamudrāṁ kṛtvā| anyathā yoginyā vinā gaṇādhipateḥ pānaṁ avi-
hitaṁ vīrabhojye 'pi| tenāvaśyaṁ dānapatinā gaṇādhipasya mudrā
ḍhaukanīyā puṇyavṛddhyartham| yatra tu bhikṣuvajradharayor
madhye jyeṣṭho mūrkhaḥ kaniṣṭho deśakas tatra kaniṣṭho gaṇādhipatiḥ|
jyeṣṭho 'nyagṛhe tarpaṇīyo mūrkhaḥ| tathānyatantrāntare 'bhiṣiktāpi yogino
vīrabhojye pṛthaggṛhe pūjanīyāḥ| prāgbhikṣuṇyo 'bhiṣiktāḥ pūrvābhimukhā
jyeṣṭhakaniṣṭhabhedena cellikyo 'bhiṣiktā uttarābhimukhā upāsikā

(61)

abhiṣiktā dakṣiṇābhimukhāḥ| gaṇanāyikāvāme ācāryo dānapatinā kar-
tavyaḥ| anyathā upāyena vinā gaṇādhipatyā māṁsabhakṣaṇam avihitaṁ
vīrabhojye| tenāvaśyaṁ dānapatinā gaṇādhipatyā upāyo ḍhaukanīyaḥ|
śeṣamaṇḍalādikaṁ pūrvavan madhye khāna pānādikaṁ pūrve|
tato gaṇādhipādivāmāvartena bhakṣyabhojyaṁ pradeyam| pānaṁ
śarāve nārikelādikaroṭake vā deyam| tato madyādikaṁ śodhayitvā
bodhayitvā pradīpayitvā amṛtīkṛtya balyādikaṁ datvā pūrvoktagulikayā
prokṣayitvā| tato vāmahastena śodhayed oṁkāreṇa dakṣiṇahaste-
na bodhayed ākāreṇa| añjalyā pihitvā prajvālayet hūṁkārena|
garuḍamudrayā hoḥkāreṇāmṛtīkṛtya madyabindunā vāmānāmikā-
greṇa bhūmyāṁ trikoṇaṁ dharmodayaṁ kṛtvā madhye vartulaṁ bindum| tanmadhye jñānacakraṁ saptatriṁśaddevatātmakaṁ svacchaṁ
pratisenātulyaṁ tasya tarpaṇaṁ kuryād vakṣyamāṇavidhinā| kṣetra-
pālādīnāṁ nagaragrāmasya nāṁ <a a>kṣaraiḥ samaiḥ samanām<a ā>dy
antākṣarābhyāṁ nām<a ā>dyantadvyakṣaram| viṣamākṣarair
nāma ādimadhyāvasānais tryakṣaraṁ nāma bhavati| oṁkāra
ādau madhye nāmānte āḥ hūm| yathā <oṁ> amuka āḥ hūṁ|
bali gṛhṇa gṛhṇa sarvasattvāṇāṁ śāntacittaṁ
kuru kuru svāhā| tathā <oṁ> hārītipiṇḍake kṣīṁ
pratīccha svāhā| hārityai piṇḍake dve| oṁ dū-

(62)

tike agragrāsaṁ pratīccha svāhā oṁ āṁ hūṁ <iti>|
mantreṇābhimantrya bhūmyāṁ sthāpayed yāvad bhojanāntaṁ bhavati|
oṁ khakhakhāhikhāhi ucchiṣṭabalim ucchi-
ṣṭabhakṣaka svāhā ucchiṣṭabalimantraḥ| yathānurūpakāle
sarvaṁ pratyekaṁ kartavyam| tataḥ khānapānaṁ sarvair ācāryaiḥ
saśiṣyaiḥ kartavyam| yadā kaścid vivādaṁ kalahaṁ karotī sa
nirddhāranīyaḥ| athāhaṁkāraṁ karoti cellako gṛhastho vā tadā
sāmarthyaṁ pṛcchet| yadi darśayati pañcābhijñādikaṁ sāmarthyaṁ tadā
sa  gaṇanāyakaḥ sarvatra sarveṣām| anyathā śrutābhimānena
sekajyeṣṭhābhimānena cellako gṛhastho gaṇanāyako na bhavati| yaḥ
prāgbhikṣuḥ sa gaṇanāyakaḥ sarvatra| atha vīrabhojye nirddhārito
daṇḍaṁ yācate tadā khānapānādike daṇḍo dātavyas tasya
gaṇādhipena| evaṁ gaṇcakre vīrabhojye cāyaṁ vidhiḥ kartavyaḥ sarvatra
dānapatineti||

(63)

Chapter XII

Practice of Mantras

idānīṁ mantrasādhanavidhir ucyate| iha vakṣyamāṇā gāthā
maṇḍalavartanāya mudrāmantrasādhanāyoktā| tadyathā|

girigahvarakuñjeṣu mahodadhitaṭeṣu ca|
ādisiddhiśmaśāneṣu tatra maṇḍalam ālikhet||

iti sthānanirdeśaḥ karmaprasaralaukikasiddhisādhanārthaṁ
bhagavatoktaḥ| tatroktasthāne vakṣyamāṇamaṇḍalaṁ vartayitvā parvato-
pari stambhanaṁ mohanaṁ kīlanaṁ sādhayet| gahvare vṛkṣasaṁkīrṇe
maṇḍalaṁ vartayitvā vaśyākarṣaṇaṁ sādhayet| kuñje svacchajalāśayataṭe
maṇḍalaṁ vartayitvā śāntikaṁ pauṣṭikaṁ sādhayet|
mahodadhitaṭe maṇḍalaṁ vartayitvā vidveṣocchāṭanaṁ māraṇaṁ sādhayet
| śmaśāne maṇdalaṁ vartayitvā ādisiddhir iti ḍākinīmantroddhāraṁ
sādhayen mantrī| tathā laukikā siddhayaḥ| iha parvate nidhānasiddhiṁ
sādhayet| gahvare ratnasiddhiṁ sādhayet| kuñje rasadiddhiṁ
sādhayet| mahodadhitaṭe khaḍgasiddhiṁ sādhayet| śmaśāne 'ñjanasid-
dhiṁ sādhayet| aparā api tantroktavidhinā sādhayen mantrīti|
atra prathamaṁ tāvac chmaśāne maṇḍalaṁ vartayitvā mahatīṁ
pūjāṁ kṛtvā prathamasaṁvatsare caitrapaurṇamāsyāṁ mūlamantrasyār-
ghaṁ datvā naradantākṣasūtreṇa mūlamantraṁ japet| pratimāsaṁ
lakṣatrayaṁ pañcamyādipratyekapūrṇāyāṁ daśāṁśena ho
maṁ kuryāt karmaprasaroktadravyaiḥ| evaṁ varṣaikena ṣaṭtriṁśal-
lakṣaṁ japel lakṣatrayaṁ ṣaḍayutaṁ homayet| oṁ śrīvajra he
he ru ru kaṁ huṁ hūṁ phaṭ ḍākinījālasaṁvaraṁ
svāhā iti mūlamantraḥ| tato dvitīye varṣe tenaiva vidhinā varṣam ekaṁ

(64)

hṛdayamantraṁ japed dhomayet| oṁ hrāṁ hrīṁ hreṁ hūṁ
phaṭ| iti ṣaḍakṣaro hṛdayamantraḥ| tenaiva vidhinā tṛtīye varṣe
upahṛdayaṁ japed dhomayet| oṁ hrīḥ haḥ haḥ huṁ hūṁ phaṭ
| iti saptākṣara upahṛdayamantraḥ| tatas tenaiva vidhinā caturthe varṣe
kavacamantraṁ japed dhomayet| oṁ hūṁ hūṁ hūṁ hiṁ haṁ
huṁ phaṭ| iti aṣṭākṣarakavacamantraḥ| tatas pañcame varṣe tanaiva
vidhinā vajravārāhyā hṛdayamantraṁ japed dhomayet| oṁ vajra
vairocanīye svāhā| iti daśākṣarahṛdayamantraṁ daśapāra-
mitāśuddhyā| tataḥ ṣaṣṭe varṣe tenaiva vidhinā devīkavaca-
mantraṁ japed dhomayet| oṁ vaṁ yoṁ moṁ hṛiṁ hreṁ
hūṁ phaṭ| ity aṣṭākṣaro mahākavacamantraḥ| evaṁ ṣaṇmantrāṇāṁ
ṣaḍvarṣaiḥ koṭidvayaṁ ṣoḍaśalakṣāṇi mantrajāpaḥ| ekaviṁśatilakṣā
ṇi ṣaḍayutāni homaḥ kartavyas tadā kāyaśuddhir bhavati yoginām||

The Purification of the Four Faces

idānīṁ caturvaktraviśuddhyarthaṁ caturvaktramantrajāpa ucyate|
atra makarasaṁkrāntau mahodadhitaṭe maṇḍalaṁ vartayitvā ḍākinyā
arghaṁ datvā pratyeke māse lakṣatrayaṁ jāpaṁ kuryād dhomaṁ
daśaṁśena pratyekaikapūrṇāyāṁ pūrvavaktramantrasya vajraḍākinīnā-
masahitasya huṁhūṁphaṭkārāntasya| oṁ sumbha nisumbha
vajraḍākini huṁ hūṁ phaṭ| iti caturdaśākṣarapūrvavaktra-
mantraḥ| trimāsair navalakṣāṇi japen navāyutāni homayet
karmaprasarasādhanoktākṣasūtreṇa narākṣasūtreṇa prathamamāse dvi-
tīye uṣṭrākṣasūtreṇa tṛtīye kharākṣasūtreṇa japet karmaprasarokta-

(65)

dravyair homayet| tato meṣasaṁkrāntau gahvare maṇḍalaṁ vartayitvā
lāmāyā arghaṁ datvā pratyekamāse dakṣiṇavaktramantraṁ lakṣatrayaṁ
japed dhomaṁ daśāṁśena kārayet pratyekapūrṇāyām| pratha-
mamāse padmākṣasūtreṇa dvitīye raktacandanabījākṣasūtreṇa tṛtīye
raktaguñjākṣasūtreṇeti| evaṁ navalakṣāṇi navāyutāni jāpo homaś ca
kartavyaḥ| oṁ gṛḥṇa gṛhṇa vajralāme huṁ hūṁ phaṭ|
iti dvādaśākṣaro dakṣiṇavaktramantro navalakṣaṁ japen navāyutaṁ homa-
yet| tataḥ karkaṭasaṁkrāntau girau maṇḍalaṁ vartayitvā khaṇḍarohāyā
arghaṁ datvā pratyekamāse| paścimāsya mantraṁ lakṣatrayaṁ japed
daśāṁśena homayet| prathamamāse putrajīvākṣasūtreṇa dvitīye
rudrākṣasūtreṇa tṛtīye riṣṭikākṣasūtreṇa japed dhomaṁ karmaprasaro-
ktadravyaiḥ kuryān mantrīti oṁ gṛhṇāpaya gṛhṇāpaya
vajrakhaṇḍarohe huṁ hūṁ phaṭ| iti paścimava-
ktramantram aṣṭādaśākṣaraṁ navalakṣaṁ japen navāyutaṁ homayed
iti| tatas tulāsaṁkrāntau kuñje maṇḍalaṁ vartayitvā rūpiṇyā arghaṁ datvā
pratyeke māse uttaravaktramantraṁ lakṣatrayaṁ japed
ayutatrayaṁ homayet karmaprasaradravyaiḥ| prathamamāse
sphaṭikākṣasūtreṇa dvitīye muktāphalākṣasūtreṇa tṛtīye śaṅkākṣasūtreṇa
evaṁ māsatrayeṇa navalakṣāṇi japen nāvāyutāni homayet|
oṁ ānaya ho bhagavan vajravajrarūpiṇi huṁ hūṁ
phaṭ| ity aṣṭādaśākṣaram uttaravaktramantraṁ japed dhomayed iti|
evam ekavarṣeṇa ṣaṭtrimśallakṣāṇi japet trilakṣāṇi ṣaḍayutāni homayet tato
vaktraśuddhir bhavati||

The Purification of the Eight Doors

idānīṁ mukhādiśrotraviśuddhyarthaṁ mantrajāpa ucyate| atra
dvitīye varṣe makarasaṁkrāntau mahodadhitaṭe maṇḍalaṁ vartayitvā kā-
kāsyāyā arghaṁ datvā naradantākṣasūtreṇa prathame pakṣe pañca-
daśadinaiḥ pañcadaśayutaṁ japed aṣṭapadikaṁ dvitīyapakṣe uṣṭrada

(66)

ntākṣasūtreṇa tṛtīye kharadantākṣasūtreṇa| evaṁ sārdhamāsena
sārdhacatvāri lakṣāṇi japet sārdhaṁ catvāry ayutāni homayet| iti
pūrvavaktrakarmaprasaroktadravyaiḥ| oṁ namo bhagavate
vīreśāya vajrakākāsye huṁ hūṁ phaṭ| ity ekonaviṁśa-
tyakṣaraḥ prathamapadamantraḥ| tataḥ kumbhārdhe gahvare maṇḍalaṁ
vartayitvā ulūkāsyāyā arghaṁ datvā pakṣatrayaṁ lāmoktākṣasūtreṇa
sārdhaṁ catvāri lakṣāṇi mantrajāpaṁ kuryād daśāṁśena homam|
oṁ
mahākalpāgnisaṁnibhāya vajrolūkāsye huṁ hūṁ
phaṭ| ity aṣṭādaśākṣaro dvitīyapadamantraḥ| tato meṣasaṁkrāntau
parvate maṇḍalaṁ vartayitvā śvānāsyāyā arghaṁ datvā sārdhamāsaṁ
khaṇḍarohākṣasūtroktakrameṇa sārdhacatvāri lakṣāṇi japed
daśāṁśena homayet| oṁ jaṭāmakuṭotkaṭāya vajraśvā-
nāsye huṁ hūṁ phaṭ| iti saptadaśākṣaras tṛtīyapadamantraḥ| tato
vṛṣabhārdhadine kuñje manḍalaṁ vartayitvā śūkarāsyāyā arghaṁ
datvā sārdhamāsaṁ rūpiṇyā akṣasūtroktavidhinā sārdhaṁ ca
tvāri lakṣāṇi japet sārdhacatvāry ayutāni homayet| oṁ
daṁṣṭrākākarālograbhīṣaṇamukhāya vajrasūka-
rāsye huṁ hūṁ phaṭ| iti dvāviṁśatyakṣaraś caturthapadaman-
traḥ| tataḥ karkaṭodaye padmasare kuñjavan maṇḍalaṁ  vartayitvā
yamadāḍhyā arghaṁ datvā rūpiṇyoktākṣasūtravidhinā sārdhamāsena
sārdhacatvāri lakṣāni japed daśāṁśena homayet| oṁ sahasrabhu-
jabhāsurāya vajrayamadāḍhi huṁ hūṁ phaṭ| ity eko-
naviṁśatyakṣaraḥ pañcamapadamantraḥ| tataḥ siṁhārdhadine parvate
maṇḍalaṁ vartayitvā yamadūtyā arghaṁ datvā khaṇḍarohoktākṣasūtravidhinā
pakṣatrayena sārdhacatvāri lakṣāṇi japed dhomaṁ daśāṁśena kṛtvā
visarjayet| oṁ paraśupāśodyataśūlakhaṭvāṅga
dhāriṇe vajrayamadūti huṁ hūṁ phaṭ| iti pañcaviṁ-
śatyakṣaraiḥ ṣaṣṭhamapadamantraḥ| tatas tulāsaṁkrāntāv udyāne maṇḍa-
laṁ vartayitvā yamadaṁṣṭriṇyā arghaṁ datvā lāmoktākṣa-
sutrakrameṇa sārdhamāsena sārdhacatvāri lakṣāṇi japet sārdhaca-
tvāryayutāni homayet| oṁ vyāgrājināmbaradharāya
vajradaṁṣṭriṇi huṁ hūṁ phaṭ| iti viṁśatyakṣaraḥ saptamapa-
damantraḥ| tato vṛścikārdhadine samudrataṭe maṇḍalaṁ vartayitvā
samudrābhāve kṣārodake vāpītaṭe maṇḍalaṁ vartayitvā yamamathanyā

(67)

arghaṁ datvā vajraḍākiṇyoktākṣasūtravidhinā pakṣatrayaṁ mantraṁ japet
sārdhacatvāri lakṣāṇi pratyekaikapūrṇāyāṁ homayed yāvat
sārdhacatvāryayutāni bhavanti| oṁ mahādhūmāndha-
kāravapuṣāya vajrayamamathani huṁ hūṁ phaṭ| iti
dvāviṁśatyakṣaro 'ṣṭamapadamantraḥ| evaṁ varṣaikena ṣaṭtriṁśallakṣāṇi
japet ṣaṭtriṁśatayutāni homayet| tato mukhagudanāsāśrotranetra-
nāḍīśuddhir bhavati||

The Purification of the Twenty-Four Secondary Members

idānīṁ caturviṁśatipratyaṅgapadamantrajāpa ucyate| iha
samudrataṭe'lābhe kṣārodakavāpītaṭe maṇḍalaṁ vartayitvā mārgaśīrṣāmā-
vāsyāṁ pracaṇḍayā arghaṁ datvā pañcatithibhiḥ pañcāyutaṁ jāpaṁ kuryāt
pañcasahasraṁ homaṁ kuryāt| evaṁ pañcadaśadinaiḥ sārdhalakṣaṁ
mantrajāpaṁ kṛtvā sārdhāyutahomaṁ kṛtvā vajraḍākinyuktāpratyekai-
kākṣasūtreṇa pañcāyutaṁ mantrajāpaḥ| oṁ kara kara vajra-
pracaṇḍe vajrakaṇḍakapālin huṁ hūṁ phaṭ| iti
viṁśatyakṣaraḥ pratyaṅgaprathamapadamantraḥ| tato mārgaśīrṣapūrṇi-
māyāṁ gahvare udyāne vane vā maṇḍalaṁ vartayitvā caṇḍakṣyā arghaṁ
datvā lāmoktākṣasūtraiḥ pūrvaktavidhinā pakṣaikena sārdhalakṣaṁ
japet sārdhāyutaṁ homayet| oṁ kuru kuru vajracaṇḍākṣi
vajrāmahākakāla huṁ hūṁ phaṭ| iti viṁśatyakṣaro
dvitīyapadamantraḥ| tataḥ pauṣāmāvāsyāyāṁ parvate maṇḍalaṁ varta
yitvā prabhāvatyā arghaṁ datvā khaṇḍarohoktākṣasutraiḥ pañcadaśa-
tithibhiḥ sārdhalakṣaṁ japet sārdhāyutaṁ homayet| oṁ bandha
bandha vajraprabhāvati vajrakakāla huṁ
hūṁ phaṭ| ity ekonaviṁśatyakṣaras tṛtīyapadamantraḥ| tataḥ pauṣa-
pūrṇimāyāṁ kuñje maṇḍalaṁ vartayitvā padmasarastaṭe vā mahānasāyā
arghaṁ dātvā rūpiṇyuktākṣasūtraiḥ pañcadaśadinaiḥ sārdhalakṣaṁ
japet sārdhāyutaṁ homayet| oṁ trāsaya trāsaya vajrama-
hānāse vajravikaṭadaṁṣṭrin huṁ hūṁ phaṭ| iti
trayoviṁśatyakṣaraś caturthapadamantraḥ| tato māghāmāvāsyāyāṁ kuñje

(68)

vā padmasarastaṭe vā maṇḍalaṁ vartayitvā vīramatyā arghaṁ datvā
rūpiṇyuktākṣasūtraiḥ pakṣaikena sārdhalakṣaṁ japet sārdhāyutaṁ homayet
| oṁ kṣobhaya kṣobhaya vajravīramati vajra-
surāvairin huṁ hūṁ phaṭ| iti dvāviṁśatyakṣaraiḥ pañcama
padamantraḥ| tato māghapūrṇimāyāṁ parvate maṇḍalaṁ vartayitvā
kharvaryā arghaṁ datvā sārdhalakṣaṁ japet sārdhāyutaṁ homayet|
tripañcarātreṇa khaṇḍaroktākṣasūtraiḥ| oṁ hrauṁ hrauṁ
vajrakharvari vajrāmitābha huṁ hūṁ phaṭ| iti ṣo-
ḍaśākṣaro mantraḥ ṣaṣthapadaḥ| tataḥ phālgunāmāvāsyāṁ gahvare udyā-
ne vā maṇḍalaṁ vartayitvā laṅkeśvaryā arghaṁ datvā
tripañcadinair lāmoktākṣasūtraiḥ sārdhalakṣaṁ japet sārdhāyutaṁ
homayet| oṁ hraḥ hraḥ vajralakeśvari vajrapra-
bha huṁ hūṁ phaṭ| iti ṣoḍaśākṣaraḥ saptamapadamantraḥ| tataḥ
phāgunapūrṇimāyāṁ samudrataṭe kṣārodakavāpītaṭe vā maṇ-
ḍalaṁ vartayitvā drumacchāyāyā arghaṁ datvā ḍākiṇyuktākṣasūtrais tri-
pañcakadinaiḥ sārdhalakṣaṁ japet sārdhāyutaṁ homayet| oṁ pheṁ
pheṁ vajradrumacchāye vajradeha huṁ hūṁ phaṭ| iti
ṣoḍaśākṣaro 'ṣṭamapadamantraḥ| evaṁ pracaṇḍoktavidhinā airāvatyā ar-
ghaṁ datvā caitrāmāvāsyāṁ mantraṁ japed dhomayet| oṁ
daha daha vajrairāvati vajrākurika huṁ hūṁ phaṭ
ity aṣṭādaśākṣaro navamapadamantraḥ caitrapūrṇimāyāṁ caṇḍakṣyuk-
tavidhinā mahābhairavāyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ
paca paca vajramahābhairave vajrajaṭila huṁ
hūṁ phaṭ| iti viṁśatyakṣaro daśamapadamantraḥ| tato vaiśākhāmā-
vāsyāyāṁ prabhāvatyuktavidhinā vāyuvegāyā arghaṁ datvā mantraṁ japed
dhomayet| oṁ bhakṣa bhakṣa vajravāyuvege vajra-
mahāvīra huṁ hūṁ phaṭ| iti viṁśatyakṣara ekādaśamapada-
mantraḥ| vaiśākhapūrṇimāyāṁ mahānāsoktavidhinā
surābhakṣyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ vasaru-
dhirāntramālābalaṁ vine gṛhṇa gṛhṇa vajrasu
rābhakṣi vajrahūṁkāra huṁ hūṁ phaṭ| ity ekatriṁ-

(69)

śadakṣaro dvādaśamapadamantraḥ| tato jyeṣṭhāmāvāsyāyāṇ vīrama-
tyuktavidhinā śyāmādevyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ
saptapātālagataṁ bhujagasarpaṁ vā tarjaya tar-
jaya vajraśyāmādevi vajrasubhadra huṁ hūṁ phaṭ
| iti catustriṁśadakṣaras trayodaśamapadamantraḥ| jyeṣṭhapūrṇimāyāṁ
kharvaryuktavidhinā subhadrāyā arghaṁ datvā japed dhomayet| oṁ
ākaṭṭa ākaṭṭa vajrasubhadre vajrabhadra huṁ
hūṁ phaṭ| ity ekonaviṁśatyakṣaro mantraś caturdaśamapadaḥ| tata
āṣāḍhāmāvāsyāyāṁ laṅkeśvaryuktavidhinā hayakarṇāyā arghaṁ datvā
mantraṁ japed dhomayet| oṁ hrīṁ hrīṁ vajrahayakarṇe va-
jramahābhairava huṁ hūṁ phaṭ| ity ekonaviṁśatyakṣaraḥ
pañcadaśamapadamantraḥ| āṣāḍhapūrṇimāyāṁ drumacchāyoktavidhinā
khagānanāyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ jñauṁ
jñauṁ vajrakhagānane vajravirūpākṣa huṁ
hūṁ phaṭ| ity aṣṭākṣaraḥ ṣoḍaśa<ma>padamantraḥ| tataḥ śrāvaṇāmā-
vāsyāyāṁ pracaṇḍoktavidhinā cakravegāyā arghaṁ datvā mantraṁ ja-
ped dhomayet| oṁ kṣmāṁ kṣmāṁ vajracakrevege vajra-
mahābala huṁ hūṁ phaṭ| ity aṣṭādaśākṣaraḥ saptada-
śa<ma>padamantraḥ| tataḥ pūrṇimāyāṁ caṇḍakṣyuktavidhi-
nā khaṇḍarohāyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ hāṁ hāṁ
vajrakhaṇḍarohe vajraratnavajra huṁ hūṁ phaṭ| ity
aṣṭādaśākṣaro 'ṣṭādaśa<ma>padamantraḥ| tato bhādrapadāmāvāsyāyāṁ
prabhāvatyuktavidhinā śauṇḍinyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet|
oṁ hīṁ hīṁ vajraśauṇḍini vajrahayagrīva huṁ hūṁ
phaṭ| iti saptadaśākṣara ekonaviṁśatimapadamantraḥ| tataḥ pūrṇi-
māyāṁ mahānāsoktavidhinā cakravarmiṇyā arghaṁ datvā mantraṁ
japed dhomayet| oṁ huṁ hūṁ vajracakra varmiṇi
vajrākāśagarbha huṁ hūṁ phaṭ| ity ekonaviṁśatyakṣaro
viṁśatimapadamantraḥ| tata āśvināmāvāsyāyāṁ vīramatyuktavidhinā
suvīrāyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ kili kili
vajrasuvīre vajraheruka huṁ hūṁ phaṭ| ity aṣṭādaśākṣara
ekāviṁśati<ma>padamantraḥ| tataḥ pūrṇimāyāṁ kharvayuktavidhinā
mahābalāyā arghaṁ datvā mantraṁ japed dhomayet| oṁ śili śili

(70)

vajramahābale vajrapadmanarteśvara huṁ hūṁ
phaṭ| iti dvāviṁśatyakṣaro dvāviṁśatimapadamantraḥ| tataḥ
kārttikāmāvāsyāyaṁ laṅkeśvaryuktavidhinā cakravartinyā arghaṁ datvā
mantraṁ japed dhomayet| oṁ hili hili vajracakravartini
vajra vairocana huṁ hūṁ phaṭ| ity ekaviṁ-
śatyakṣaras trayoviṁśatimapadamantraḥ| tataḥ pūrṇimāyāṁ drumacchā-
yoktavidhinā maṇḍalaṁ vartayitvā mahāvīryāyā arghaṁ datvā tripañcadi-
naiḥ sārdhalakṣajāpaṁ kṛtvā sārdhāyutaṁ homaṁ kṛtvā
anena mantreṇa| oṁ dhili dhili vajramahāvīrye vajrasat-
tva huṁ hūṁ phaṭ| ity aṣṭādaśākṣaraś caturviṁśatimapadamatraḥ
| evaṁ tṛtīye varṣe caturviṁśatipadamantraṁ ṣaṭtriṁśallakṣaṁ japet ṣaṭtri-
ṁśadayutāni homayet| evaṁ trivarṣair aṣṭalakṣādhikaḥ koṭijāpo 'ṣṭaśatā-
dhikadaśalakṣahomaḥ| tataḥ pratyaṅgaviśuddhir bhavati yoginām| iti
mantrajāpavidhiḥ|

athavā caturviṁśatipadiko mantro dvādaśasaṁkrānticaturviṁśati-
pakṣair uktavidhinā japtavyo hotavyaḥ| vṛścikasaṁkrāntau vṛścikārdhadi-
ne| evaṁ dvādaśalagne lagnārdhe raviṇā bhukte sati maṇḍalaṁ vartayitvā
arghaṁ datvā svasvamantreṇa japed dhomayen mantraṁ yāvad gaṇaca-
krakaraṇāya devatāniyamo bhavati| dvādaśavarṣaṁ yāvac caturviṁśati
padikaṁ mantraṁ japet| sarvatra mantrapadapūrve oṁkāram| ta-
taḥ pratyaṅgapadaṁ tato vajrapūrvaṁ dūtīnāma viranāma ca yatra
vajrapūrvaṁ nāma na bhavati tato hrasvaṁ dīrghaṁ huṁhūṁ
kāraṁ tadante phaṭkāram ekam| yatra hūṁkāratrayam ante tatra
sarvadīrghāḥ phaṭkāradvayam iti sarvatra mantrajāpaniyamaḥ| iha
sarvamūlamantrādayo mantrāḥ pratyekakarmānurūpeṇānte hūṁphaṭkā-
rākṣarasthāne devatāvāhane svāhāntāḥ kartavyāḥ| tathā argha-
dāne 'pi arcane namontāḥ śāntau mantrajāpe ca| puṣṭijāpe svā-
hāntāḥ| ākṛṣṭijāpe vauṣaḍantāḥ| vaśyajāpe vaṣaḍantāḥ| vāmadakṣiṇa-
vaktroktakarmavidhau pūrvāparavaktroktakarmavidhau

(71)

huṁhūṁphaṭkārāntāḥ sarve kartavyāḥ| yathānukrameṇa home
sarve mantrāḥ svāhāntaḥ| vāmadakṣiṇavaktroktakarmavidhau pūrvāpara-
vaktroktakarmavidhau punar home sarve mantrāḥ pratyekaṁ hūṁ-
phaṭkārāntāḥ kartavyāḥ| viparītamantrajāpahomavidhinā viparītasthāne
maṇḍalālekhanena viparītakuṇḍena viparītahomadravyaiḥ sarvaṁ niṣpha-
laṁ siddhisādhanaṁ bhavati bālamatīnām| tasmād vakṣyamāṇamaṇḍalaṁ
vartayitvā mantradevatānām arghaṁ datvā mantrajāpaṁ kṛtvā
vakṣyamāṇeṣu kuṇḍeṣu vakṣyamāṇair homadravyaiḥ kṛtvā mantraṁ
sādhayed dvādaśavarṣaparyantam| yāvad iṣṭadevatāniyamo na bhavati
gaṇacakrakaraṇāya| tataḥ pakṣatrayaṁ gaṇacakraṁ kṛtvā devatāman-
trabalena pūrṇimāyāṁ gaṇanāyako bhūtvā sādhako gaṇacakreṇa sārdhaṁ
sidhyati anena vidhinā| aparavidhinā mantram ekaṁ dvādaśavarṣaiḥ
sādhayitvā devatāniyamenaikāṁ karmamudrāṁ gṛhītvā sidhyati| sa
sarvatra laukikasarvasiddhīnāṁ bhājano na bhavati gaṇacakre
sādhitasarvasiddhīnāṁ kiṁkaro bhavati <hīna>vīryatvāt| evaṁ
sarvalaukikasiddhisādhanakālaviśeṣeṇa dūtikāḥ sahajāḥ siddhāḥ pūjayitvā
pūrvoktavidhinā yoginā kartavyam| iti herukabhagavato niyamo
lakṣābhidhāne| iti ṣaṭtriṁśaddūtikāpūjāvidhiḥ kālaviśeṣeṇokto mayā
śrīvajrapāṇinā anayā ṭīkayā vīreśaniyamena upāyaparijñānināṁ
sarvasiddhisādhanāyeti| dūtikāpūjāvidhiniyamaḥ||

(72)

Chapter XIII

The Threefold dūtikā's siddhi

Commentary on CS 7AB

idānīm adhamamadhyamottamasiddhidāyakā ucyante dūtiketyādinā| atra
dūtikāḥ sahajās trividhā mahāvīryādayaḥ| caturviṁśativajrasattvādayaḥ
siddhā vīrāḥ| teṣāṁ aṣṭau adhamāḥ pātālavāsinaḥ pātālasiddhidā-
yakatvāt| evam aṣṭau madhyamā bhūvāsino rājyādisiddhidāyakatvāt|
aṣṭau uttamāḥ khecarāḥ kāmāvacarasiddhidāyakatvāt| catasro ḍākinyo
'py uttamā rūpāvacarasiddhidāyakatvāt| kākāsyādayo'py adhamāḥ pre-
tatiryakasiddhidāyakatvāt| evaṁ laukikasatyena yat kaṁcit sādhyate
yoginā tat sarvaṁ siddhiphalaṁ trividham adhamaṁ madhyamottamam|
tasmāt kiṁ tena sādhitena yena jātijarāmaraṇakṣayahetubhūtaṁ bud-
dhatvaṁ na bhavati yoginām| evaṁ jñātvā mokṣārthibhir yogibhir
antargatena manasā kāmasiddhir bhāvanīyā| iti tathāgataniyamaḥ||

(73)

Chapter XIV

The Meditation Upon Love-Perfection and the Initiations

Commentary on CS 7CD

idānīṁ mahāmudrā bhāvanocyate 'ntargatena
manasetyādinā| iha mantraneye prajñopāyatantreṣv idaṁ vajrapadaṁ
saṁdhyābhāṣāntareṇa tantratantrāntare boddhavyam| antargatena manase-
ti asya padasya pūrvapadādikam| idam api vajrapadaṁ pañcaviṁśatsā-
hasrike śrīsamāje buddho bhagavān āha-

vajraparyaṅkataś cittaṁ maṇyantargatam īkṣayat|
niḥsyandādisukhāpūrṇaṁ vaimalyaṁ yāvad eti tat||
tathā|
bhage liṅgaṁ pratiṣṭhāpya bodhicittaṁ na cotsṛjet|
bhāvayed buddhabimbaṁ tu traidhātukam aśeṣataḥ|| iti|

ihānena gāthādvayenāsya vajrapadasya piṇḍīkṛto 'rtho
'vagantavyaḥ| asminn tantre 'rdhagāthayā ukta iti| iha vajramaṇāv
antargataṁ bodhicittam antargatamana ity ucyate| tenāntargatena manasā
'cyutabodhicittena karmamudrāprasaṅge jñānamudrāprasaṅge vā
traidhātukalakṣaṇaṁ buddhabimbaṁ bhāvayed iti| traidhātukaṁ
kāmarūpārūpalakṣaṇaṁ sthiracalabhāvasvabhāvā-
tmakaṁ sarvākāravaropetaṁ bhāvayed aśeṣato yogīti| tad eva
prajñāpāramitā sarvākāravaropetā sā cāsmin tantre kāmasiddhir ity uktā
bhagavatā prajñātantratvād iti| tāṁ kāmasiddhiṁ bhāvayed yogī
| iha kāmo mahārāgo vajrasattvo mahārthaḥ paramākṣaraḥ| siddhir

(74)

mahāmudrā prajñāpāramitā sarvākāravaropetā iti| athavā kāmo
nirālambā mahākaruṇā siddhir sālambā mahāśūnyateti yogināṁ
svasaṁvedyatvād iti| karmamudrājñānamudrāsiddhyor uttarā siddhiḥ
| tāṁ mahāmudrāṁ kāmasiddhiṁ sarvajñatāṁ sarvākārajñatāṁ
mārgajñatāṁ mārgākārajñatāṁ daśabalacaturvaiśāradyādibuddhagu-
ṇadāyakīṁ bhāvayed buddhatvāya| iti tatrāntareṣu tathāgatani-
yamaḥ| tatraṁ tantrāntareṇa boddhavyam iti tathāgatavacanāt| asyaiva
bhāvanā dvidhā| pūrvabimbabhāvanā paścādbimbabhāvanā|
pūrvabimbabhāvanā dhūmādinimittabhāvanā bimbaparyantam| dṛṣṭe
bimbe bhage liṅgaṁ pratiṣṭhāpayitvā paścādbhāvanā paramākṣa-
rasukhavṛddhyartham| punaḥ karmamudrāṁ jñānamudrāṁ paritya
jya mahāmudrāṁ bhāvayen mahāsukhavṛddhaye| iha karmamu-
drājñānamudrābhāvanāpratiṣedho dvādaśasāhasrike paramādibuddhe bha-
gavatoktaḥ| tathā ca bhagavān āha-

karmamudrāṁ parityajya jñānamudrāṁ vikalpitām|
paramākṣarayogena mahāmudrāṁ vibhāvayet|| iti|
tathādikarmaṇi pūrvabhāvanā|
yāvan na kurute yogī bodhicittavisarjanam|
yonau prāpnoty avicchinnaṁ tāvad ānandam uttamam||
tenaiva sukharūpeṇa saṁyutaṁ buddhabimbakam|
bhāvayen nityam ātmānaṁ yāvac chukraṁ sthirībhavet||iti|

idam api vajrapadaṁ sekārthenāvagantavyam| iha prajñopāyātmake
tantrarāje bālānāṁ pratipattyarthaṁ karmamudrānurāgeṇodbhūtaṁ
dvīndriyajaṁ kṣarasukhaṁ prajñājñānam ity āha bhagavān kila laukikasa-
tyena| na tat paramārthasatyena| kutaś| caturthaṁ tatpunastatheti
bhagavato vacanāt| iha yena tṛtīyaṁ prajñājñānaṁ tad eva catur-
tham abhiṣekaṁ vadiṣyanti bālajanāḥ| tenocyate| iha yadi tṛ
tīyaṁ prajñājñānaṁ tatpunasthathāśabdena caturthaṁ tad eva tṛtīyaṁ
tadābhihitasyābhidhānaṁ syāt punaruktadoṣaprasaṅgataḥ| atha bālānāṁ
vākyaṁ bhaviṣyati| hetus tṛtīyaḥ phalaṁ caturtham| hetuphalayor abheda-
tvāc caturtham api tṛtīyaṁ siddham iti| tenocyate| naitad eva bhagavato va-

(75)

canaṁ pūrvoktaṁ paramārthasatyataḥ| kutaḥ| yato mudrātrayaṁ
phalatrayasādhanāya bhagavatoktam iti| iha mantranaye trividhaṁ phalaṁ
kāmarūpasarvajñatāsiddhibhedena| tatra karmamudrāsiddhiḥ
kāmāvacaraphalam| jñānamudrāsiddhī rūpāvacaraphalam| mahāmu-
drāsiddhiḥ sarvajñatāphalam| vitarāgāṇām arūpadhātuphalaṁ
mudrātrayarahitam| tato mahāmudrāphalasādhane karmamudrājñā-
namudrā hetur na bhavati| karmamudrājñānamudrābhāvanāparityā-
gena mahāmudrābhāvanāniyamād iti| iha dvīndriyajaṁ kṣaraṁ
kāmāvacarasukhaṁ spandalakṣaṇaṁ rūpāvacarasukhaṁ mahāsukhaṁ na
bhavati| tṛtīyaṁ hetunotpannaṁ kṣaraṁ spandaṁ tṛtīyaṁ phalaṁ na
tac caturthaṁ buddhair uktaṁ niḥspandaphalatvād iti| iha caturthaṁ tṛtīyam
ity aboddhāro vadiṣyanti| tena paramādibuddhe bhagavān āha-
kāmāvacarāṁ siddhiṁ sādhayet karmamudrayā| akaniṣṭhabhuvanapa-
ryantaṁ rūpākhyāṁ jñānamudrayā||

sarvajñatāṁ mahāyogī mahāmudrāṅgabhāvanaiḥ|
sādhayed akṣaraṁ saukhyaṁ buddhatvam iha janmani|| iti|
atas tatratantrāntareṇa sarvam etad avagantavyam vidvadbhir iti| iha yad
uktaṁ tantrāntare bālajanānāṁ pravṛttyartham|
narā vajradharākārā yoṣito vajrayoṣitaḥ|| iti|
tena vākyena na tīkṣṇendriyair grāhyā karmamudrā| evaṁ mahā-
mudrā|
uttarottaravacanāt pūrvavacanaṁ mṛṣā syād iti|
atra prajñāṅge laukikalokottarasatyenābhiṣekāś catvāraḥ| teṣu trayo loka-
saṁvṛtyā caturthaḥ paramārthata iti| sa ca yogagamyaḥ
paramārthasatyenāvagantavyaḥ sadgurūpadeśataḥ| tathā ca samā-
jottare bhagavān āha-
abhiṣekaṁ tridhā bhinnam asmin tantre prakīrtitam|
prathamaṁ kalaśābhiṣekaṁ dvitīyaṁ guhyam iṣyate|
prajñājñānam tṛtīyaṁ tu caturthaṁ tatpunastathā|| iti|
catvāro 'bhiṣekāḥ| tathā hevajrādike|
ācāryaguhyaprajñā ca caturthaṁ tatpunastathā|

(76)

ity evam ubhayatantre catvāro 'bhiṣekāḥ| abhiṣekakramapāṭhāt| na te tā-
vad ānandādikṣaṇā vicāryamāṇā bhavantīti| tathā māyājālādike
udakādisaptābhiṣekāḥ pṛthag avagantavyā vicakṣaṇair iti| tathā
ādibuddhe bhagavān āha-

udakaṁ mukuṭaḥ paṭṭo vajraghaṇṭo mahāvratam|
nāmānujñāsamāyuktaḥ sekaḥ saptavidho nṛpa||

ity ādibuddhādike| ataḥ kalaśābhiṣekaṁ saptasekānām utta-
raṁ pṛthak| athavācāryābhiṣekaḥ pṛthag uttarāṇāṁ trayāṇāṁ prathamaṁ
dvitīyaṁ guhyābhiṣekaṁ prajñājñānaṁ tṛtīyaṁ cābhiṣekam| te-
ṣāṁ trayāṇām uttarottaraṁ caturthaṁ tatpunastathābhiṣekaṁ lokottaram iti
| evaṁ catvāro 'bhiṣekā abhiṣekakramapāṭhād iti kāyavākcittajñāna-
viśuddhyarthaṁ bhagavatoktāḥ| eṣu caturtho 'bhiṣekaḥ sahajānando
na bhavati ubhayasatyābhyām api| yadi syāt tadā caturṇām ānandānāṁ
kramo bhavati| evaṁ ced ānandaḥ kalaśābhiṣeko bhavati| paramānando
guhyābhiṣeko bhavati| viramānandaḥ prajñājñānābhiṣeko
bhavati| sahajānandaś caturthaṁ tatpunastathābhiṣeko bhavati| evam
avyavasthā ānandādikṣaṇabhedenābhiṣekāṇāṁ bhavatīti| na caivam| atra
lokasaṁvṛtyā kalaśenābhiṣikta ācāryābhiṣiktaḥ| guhya<pre>kṣaṇenāmṛtā-
svādanena guhyābhiṣiktaḥ| karmamudrāsamarpaṇena dvīndriyajakṣara-
sukhāvabodhena prajñājñābhiṣiktaḥ| maṇyantargatabodhicittasukhāva-
bodhena caturthaprajñājñānenābhiṣikta iti| laukikasatyena neyārthe-
na sekavidhiś caturvidhaḥ| paramārthataḥ punar eṣa vicāryamāṇo nirar-
thakaḥ| iha yadi prathamaṁ kalaśābhiṣeke śiṣya ācāryo bhūtas tadā
guhye prajñājñāne caturthe ca ko 'sau bhaviṣyati| ācāryatvaṁ
vajrasattvatvaṁ nāma| tat kathaṁ prathamaṁ kalaśābhiṣekenābhiṣikta
ācārya iti| tasmād iyaṁ bhrāntir bālajanānāṁ yā yuktyā na ghaṭatīti
| iha tantrāntare saṁdhyābhāṣāntareṇa nītārthena punaḥ kalaśaśabdena
stanāv ucyate| tatsaṁsparśād yat kṣaraṁ sukhaṁ sa kalaśā-
bhiṣekaḥ| guhye vajrāsphālanād yat kṣaraṁ sukhaṁ sa guhyābhiṣekaḥ|
dvīndriyasamāpattau yat spandasukhaṁ sa prajñājñānābhiṣekaḥ| mahāmu-
drānurāgeṇa yad akṣarasukhaṁ sa caturthaṁ tatpunastathā-

(77)

bhiṣekaḥ| evaṁ kṣarakṣaraspandaniḥspandabhedena catvāro 'bhiṣekāḥ|
abhiṣicyate 'nenety abhiṣekaḥ| sukhacittaṁ kriyata ity arthaḥ|
atra paramādibuddhe bhagavān āha-

ādau saptābhiṣeko yo bālānām avatāraṇam|
trividho lokasaṁvṛtyā caturthaḥ paramārthataḥ||
kumbho guhyābhiṣekaś ca prajñājñānābhidhānakaḥ|
punar eva mahāprajñā tasyā jñānābhidhānakaḥ||
kṣaraḥ kṣaras tataḥ spando niḥspandaś ca tato 'paraḥ|
kāyavākcittasaṁśuddhyā abhiṣekatrayaṁ kramāt||
caturtho jñānasaṁśuddhiḥ kāyavākcittaśodhakaḥ|

iti| evaṁ catvāro 'bhiṣekāḥ| eṣāṁ pratyeke 'bhiṣeke catvāra ānandāḥ
| ekaikānande kāyavākcittajñānabhedena catasro 'vasthāś caturbhindu-
bhedeneti| evaṁ ṣoḍaśakalābhedena pratyeke 'bhiṣeke ṣoḍaśānandāḥ
kāyavākcittajñānabindubhedena catvāraḥ| tatra śuklapañcamī ānandaḥ|
daśamī paramānandaḥ| pūrṇimā viramānandaḥ| pūrṇimānte ṣoḍaśī kalā
sahajānandaḥ| lalāṭe hṛdaye guhye śukrāgamaneneti| guhyād va-
jramaṇyantargatena sahajānanda īti| tataḥ kṛṣṇapratipadāgame
śukracyutiḥ| tataḥ pañcamī ānandakṣayaḥ| daśamī paramānandakṣa-
yaḥ| amāvasī viramānandakṣayaḥ| amāvasyānte ṣoḍaśī naṣṭacandrakalā
sahajānandakṣayaḥ| guhye hṛdaye lalāṭe śukracyavanaṁ tena virā-
gaḥ| uṣṇīṣe naṣṭacandrakalā bodhicittasya mahāvirāgaḥ| padme vajra-
prapatanād dhātuvikalatā cittasyeti| evaṁ saṁsāriṇāṁ rāgavirāgapravṛttis
tayā saṁsāraḥ| ato mahāmudrāsiddhyarthaṁ karmamudrāṁ
jñānamudrāṁ tyaktvā antargatena manasā bodhicittena kāmasiddhiṁ
mahāmudrāṁ bhāvayed iti| lalāṭāc candradrutena vajramaṇer acyutena
khagamukhāvadhūtyantargatena manasā kāmasiddhiṁ bhāvayed iti
tathāgataniyamaḥ| tathā ṣoḍaśasāhasrike māyājāle bhagavān āha-
virāgādimahārāgo viśvavarṇo jvalaprabhaḥ||
saṁbuddhavajraparyaṅko buddhasaṁgītidharmadhṛk|

iti sekavajrapadaṁ vakṣyate| atraiva virāgaḥ kṛṣṇapakṣaḥ
pūrvoktaḥ| tasyādir yo mahārāgaḥ sa virāgādimahārāga iti tatpuruṣeṇa
nirdiṣṭaḥ| tathā tadvaidharmayāt pañcadaśakalātmakaḥ śuklapakṣo rāgas

(78)

tadante mahārāgaḥ ṣoḍaśī kaleti| saṁbuddhavajraparyaṅka iti
| saṁbuddhaṁ vajraṁ samutthitaṁ paryaṅkam āsanaṁ yasya
bodhicittasya saṁbuddhavajraparyaṅko maṇyantargatakamale saṁsthi-
ta ity artho bodhicittākṣaratvāt| buddhasaṁgītidharmadhṛg iti|
kāyavākcittajñānacaturbindudhṛg iti nītārthaḥ| idaṁ vakṣyamāṇe
vaktavyam| tathā hevajre bhagavān āha-

bodhicittaṁ bhavec candraṁ pañcadaśakalātmakam|
ālirūpaṁ mahāsaukhyaṁ yoginyas tasya aṁśakāḥ||

idam api sekavajrapadaṁ vakṣyate| iha pratipadādayaḥ pañcatithayaḥ
| śuklapañcamīṁ yāvan nairātmyādayo yoginyaḥ pañcaskandhaviśuddhyā
prathamam ānandacakram| tathā ṣaṣṭhyādayaḥ pañcatithayo
daśamīṁ yāvat pukkasyādayo yoginyaḥ pañcadhātuviśuddhyā dvitī-
yaṁ paramānandaṁ cakram| tathaikādaśyādayaḥ pañcatithayaḥ
pūrṇimāṁ yāvad gauryādayo yoginyaḥ pañcaviṣayaśuddhyā tṛtīyaṁ vira-
mānandacakram| tadante sahajānando hevajro bhagavāñ śūnyāc
chūnyaḥ ṣoḍaśī kalā bodhicittasyeti sekārthaḥ| tathā bhagavān  āha-
ānandaṁ prathamaṁ proktaṁ paramānandaṁ dvitīyakam|
tṛtīyaṁ viramānandaṁ sahajānandaṁ tu śeṣataḥ||
ity evamādisekārthaḥ| iha pañcapañcadevītricakrānte ca-
turthaḥ sahajānandaḥ ṣoḍaśīkalā bodhicittasya lokasaṁvṛtyā
bhagavatokta iti| tathā māyājāle bhagavān āha-

sarvākāranirākāraḥ ṣoḍaśārdhārdhabindudhṛk|
akalaḥ kalanātītaś caturthadhyānakoṭidhṛk|| iti|

sekavajrapadaṁ vakṣyate| iha sarvākāranirākāro hetuḥ pūrvoktaṁ
buddhabimbam iti| ṣoḍaśārdhārdhabindudhṛg iti bodhicittadrutacaturbin-
dudhṛg iti phalam| akalaḥ pañcadaśakalānte sthitaḥ| kalanātītaḥ
kṛṣṇapratipadi na praviṣṭa iti| caturthadhyānakoṭidhṛg iti sahajānandakoṭi-
dhṛg iti tathāgataniyamaḥ| evaṁ tṛtīyo 'bhiṣekaś caturthaḥ sa eva na bha-
vati| tathā ḍākinīvajrapañjare caturthābhiṣekaṁ trayāṇāṁ pṛthag bhaga-
vān āha-

(79)

prathamaṁ kalaśābhiṣekaṁ dvitīyaṁ guhyam iṣyate|
prajñājñānaṁ tṛtīyaṁ tu yathā tan na tathāgataḥ||
punas tatraiva pañcadaśame paṭale coktam-
prathamaṁ toyasekena dvitīyaṁ maulisekataḥ|
tṛtīyaṁ paṭṭasekena caturthaṁ vajraghaṇṭayoḥ||
pañcamaṁ svādhipenaiva nāmasekaṁ tu ṣaṣṭhamam|
buddhājñā saptamaṁ sekaṁ kalaśaṁ sekaṁ aṣṭamam||
navamaṁ guhyasekena daśamaṁ prajñābhiṣekataḥ|
tattvavajraprayogeṇa sarvān vajravratān dadet||
vyākaroti svayaṁ śāstā eṣa sekavidhiṁ svayam|
ācāryo nāvagantavyaḥ sugatājñāṁ na laṅghayet|| iti|

evaṁ ekādaśo 'bhiṣekaḥ pradhānaṁ tattvavajraprayogeṇeti
bhagavato vispaṣṭavacanāc caturtho vaikādaśo vā 'bhiṣeko pṛthag evā-
vagantavyo vidvadbhir iti| evaṁ sarvaṁ sadgurūpadeśena bahuśrutena
tantratantrāntareṇāvagantavyaṁ mokṣārthibhiḥ| iti mahāmudrābhāvanā
sekavidhinā antargatena manasā bhagavatoktā||

(80)

Chapter XV

Worship of the Great Secret

Commentary on CS 8AB

idānīṁ mahāguhyapūjocyate svaretetyādinā| iha prajñopāye tantrāntare
dvidhā pūjā bāhyapūjā adhyātmapūjā ceti| tatra bāhyapūjā
pañcopacārādibhiḥ pañcāmṛtapañcapradīpādibhiḥ skandhadhātvādīnāṁ
saṁtarpaṇam iti| adhyātmapūjā svaretobindubhir acyutaiś caturbhir
guhyanābhihṛtkaṇṭhalalāṭagatair niḥsyandavipākapuruṣakāravai-
malyasvabhāvair vicitravipākavimardavilakṣaṇavaidharmyeṇa|
tair buddhān iti rūpavedanāsaṁjñāsaṁskāravijñānaskandhān bodhisat-
tvāṁś ceti cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyamanaindriya dhātūn
| cakārāt pṛthvyādidhātūn rūpādiviṣayadhātūn pūjayed bodhicit-
tācyutabindubhir mahākṣarasukhakṣaṇaiḥ paripūrayed iti nītārthaḥ|
bāhye punaś cyutabindubhir āsvāditaiḥ pūjayed iti bāhyaviśuddhyartham
| adhyātmapūjā mahāmudrāsiddhaye svaretobindubhir maṇyantargatair
iti bindupūjāvidhiniyamaḥ||

(81)

Chapter XVI

Liberation From All Sins

Commentary on CS 8CD-9AB

idānīṁ sarvapāpavimuktir ucyate darśanetyādinā| iha darśanaṁ
dvidhā bāhyam adhyātmikaṁ ca| tathā sparśanaṁ ca| iha bāhyadarśanaṁ
karmamudrādarśanaṁ jñānamudrāprakalpanam| tayor mukhastanayoni-
sparśanaṁ ca| tābhyāṁ dvābhyāṁ darśanasparśanābhyām iti| tathā
'dhyātmani traidhātukāśeṣabuddhabimbadarśanaṁ mahāmudrā-
darśanaṁ tayor mahāsukhasparśanam| tābhyāṁ dvābhyāṁ darśanaspar-
śanābhyām iti| tathā śravaṇasmaraṇena ceti| iha saddharmaśravaṇena
gurubuddhabodhisattvavīravīreśvarīsmaraṇena ca| tābhyāṁ dvā-
bhyāṁ śravaṇasmaraṇābhyāṁ mucyate sarvapāpais tv iti kāyavākcit-
takṛtaiḥ pañcānantaryādidaśākuśalais taiḥ sarvair mucyate| anujñātakālāt
pāpānām akaraṇasaṁvare sthitaḥ| na punar anujñātaḥ sal lobhādinā
kṛtapāpair vimucyate kvacid iti| evam eva na saṁśaya iti| evam ukta-
krameṇa caturdaśamūlāpattirahito yogī mahāsukhena bhāvitena
bhagaliṅgasamāyogenācyutabodhicitteneti| puṇyotpādavidhiḥ pāpamo-
canavidhiḥ||

(82)

Chapter XVII

The Means To Attain Buddhahood

Commentary on CS 9CD-10AB

idānīṁ yena punar buddhatvaṁ sidhyati sa upāya ucyate yogitvam
ityādinā| iha yogitvaṁ dvidhā laukikaṁ lokottaraṁ ca| tatra lokottaraṁ
yogitvaṁ buddhatvam iti| tadviśeṣaṇaṁ paramaṁ puṇyaṁ puṇ-
yasaṁbhārapūrṇatvāt| tathā pavitraṁ pāpanāśanam iti| tad eva
jñānasaṁbhārapūrṇatvāt pavitraṁ pāpanāśanam iti| tad bud-
dhatvaṁ sidhyate mantrajāpena dhyānena ca sukhena ceti| ihoktaṁ
yogitvam anenopāyena sidhyate yoginām| sidhyata ity āga-
mapāṭhaḥ| asāv upāyaḥ ṣaḍaṅgayogaḥ| atra madhyavilomenokta ekānta-
riṭāṅgaṁ tyaktvā| tad evānuktāṅgaṁ pūrvam aparoktāṅgasāmarthyād
evāvagantavyam| yathāyaṁ divākara ity ukte 'paro niśākaro 'nukto 'pi
sāmarthyād evopalabhyate| tathā parasparāpekṣakadharmo 'nukto 'py
uktadharmenopalabhyate| ato 'smin tantre ekāntaritam aparāṅgatrayaṁ

(83)

nirdiṣṭaṁ| madhyoktāṅgaṁ pūrvaṁ kartavyam| atra
gurūpadeśata iti gurusaṁpradāyaḥ| anyathā tantroktapāṭhakrameṇa
yadi gṛhyate tadā gurusaṁpradāyaḥ ko 'sau nāma|
tasmād gurusaṁpradāyena saṁdhyābhāṣāntarādikaṁ veditavyam| sar-
vatra tena boddhavyam| athavā bodhisattvakṛtaṭīkayā nānyayā pāṇḍi-
tyābhimānabhūtaiḥ kṛtayeti| tenātrāparāṅgatrayaṁ dhyāne-
netyādinā 'vagantavyam| aparatantrāntaroktaiḥ ṣaḍaṅgair asmin piṇḍīkṛto 'rtho 'ṅgatrayāṇām avagantavyaḥ| iha śrīsamājottare bha-
gavān āha-

pratyāhāras tathā dhyānaṁ prāṇāyāmaś ca dhāraṇā|
anusmṛtiḥ samādhiś ca ṣaḍaṅgo yoga iṣyate||

ato dhyānapūrvaḥ pratyāhāro veditavyaḥ| mantrajāpapūrvaḥ prā-
ṇāyāmo veditavyaḥ| atra mantrajāpaśabdena napuṁsakajāpo vajra-
jāpo vā prāṇadhāraṇā ucyate| sukhapūrvānusmṛtir veditavyā| atra su-
khaśabdena samādhir ucyate| evam ebhiḥ ṣaḍaṅgaiḥ sidhyati yogitvaṁ
buddhatvam iti| sāmānyena bāhyayotitvaṁ laukikaṁ sidhyati| ādi-
karmikāṇāṁ bālayogināṁ laukikaṁ phalaṁ mantrajāpena pratyāhāra-
saṁjñijnā| dhyānena maṇḍalacakrādivikalpabhāvanācittena sukhena
ca karmamudrājñānamudrākṣaraspandasukhena| laukikasatyenākani-
ṣṭhabhuvanaparyantam iti| evam ubhyakrameṇa laukikalokotta-
raṁ yogitvaṁ sidhyati| atra lokottaraṁ yogitvaṁ ṣaḍaṅgayogena
sidhyati| yathā tathocyate||

(84)

Chapter XVIII

The Sixfold Yoga

( ṣaḍaṅgayoga )

iha pratyāhāro nāma bāhyarūpādiviṣayeṣv apravṛttiś
kṣurādīndriyaiś cakṣurvijñānādīnām| adhyātmani viṣayeṣu pravṛttir
vyacakṣurādīndriyair divyacakṣurvijñānādīnām iti| adhyātmani śūnyatā-
mbhanenāakalpitaṁ sarvabhāvadarśanaṁ śūnye pratisenādarśe
mārikāyā iveti pratyāhārāṅgam ucyate traidhātukabuddhabimba-
rśanād iti| tato dhyānaṁ nāma śūnyeṣu sarvadharmeṣu dṛṣṭeṣu satsu|
ajñā nāma teṣu cittapravṛttiḥ| vitarko nāma bhāvagrahaṇaṁ citta
sya| vicāro nāmo bhāvagrahaṇapratipattiḥ| ratir nāma sarvabhāveṣu
tāropaṇam acalasukhaṁ nāma sarvabhāvebhyaḥ sukhasaṁpattiḥ| evaṁ
ñcadhā dhyānāṅgam ucyate| tataḥ prāṇāyāmo nāma lalanārasanā-
madakṣiṇamārganirodhaḥ| avadhūtīmadhyamārge prāṇavāyoḥ sadā
avṛttir iti| pūrakakumbhakare cakayogenāvadhūtyām
_kāreṇa śvāsaṁ| hūṁkāreṇa nirodham| āḥkāreṇa niḥśvāsam|

(85)

candrarāhusūryasvabhāvena kurute yogīti prāṇāyāmāṅgam ucyate| tato
dhāraṇā nāma prāṇasya māhendravāruṇāgnivāyumaṇḍale nābhau
hṛdi kaṇṭhe lalāṭe praveśo bāhye 'nirgamaḥ| bindau prāṇaniveśanam iti
dhāraṇāṅgam ucyate| tato 'nusmṛtir nāma sveṣṭadevatādarśanaṁ
pratibimbākāraṁ vikalparahitam| tasmād anekaraśmisphuradrūpaṁ pra-
bhāmaṇḍalam| tato 'nekākāraṁ sphuradrūpaṁ traidhātukaspharaṇam
ity anusmṛtyaṅgam ucyate| tataḥ samādhir nāmeṣṭadevatānu-
rāgād yadakṣarasukhaprāptis tasyām ekīkaraṇaṁ cittasya| grāhya-
grāhakarahitaṁ cittaṁ samādhyaṅgam ucyate tathāgataiḥ| iha ṣaḍaṅ-
gayogo 'tra saṁkṣepeṇokto| vistar<at>o lakṣābhidhāne paramādibuddhe
vā sadgurūpadeśenāvagantavyo yoginā mahāmudrāsiddhaya
iti| iha ṣaḍaṅgasya punar ādimārgabhāvanopadeśas tantrān-
tareṣūkhaḥ| iha śrīsamājottare sevopasādhanaṁ sādhanaṁ mahāsā
dhanaṁ ceti| tad eva bhagavān āha-

sevākāle mahoṣṇīṣaṁ bimbaṁ vibhāvya yatnataḥ|
upasādhanakāle tu bimbaṁ cāmṛtakuṇḍalīm||
sādhane devatābimbaṁ bhāvayed yogatatparaḥ|
mahāsādhanakāle tu bimbaṁ buddhādhipaṁ vibhum|| iti|

atra saṁdhyābhāṣāntareṇoṣṇīṣabimbaṁ buddhabimbaṁ tra-
idhātukam aśeṣataḥ| ākāśe dharmodaye cittavajraṁ pratiṣthāpya sevākāle
prathamakāle pratyāhāreṇa bhāvayed dhyānāṅgena sthirīkuryād ity atra
bhagavataḥ pratijñā-

(86)

sarvacintāṁ parityajya dinam ekaṁ parīkṣayet|
yadi na syāt pratyayas tatra tadā me tanmṛṣā vacaḥ|| iti|

atra pratyayo dhūmādikaṁ nimittaṁ nānyan mantrādikaṁ
dinenaikena sādhyate yena pratyayo bhaviṣyati mantriṇām| ato 'stināsti-
buddhiṁ parityajya nirāśrayāṁ kṛtvā śūnye gambhīro nirālambaḥ
pratyayo bhavati| sa ca pratyayārtho dhūmādiko bhāvyate
yogineti tathāgataniyamaḥ| tathā-
karaṇair bandhasaṁyogaiḥ sādhayed bhuvanatrayam| iti|
buddhabimbaṁ bhuvanatrayaṁ sādhayet karaṇaiś cakṣurādibhiḥ| sa evo-
padeśo guruvaktreṇāvagantavyaḥ| tatra gurūpadeśenākāśe prathamaṁ yogī dhūmaṁ paśyati na marīcikām iti svānubhavato jñeyam| tato marīcikā
paścāt tad eva dhūmādikaṁ kalpanārahitaṁ pratisenāvad iti|
evaṁ prathamaṁ dhūmanimittam| dvitīyaṁ marīcikānimittam|
tṛtīyaṁ khadyotanimittam| caturtham dīpanimittam| pañcamaṁ
nirabhragaganasaṁnibhaṁ nimittam iti samājottare| ḍākinī-
vajrapañjare 'pi bhagavatoktam| tadupari bhagavān āha ḍākinīvajra-
pañjare-

sarvajñahetukaṁ tad dhi siddhinikaṭe nivartakam|
paścān māyopamākāraṁ svapnākāraṁ kṣaṇāt kṣaṇaṁ|| ityādi|
ato bhagavato vacanād ādau dhūmādinimittabhāvanā-
pratyayo bhavati| kecit siddhikāle vadiṣyanti te sarve bhagavataḥ
pratijñābhaṅgakāriṇaḥ| sarvacintāṁ parityajya dinam ekaṁ parīkṣayet
pratyayam iti bhagavato vacanaviheṭhakāḥ| yat siddhikāle laukikaṁ
dhūmādikaṁ tan nimittaṁ māyāsvapnopamaṁ na bhavati| sākṣād dhū-
majvālādidahanakriyāsāmarthyāt tathā kuñkumapuṣparatnasuvarṇā-
divṛṣṭir api| ataḥ ṣaḍaṅgayogād dhūmādikaṁ nimittaṁ bhavatīti
| tathā ḍākinīvajrapañjare bhagavān āha-

(87)

ṣaḍaṅgaṁ bhāvayet tasmāt svādhiṣṭhānasamaṁ punaḥ|
paścāt saṁlakṣayec cihnam anulomavidhikramaiḥ|| iti|

atra svādhiṣṭhānaṁ nāma saṁvṛteḥ satyadarśanaṁ śūnye darśanaṁ
pratyāhāreṇa| cihnaṁ nāma meghadhūmādivat pratibhāsaḥ| sa ca pra-
thamaṁ dṛśyate pradīpaparyantam|tata ākāśaṁ nirabhraṁ
nirmalam iti| tantreṣv aparaṁ jvālādibinduparyantaṁ ṣaḍ-
dhā nimittaṁ māyājāle samādhipaṭale proktaṁ bhagavatā|
tadyathā|

gaganodbhavaḥ svayambhūḥ prajñājñānānalo mahān||
vairocano mahādīptir jñānajyotir virocanaḥ|
jagatpradīpo jñānolko mahātejāḥ prabhāsvaraḥ||
vidyārājo 'gramantreśo mantrarājo mahārthakṛt| iti|

gāthādvayena māyājāle 'paranimittaṁ bhagavatoktaṁ saṁdhyābhā-
ṣāntareṇa pūrvoktān nirabhragaganād bhavati pratibhāso yaḥ sa
gaganodbhavaḥ svayambhūḥ sarvavikalparahitacittād iti| atra prajñājñānā-
nala iti jvālāpratibhāsaḥ| vairocano mahādīptir iti candrapratibhāsaḥ| sa
eva jñānajyotir virocana iti| jagatpradīpa iti sūryapratibhāso jñānol-
ka iti rāhupratibhāsaḥ| mahātejāḥ prabhāsvara iti vidyutpratibhāsaḥ| vi-
dyārājo 'gramantreśa iti bindupratibhāso nīlavarṇacandramaṇḍalākāra
iti| mantrarājo mahārthakṛd iti sarvākāratraidhātukabhāvapratibhāso
māyāsvapnapratisenātulyo dṛśyate yoginā pratyāhāreṇeti
cakṣurādīndriyakaraṇena| tatra prāṇāyāmabandhena ebhiḥ karaṇair
bandhasaṁyogaiḥ sādhayed bhuvanatrayaṁ kāmarūpārpyalakṣaṇaṁ sthi-
racalasvabhāvātmakam iti| tathā ḍākinīvajrapañjare bhagavān
āha-

(88)

sidhyaty aśeṣaniḥśeṣaṁ traidhātuka<ṁ>  carācaram|
lokadhātuṣu sarveṣu yāvanto vajradchinaḥ|| iti|
ṣaḍaṅgabhāvanayeti bhagavato niyamaḥ| tathā śrīsamāje bhagavān
āha-

abhāve bhāvanābhāvo bhāvanā naiva bhāvanā|
iti bhāvo na bhāvaḥ syād bhāvanā nopalabhyate|| it|
ihābhāve nirabhragagane bhāvanā pratyāhāraḥ| sa <evābhāve>
bhāvanābhāva iti bhāvanā naiva bhāvaneti| iha pratyāhārabhavanā yā
'bhāve nirabhragagane sā bhāvanā naiva bhāvanā bhavati| vikalpabhā-
vanārahitatvād iti bhāvo yaḥ pratyāhāreṇa dṛṣṭaḥ sa bhāvo na bhāvaḥ syād
akalpitātītānāgatavartamānabhāvābhāvadarśanād iti| ato vikalpabhāva
nā nopalabhyate pratyāhārabhāvanāyām iti bhagavato vākyam|
iyaṁ bhāvanā prajñāpāramitāyām api bhagavatoktā| tadyathā|
atha khalu śakro devānām indra āyuṣmantaṁ subhūtim etad avo-
cat| ya āryasubhūte 'tra prajñāpāramitāyāṁ yogam āpasyate kva sa yo-
gam āpsyate| subhūtir āha| ākāśe sa kauśika yogam āpsyate| yaḥ
prajñāpāramitāyāṁ yogam āpsyate| abhyavakāśe sa
kauśika yogam <āptukāmaḥ> yaḥ prajñāpāramitāyāṁ śikṣita-
vyaṁ mansyata iti|

mahāmudrābhāvanā pratisenāmāyātulyā nirabhre gagane
bhagavatokteti| evaṁ pratyāhāreṇa dhyānena sevāṅgam
ucyate| tato 'mṛtakuṇḍalībimbasaṁjñayā saṁdhyābhāṣāntareṇa vāyur
uktaḥ| sa ca pañcaprakāraḥ| tathā samājottare bhagavān āha-

(89)

pañcaratnamayaṁ śvāsaṁ pañcabuddhair adhiṣṭhitam|
niścārya piṇḍarūpeṇa nāsikāgre vibhāvayet|| iti|

iha pañcaratnaśabdena rasanā pañcamaṇḍaladhar-
miṇyaḥ pṛthivyādipañcadhātavas tanmayaṁ śvāsaṁ pañcaratnama-
yam iti savyanāsāpuṭe| tathā pañcabuddhā lalanāpañcamaṇḍaladharmi-
no vijñānādipañcaskandhāḥ| tair adhiṣṭhitaṁ śvāsaṁ vāmanāsāpuṭa iti
| niścārya piṇḍarūpeṇeti| iha piṇḍaṁ savyāvasavyamaṇḍalānām
ekatvaṁ madhyamāyām avadhūtyāṁ prāṇavāyor iti| taṁ ca prā-
ṇavāyuṁ niścārya piṇḍarūpeṇa nāsikāgre vibhāvayet| atra nāsikā-
śabdena nābhihṛtkaṇṭhalalāṭoṣṇīṣakamalakarṇikocyate| tasyāgre
bhāvayen nāsikāgre bhāvayet| karṇikāt karṇikāmadhye na savyāvasa-
vyakamaladala iti| evaṁ bindusthāne piṇḍarūpeṇa nirodhitaḥ
prāṇaḥ| tenaiva tasya dhāraṇocyate| evam aṅgadvayenopasā-
dhanam amṛtakuṇḍalībimbeneti| tad evopasādhanaṁ vajrajāpa ity
ucyate| madhyamābhinnāṅgena japtavya iti| prāṇasya na vāmadakṣiṇa-
nāḍyāṁ pracāreṇeti| uṣṇīṣabimbe dṛṣṭe sati paścāt prāṇāyā-
maṁ kuryān mantrīti| gurūpadeśaḥ saṁdhyābhāṣāntareṇā-
vagantavya iti prāṇāyāmadhāraṇopasādhanam ucyate| tataḥ sādhane deva-
tābimbam iti| iha dhāraṇābalena nābhisthāṁ caṇḍalīṁ jvalitāṁ pa-
śyati yogī sarvāvaraṇarahitāṁ pratisenopamāṁ mahāmudrām anantabud-
dharaśmimeghān sphārayantīṁ prabhāmaṇḍalavirājitā<m sā>nusmṛti<ḥ>
sādhanam ucyate| dhāraṇānte caṇḍalīyogaṁ bhāvayed iti
niyamaḥ| tatas tasyā jñānārciṣā skandhadhātvāyatanādīni dagdhāny
ekalolībhavanti| vāmadakṣiṇanāḍīgatāni vijñānādipṛthivyādīni maṇḍa-
lasvabhāvāni lalāṭe candramaṇḍale praviṣṭāni| tataś caṇḍālyā jñānārciṣā

(90)

candradrute sati yad bodhicittaṁ bindurūpenādhogataṁ kaṇṭhe
hṛdi nābhau guhyakamale ānandapara maviramasvabhāvena| ta-
to vajramaṇiṁ yāvat sahajānandasvabhāveneti| athavā vicitra
vipākavimardavilakṣaṇasvabhāveneti| evaṁ ṣoḍaśakalāpūr-
ṇaṁ maṇyantargataṁ yadā sukhaṁ dadāti bhāvanābalena cyavanasukha-
sadṛśam iti dṛṣṭāntamātram| svarūpato dvīndriyajaṁ kṣarasukhaṁ koṭīsa-
hasratamīm api kalāṁ nārghati paramākṣarasukhasyeti| ihākṣarasu-
khāvasthā yā sahajānandarūpiṇī sāvasthā kāpy avijñeyā bālayoginām
| bodhisattvaiḥ śūnyatā samādhir ity ucyate| na punar lokarūḍhyā
nāstikyārthānupātinīti| evaṁ ṣaḍaṅgayogena mantrajāpena
dhyānena sukhena ca yogitvaṁ yogināṁ sidhyate paramaṁ puṇy-
aṁ pavitraṁ pāpanāśanam| janmanīhaiva sādhyasādhakaniyamo
bhagavatoktaḥ||

(91)

Chapter XIX
The keeping of Pledges

Commentary on CS 10CD

idānīṁ samayapālanam ucyate samayān ityādinā| iha samayā dvidhā
bāhyā adhyātmikāś ceti| tān samayān pālayed rakṣayed yogī| bāhyā
bāhye lokapravṛtyartham| adhyātmikā adhyātmani jñānapravṛtyartham
| iha bāhye lokapravṛtyā puṇyasaṁbhāro yogināṁ bhavati
bāhyasamayarakṣaṇāt| adhyātmani jñānapravṛtyā jñānasaṁbhāro
bhavati adhyātmasamayarakṣaṇeneti| ataḥ samayān pālayen
nityaṁ sādhakaḥ susamāhita iti|

The Pledges According to guhyasamājatantra

iha bāhyādhyātmikāḥ samayā aparatantrāntareṇa boddhavyāḥ
| atra śrīsamāje saptadaśame paṭale bhagavān āha prathamaṁ tāvad
adhyātmasamayān| tadyathā|

atha vajrapāṇiḥ sarvatathāgatādhipatiḥ sarvabuddhakāyavajra
samayaṁ svakāyavākcittavajrebhyo niścārayet|
samayacatuṣṭayaṁ rakṣyaṁ buddhair jñānodadhiprabhaiḥ|
mahāmāṁsaṁ sadā bhakṣyam idaṁ samayam uttamam|| iti|
ihānena samājoktavidhinā cakrasaṁvare samayapālanaṁ vedita-
vyam| tantraṁ tantrāntareṇa boddhavyam iti tathāgatavacanāt| iha sar-
vabuddhakāyavajrasamayasya nītārthaḥ| atrādhyātmani bodhicitta-

(92)

binduḥ kāyalakṣaṇo jāgradavasthājanakaḥ prajñārāgadrutaḥ san
guhyakamalāgataḥ| sa eva caturvidhaḥ kāyānandavāgānan-
dacittānandajñānānandabhedena caturvidho bodhicittakāyabindu<ḥ>
samaya ucyate| samayo melāpakaḥ kāyavākcittajñānavajrāṇām ekatvaṁ
guhye bodhicittabindurūpeṇa| sa eva binduḥ samayacatuṣṭayam rakṣa-
ṇīyam| tena rakṣitena mahāmāṁsaṁ sadā bhakṣyam iti| mahā-
māṁsaṁ saṁskāraskandhaḥ| sa eva bhakṣaṇīyo nirāvaraṇaḥ kartavya
iti nītārthaḥ| kair buddhair| jñānodadhiprabhair yogibhir buddhair
iti| idaṁ samayam uttamaṁ bālayoginām agamyam ity arthaḥ|
evaṁ vakṣyamāṇe sarvatra samayacatuṣṭaye nītārtho 'vagantavya iti|
kāyavajrasamaya uktaḥ|| tato vāgvajrasamaya ucyate| tadyathā|

atha vajrapāṇiḥ sarvatathāgatādhipatiḥ sarvatathāgatavāgvajrasamayaṁ
svakāyavākcittavajrebhyo niścārayet|

samayacatuṣṭayaṁ rakṣyaṁ vāgvajraṁ mahākṣaraiḥ|
viṇmūtraṁ sadā bhakṣyam idaṁ guhyaṁ mahādbhutam|| iti|

asyāpi nītārtha ucyate| iha bodhicittabindur vāglakṣaṇaḥ
svapnāvasthājanakaḥ prajñārāgadrutaḥ san nābhikamalāgataḥ| sa eva
caturvidhaḥ kāyaparamānandavākparamānandacittaparamānandajñā
naparamānandabhedena caturvidho bodhicittavāgbindu<ḥ> samaya
ucyate| samayo melāpakaḥ kāyavākcittajñānavajrāṇām ekatvaṁ nābhau
bodhicittabindurūpeṇa| sa eva <binduḥ> samayacatuṣṭayaṁ
kāyaparamānandādikaṁ rakṣaṇīyaṁ vāgavajram| mahākṣarair iti bodhi-
cittācyutasukhakṣaṇair mahāmudrākṣarair yogibhiḥ saṁrakṣyam
iti| tena rakṣitena vāgvajrabindunā viṇmūtraṁ sadā bhakṣyam iti
| rūpaskandho vijñānaskandho nirāvaraṇaḥ kartavyo yogibhir iti tathāga-
tavacanaṁ paramārthataḥ| idaṁ guhyaṁ mahādbhutam iti bālamatīnāṁ
yogināṁ dvīndriyasukhābhilāṣiṇām idaṁ paramākṣarair
bodhicittarakṣaṇaṁ mahādbhutam iti vāgvajrabindusamaya uktaḥ|| tataś
cittavajrabindusamaya ucyate| tadyathā|

(93)

atha vajrapāṇiḥ sarvatathāgatādhipatir idaṁ sarva-
vajradhara <cittavajra>samayaṁ svakāyavākcittavajrebhyo niścārayed iti|

samayacatuṣṭayaṁ rakṣyaṁ vajrasattvaṁ maharddhikaiḥ|
rudhiraṁ śukrasaṁyuktaṁ sadā bhakṣyaṁ dṛḍhavrataiḥ|| iti|
asyāpi nītārtha ucyate| iha bodhicittabinduś cittalakṣaṇaḥ|
<suṣu>ptāvasthājanakaḥ prajñārāgadrutaḥ san hṛtkamalāgataḥ| sa eva
caturvidhaḥ| kāyaviramānanda-vāgviramānanda-cittaviramānanda-
jñānaviramānandabhedena caturvidho bodhicitta<citta>binduḥ
samaya ucyate| samayo melāpakaḥ kāyavākcittajñāna-
vajrāṇām ekatvaṁ hṛdaye bodhicittabindurūpeṇa| sa eva binduḥ
samayacatuṣṭayaṁ kāyaviramānandādikaṁ rakṣaṇīyaṁ vajrasattvaṁ
| maharddhikair <iti> yogibhis tṛtīyacittabindumārgasthaiḥ
ṣaḍaṅgayogena| tena samayacatuṣṭayena rakṣitena
rudhiraṁ śukrasaṁyuktaṁ sadā bhakṣyaṁ dṛḍhavratair iti
| vedanāskandhaḥ saṁjñāskandho nirāvaraṇaḥ kartavya iti nī
tārthaḥ sarvasmin kāle dṛḍhavrataiḥ karmamudrāprasaṅge 'py
acyutaśukrair yogibhir iti| cittavajrabindusamaya uktaḥ|| iha
trikulātmake śrīsamāje tribindusamayo bhagavatoktaḥ| caturthajñāna-
bindusamayasya pratyuddeśaḥ paramādibuddhe catuḥkulātmake bha-
gavān āha| tadyathā|

samayacatuṣṭayaṁ rakṣyaṁ jñāne 'yaṁ mārgasaṁsthitaiḥ|
gokvādikaṁ sadā bhakṣyaṁ samayo duratikrama|| iti|

asyāpi nītārtha ucyate| iha bodhicittabindur jñānalakṣaṇas tur-
yāvasthājanakaḥ prajñārāgadrutaḥ san kaṇṭhakamalāgataḥ| sa eva
caturvidhaḥ kāyasahajānanda-vāksahajānanda- cittasahajānanda-jñā-
nasahajānandabhedena caturvidho bodhicitta<jñāna>binduḥ samaya
ucyate| samayo melāpakaḥ kāyavākcittajñānavajrāṇām ekatvaṁ kaṇṭhe
bodhicittabindurūpeṇa| sa eva binduḥ samayacatuṣṭayaṁ kāyasaha-

(94)

jānandādikaṁ rakṣaṇīyaṁ jñāne 'yam caturtho binduḥ| mārga-
sthair iti| śūnyatāmārgo dhūmādikaḥ| tatsthair mārgasthair yogibhir
iti| gokvādikaṁ sadā bhakṣyam iti| atra saṁdhyābhāṣayā gośabde-
na cakṣuḥ| kvādiśabdena śrotram| dādiśabdena
prāṇaḥ| hādiśabdena jihvā| nādiśabdena kāyendriyam| chardimak-
ṣikāśabdena mana-indriyaṁ veditavyaṁ bhakṣyam| evaṁ nimit-
tābhāvena naimittikasyāpy abhāvaḥ| ṣaḍviṣayā rūpādayaḥ|
cakṣurvijñānādīni ṣaḍvijñānāni bhakṣaṇīyāni yogībhiḥ| evam
aṣṭādaśadhātavo bhakṣaṇīyā jñānabindusamayacatuṣṭaye rakṣite sati|
tathābhiṣekādhyeṣaṇākāle gurustutigāthāṁ śiṣya āha
tantratantrāntareṇa bhagavatoktām| tadyathā|

māṁsaṁ raktaṁ na te kāya viṇmūtraṁ śukram eva ca|
dhātavo 'ṣṭādaśāpy evaṁ vajrakāya namo 'stu te|| ityādi|
sarva adhyātmasamayabhakṣaṇaṁ yogibhir avagantavyam iti| iha
samayānāṁ rakṣitānāṁ yat phalam tac chrīsamāje bhagavān āha-

kāyavākcittavajrāṇāṁ samayo 'yaṁ mahādbhutaḥ|
śāśvataḥ sarvabuddhānāṁ saṁrakṣyo vajradhāribhiḥ||
yaś cedaṁ samayaṁ rakṣed vajrasattvaṁ mahādyutim|
kāyavākcittarāgātmā buddho bhavati tatkṣaṇāt||
iti bhagavato niyamaḥ samayarakṣaṇe||

bāhyeṣu punaḥ samayacatuṣṭayaṁ bāhyadeśakulavyavahāreṇa
rakṣyaṁ gopyena bhakṣyaṁ tathā yāgakāle bhakṣyaṁ kulīnaiḥ|
rathyākharparadhāribhir yogibhiḥ sadā bhakṣyaṁ lokavyavahāra-
varjitair iti| atra bāhyasamacatuṣṭayaṁ pañcavidhama-

(95)

dyapānaṁ pañcavidhamāṁsabhakṣaṇaṁ pañcavidhastrīprasaṅgaḥ pañcavi-
dhāmṛtāsvādam iti vistareṇa saptatriṁśadbhedabhinnaṁ yoginā
jñātavyaṁ mūlatantrāntare lakṣābhidhānādike bhagavatokta iti| evaṁ
samayā rakṣaṇīyā bhakṣaṇīyāḥ sarvatantrāntare laukikalokottarasiddhyar-
tham iti bhagavato niyamaḥ| ata upāyatantrānumatena prajñātantraṁ
boddhavyaṁ prajñātantrānumatena upāyatantraṁ boddhavyaṁ
samayaviśuddhyarthaṁ nāḍikācakraviśuddhyartham iti|

The Pledges According to nāmasaṁgīti

punaḥ ṣoḍaśasāhasrike māyājāle samayacatuṣṭayaṁ ṣoḍaśaprakāram|
tasya ca rakṣaṇopāyaṁ bhagavatoktaṁ pūrvoktābhiṣekagāthayā| atraiva
samayarakṣaṇe sāpy evaṁ veditavyā| sarvākāranirākārāder vajrapada-
sya nītārthaḥ| iha sarvākāranirākāro hetuḥ| pratyāhāreṇa yo dṛṣṭo
bhāvo ghaṭapaṭādikaḥ pratisenātulyaḥ pratibhāsataḥ| sarvākāra < iti>
kapanāpoḍho 'bhrāntaḥ pratyakṣadarśanād iti| nirākāraḥ pa-
ramāṇudharmatātītaḥ kalpanārahitatvād iti| pihitāpihitane-
tragamyo yataḥ| tasmān na rūpaṁ na rūpād anyo cakṣurgamyo na
cakṣuṣā vinā| evaṁ sarvākāranirākāro hetuḥ prajñāpāramitā
mahāśūnyatā sarvākāravaropetā| athavā buddhabimbaṁ traidhātukam aśe-
ṣata iti hetuḥ| tadutpannaṁ phalaṁ paramākṣarasukhaṁ ṣoḍaśārdhār-
dhabindudhṛṅ mahāprajñājñānam ity ucyate tathāgataiḥ| ṣoḍaśa-
kalānām ardham aṣṭau tadardhāś catvāro bindavaḥ kāyavākcittajñā-

(96)

nalakṣaṇā jāgratsvapnasuṣuptaturyāvasthājanakāḥ| tān dhāratīti
ṣoḍaśārdhārdhabindudhṛk| samayacatuṣṭayapālaka ity arthaḥ| vajrasattvo
mahārāgo 'kala iti śuklapañcadaśakalārahitaḥ| tāsām ante sthitaḥ
śuklapūrṇāvasāna iti| kalanātīta iti kalanā kṛṣṇapratipat tasmin na
praviṣṭaḥ kalanāyā atītaḥ kalanātītaḥ sahaja ity arthaḥ|
caturthadhyānakoṭidhṛg iti| atra prathamam ānandasukhadhyānam|
dvitīyam paramānandasukhadhyānam| tṛtīyaṁ viramānandasukhadhyānam
| caturthaṁ sahajānandasukhadhyānam| pañcamī daśamī pūrṇimā
pūrṇimānte bindau paramākṣarasukhadhyānaṁ sthitam| tasya koṭir agrabhāgaḥ
sukhaparipūrṇatā dhyānakoṭiḥ| tāṁ dharati caturthadhyānakoṭidhṛg iti
bhagavato vacanam| evam etān ṣoḍaśasamayān pālayen nityam
iti sarvakālaṁ bhāvanābaleneti| sādhakaḥ susamāhita iti
| atra samāhitaḥ śuklapakṣānte sthitaḥ| prajñopāyabhāvanābalena
pratipadādayaḥ pañcatithayo bodhicittasyānandajanikāḥ| ṣaṣṭhyādayaḥ
pañcatithayaḥ paramānandajanakāḥ| ekādaśyādayaḥ pañcatithayo
viramānandajanakāḥ| pūrṇimānte ṣoḍaśīkalā sahajānandajanakī|
ṣoḍaśīkalā karuṇā nirālambā tasyāṁ sthitaḥ sādhakaḥ susamāhita
ity ucyate| mahāśīladharo 'graṇīr yataḥ| tadante cyutikālaḥ
kṛṣṇapratipadāgame cyutivirāgaḥ kṛṣṇapakṣaḥ| tasmin praviṣṭo
'samāhitaś caturānandakṣayād iti| iha bodhicittacandrasya kṛṣṇapakṣe
virāgaś caturānandakṣayahetubhūtaḥ| tatra kṛṣṇapratipadādayaḥ
pañcatithaya ānandakṣayakāriṇyaḥ| ṣaṣṭhyādayaḥ pañca
paramānandakṣayakāriṇyaḥ| ekādaśyādayaḥ pañca viramānanda-
kṣayakāriṇyaḥ| amānte ṣoḍaśī naṣṭacandrakalā sahajānandakṣayakāriṇī|
evaṁ rāgavirāgapakṣau śuklakṛṣṇapakṣau saṁsāriṇām| tayor madhye
sahajaṁ caturthaṁ prajñājñānaṁ kṣaraṁ vā 'kṣaraṁ vā dvīndriyajaṁ vā
dvīndriyajarahitaṁ veti| atra prajñācumbanena prathamānandakṣaṇo
bhavati| sa ca kāyasamayaḥ| prathamānandakṣayāt padme
vajrapraveśena paramānandakṣaṇo bhavati| sa eva vāksamayaḥ|
paramānandakṣayāt padme vajrāsphālanena viramānandakṣaṇo bhavati| sa
eva cittasamayaḥ| viramānandakṣayād vajramaṇau bodhicittenāgatena
sahajānandakṣaṇo bhavati| sa eva jñānasamayaś caturtha ukto bhagava-
tā| evam ekakṣaṇasya nirodhenāparakṣaṇasyodayo bhavati sahajakṣa-

(97)

ṇaṁ yāvad rāgapakṣe| evaṁ sarveṣām ānandānāṁ sahaje samara-
satvaṁ pūrṇatvam iti| tataḥ kuliśamaṇer bodhicitte cyute sati virāgapakṣaḥ
| virāgapakṣe prathamānandavirāgaḥ| ānandavirāgakṣayāt
paramānandavirāgaḥ| paramānandavirāgakṣayād viramānandavirā-
gaḥ| viramānandavirāgakṣayāt sahajānandavirāga iti| evaṁ catuḥsama-
yakṣayo bhagavatoktaḥ| evam ekakṣaṇasya nirodhenāparakṣaṇasyoda-
yo bhavati sahajavirāgakṣaṇaṁ yāvad virāgapakṣe| evaṁ sarveṣām
ānandādivirāgāṇāṁ sahajavirāge samarasatvaṁ pūrṇatvam iti| evaṁ
śuklapakṣaś caturānandarāgātmakaḥ| kṛṣṇapakṣaś caturānandavirāgātmakaḥ
| evaṁ rāgavirāgābhyāṁ trailokyam asamāhitaṁ vyākulīkṛtam iti|
sahajakṣaṇenācyutena vyavasthitatvād iti samāhitāsamāhitasādha-
kaniyamaḥ| atraiva prajñāsaṅge sevādikaṁ bhagavatā tantrāntareṣūktam
tathā|

cumbanāliṅganaḥ sevā padme vajropasādhanaṁ|
sādhanaṁ kuliśāsphāl<o> mahāsādhanaṁ tatsukham|| iti|
evaṁ bodhicittabindusamayān pālayet sādhakaḥ susamāhita iti bhaga-
vato niyamaḥ||

(98)

Chapter XX

The Eight Great Pledges

(aṣṭasamayāḥ)

tathā 'traiva tantre 'ṣṭamahāsamayān bhagavān āha| tadyathā|
siddhīnāṁ kāraṇaṁ nityaṁ samayānāṁ tu pālanam|
dūtīṁ nānyakulodbhūtāṁ kāmayet kāmalaulyataḥ||
advaitaṁ cāpratihataṁ samayānāṁ tu ceṣṭitam|
nārīcaryāsumanthānaṁ brahmacaryaṁ tathānane||
ākrośo nāḍīsaṁcāra ity aṣṭau samayāḥ smṛtāḥ|
etān yaḥ pālayen nityaṁ sa śīghraṁ siddhim āpnuyāt|| iti|

asya nītārtha ucyate| siddhīnām iti| iha siddhīnāṁ karmamu-
drājñānamudrāmahāmudrāsiddhīnāṁ tisṛṇāṁ kāraṇaṁ bodhicittaṁ nityaṁ
hetuḥ kāmāvacararūpāvacarasamyakṣaṁbuddhaphalāptaye 'cyutaṁ
bodhicittam iti prathamaḥ samayaḥ| samayānāṁ tu pālanam iti|
samayāś catvāro bodhicittabindavaḥ| pūrvoktavidhānena teṣāṁ
kaṇṭhe hṛdaye nābhau guhye āgatānāṁ prajñārāgadrutānāṁ tu
ṣoḍaśānandātmakānāṁ teṣāṁ pālanaṁ rakṣaṇaṁ yogināṁ dvitīyaḥ
samayaḥ| dūtīṁ nānyakulodbhūtāṁ kāmayet kāmalaulyataḥ| iha kulikāṁ
tyaktvā bāhyasiddhyarthaṁ ḍākinyādikām anyatathāgatakulodbhūtāṁ na
bhāvayed iti nītārthas tṛtīyaḥ samayaḥ|
advaitam iti| caturbindusamayānām advaidhīkaraṇaṁ
pūrṇimānte caturthaḥ samayaḥ| apratihatam iti| cakārāc caturbindusa-

(99)

mayānāṁ ceṣṭitaṁ ṣoḍaśānandarūpam apratihataṁ kṛṣṇapakṣe na
praviṣṭam iti pañcamaḥ samayaḥ| nārīcaryāsumanthānam iti| nārī
prajñāpāramitā samantabhadrā| tasyāś caryā bodhisattvānām anekadhā
sattvārthaṁ prati| tāsu caryāsu <su>manthānaṁ sukhacittaṁ sadā
bodhisattvānām iti ṣaṣṭhaḥ samayaḥ| brahmacaryaṁ tathānana iti| iha
vajramukhe ānane sadā acyutaśīlaḥ saptamaḥ samayaḥ|

ākrośo nāḍīsaṁcāra iti| adho gatānāṁ bodhicittabindunāṁ
nāḍīsaṁcāre 'vadhūtīkhagamukhāsaṁcāre gatānāṁ vajramaṇer ākrośa
ākarṣaṇaṁ guhye nābhau hṛdaye kaṇṭhe lalāṭe karṇikāt karṇikāsaṁcāre
ūrdhvagamanaṁ retasa ity aṣṭamaḥ samayaḥ| evam ete 'ṣṭau
mahāsamayāḥ| etān yaḥ pālayen nityaṁ sarvakālaṁ sa siddhiṁ
mahāmudrāsiddhiṁ śighram āpnuyād ity adhyātmasamayapālanam||

bāhye punaḥ siddhīnām <iti> bāhyasiddhīnām akaniṣṭhabhuvana-
paryantaṁ kāraṇaṁ nityaṁ bodhicittotpādadānādipuṇyasaṁbhāra iti
prathamaḥ samayaḥ| samayānāṁ pālanam iti samayā bāhye madyaṁ go
kvādikam avarṇābhigamanaṁ pañcāmṛtāsvādanam| teṣāṁ
pālanaṁ deśakulavyavahāreṇa rakṣaṇaṁ kartavyam| yadi kartavyaṁ tadā-
tiguptam iti dvitīyaḥ samayaḥ| dūtīṁ nānyakulodbhūtām iti|
anyakulaṁ śaivadikaṁ tatra kule 'bhiṣiktām anyakulodbhūtām| tām
anyakulodbhūtāṁ bauddhasamayadūṣakīṁ tathānyāṁ samaya
rahitāṁ na kāmayed iti| kāmalaulyato yadi kāmayet tadā
laukikasiddhihānir bhavati samayaviheṭhanād iti tṛtīyaḥ samayaḥ|
advaitam iti|

advaitaṁ bodhicittāsvādanaṁ dūtikāvīrayoḥ sukham caikakāle iti
caturthaḥ samayaḥ| samayānāṁ tu ceṣṭitam iti| apratihataṁ
sevitānāṁ samayānāṁ ceṣṭitaṁ mantrasiddhyādispharaṇaṁ devānām

(100)

apratihataṁ vighanair na hantuṁ śakyata it pañcamaḥ samayaḥ
| nārīcaryāsumanthānam iti| nārī sarvavarṇasaṁbhūtā
tasyāś caryā bahuvidhāś cumbanāliṅganādikāḥ| tāsu <sumanthānaṁ>
maithunaṁ kāraṇaṁ iti ṣaṣṭhaḥ samayaḥ| brahmacaryaṁ tathānana iti
| brahmacaryaṁ sukhaṁ tatheti manthāne| ānana iti vajramukhe
veditavyaṁ cyavanakāle iti saptamaḥ samayaḥ|

ākrośo nāḍīsaṁcāra iti lalanārasanāmadhyasaṁcāre bodhicittasyākrośa iti
tasya grahaṇaṁ jarārogādyapanayanārthaṁ samayasevanārtham ity
aṣṭamaḥ samayaḥ| evaṁ bāhyāṣṭasamayāḥ| tān yaḥ pālayed yogī
susamāhitaḥ|

laukikakṛtyavarjitaḥ sa śīghraṁ siddhim āpnuyāt|
iti tathāgataniyamaḥ| iti samayapālanavidhiḥ||

(101)

Chapter XXI

The Breaking of Pledges

Commentary on CS 11AB

idānīṁ samayabhedena siddhihānir ucyate bhedenetyādinā|
iha samayabhedo dvidhā bāhye 'dhyātmani veti| tatra bāhye
pañcāmṛtapañcapradīpāḥ| teṣāṁ bhakṣaṇena pañcavarṇābhigamanena
mātṛbhaginyādisvagotranāryabhigamanena yadi bhedo bhavati tadā
samayabhedaḥ| tena samayabhedena lokāvadhyānaṁ bhaved deśaku-
lavyavahāreṇa lokāvadhyānena śāsane nindā bhavati| tayā ādikarmikāṇāṁ
pāpaṁ bhavati| pāpaprabhāvāt puṇyahāniḥ puṇyābhāvāt
siddhitrayasya hānir bhavati| evaṁ bhedena samayānāṁ tu neṣṭasiddhir
avāphyate yogibhir bāhyasamayabhedeneti niyamaḥ| adhyātmani punaḥ
samayāś catvāro bodhicittabindavaḥ| teṣāṁ bhedeneti cyavanena
mahāsukhahānir bhavati| <mahā>sukhahāner virāgaḥ|
virāgo nāma pāpam pāpād duḥkhasaṁbhava iti| evaṁ samayabhedena
neṣṭasiddhir mahāmudrāsiddhir avāpyate yogibhir iti| tathā paramādibuddhe
sekoddeśe bhagavān āha-

cyuter virāgasaṁbhūtir virāgād duḥkhasaṁbhavaḥ|
duḥkhād dhātukṣayaḥ puṁsāṁ kṣayān mṛtyur iti smṛtaḥ||
iti punas tatraiva|
na virāgāt paraṁ pāpaṁ puṇyaṁ na sukhataḥ param|
ato 'kṣarasukhe cittaṁ veśanīyaṁ sadā nṛpa||
iti punaḥ samayaparicchede
patite bodhicitte 'smin sarvasiddhinidhānake|
mūrchite skandhavijñāne siddhiṁ prāpnoti na vratī|| iti|

(102)

evaṁ sarvatantrarāje samayabhedaniṣedho bāhye 'dhyātmany api
bhagavatoktaḥ| iha yadā bāhye devatānāṁ saumyaraudrāṇāṁ sādhanaṁ
kartavyaṁ yoginā tadā teṣāṁ samayāḥ sevanīyāḥ| anyathā 'nyasamaye-
nānyakriyayā na sidhyanti sādhakānāṁ mṛtyudā bhavanti tantrokta-
vidhirahitānām iti| ato bāhye 'dhyātmani samayā rakṣaṇīyāḥ
| yadā bāhyasamayāḥ kartavyāḥ sekādike dine 'tyantasuguptena kartavyāḥ
| paścāt kulaputrāṇāṁ niṣedhanīyāḥ sadgurunā| bhikṣūṇāṁ
punaḥ sekakāle 'py na deyāś cīvaradhāriṇām| svavācayā guruṇā sarvaṁ
pratipādanīyam| anyathā guroḥ samayabhraṁsatā bhavati| teṣāṁ cittot-
pādo mahāyāne kāyavācoś ca saṁyamo dātavyaḥ| yathā śrāva-
kaśikṣā tathā kāyena vacasā pālanīyā iti samayapālanā kartavyā
bhikṣubhir| na samayasevā cīvaradhāribhiḥ| cīvare tyakte sati
kāyavākcittakṛtena samayānuṣṭhānena karmamudrāsamarpaṇenābhiṣeko
bhikṣūṇāṁ deyaḥ prakaṭavajrācāryapadalābhāya| samayabhedena
siddhihānir bhavatīti niyamaḥ||

Conclusion

iha lakṣābhidhānād uddhṛte laghutantre 'smiṁl laukikalokottara-
siddhisādhako 'bhiṣekādisarvasamayārthaḥ piṇḍīkṛtaḥ| athāto ra-
hasyaṁ vakṣya ityādinā neṣṭasiddhir avāpyata iti paryantaṁ sārdha-
daśagāthābhiḥ sarvatantrārthaḥ paramaguhyatamaḥ saṁdhyā-
bhāṣāntareṇa tantratantrāntareṇa boddhavyaḥ sadgurūpade-
śena mahāmudrāsiddhikāṁkṣibhir iti| evaṁ sarvalaghu-
tantroktārthaḥ pradhānamūlatantreṇa bodhisattvakṛtaṭīkayā vā ṣaṭko-
ṭyarthadeśakyā deśāntaraṁ dakṣiṇottaraṁ gatvā sarvam etaj jñātavy-
am| na punaḥ paṇḍitābhimānaiḥ kṛtaṭīkayā guhyārtho vitanyate

(103)

<iti> bhagavatā tantroktaḥ| iha laghutantraṭīkāyāṁ saṁkṣepeṇa piṇ-
ḍārthaḥ prakaṭīkṛto vistaratantraṭīkāyāṁ vistareṇāvagantavyo vīryavadbhir
iti bhagavato niyamaḥ||
iti lakṣābhidhānād uddhṛte laghvabhidhāne piṇḍārthavivaraṇaṁ
nāma prathamaṭīkāparicchedaḥ||

sādhyasādhanasaṁyogād yat tat seveti <bhaṇyate>|
<vajrapadmasamāyogād> upasādhanam ucyate||
sādhanaṁ cālanaṁ proktaṁ hūṁphaṭkārasamanvitam|
svabhāvaṁ svasukhaṁ śāntaṁ mahāsādhanam ucyate||

(104)