• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• madhyamaka
• Madhyamakāvatāra-kārikā

Madhyamakāvatāra-kārikā

Technical Details

Madhyamakāvatāra-kārikā chapter
6

 

samāhite cetasi saṁsthito 'sau

saṁbuddhadharmābhimukho 'bhimukhayām|

idaṁpratītyodayadṛṣṭatattvaḥ

prajñavihārāt tunirodham eti|| 6.1

 

ekena puṁsākṣimatā yatheṣṭaṁ

deśaṁ samasto 'ndhagaṇaḥ sukhena|

ākṛṣyate tadvad ihākṣihīnān

ādāya dhīr yāti guṇāñ jinatvam|| 6.2

 

dharmān sa gambhīratarān avaiti

yathāgamenāpi ca yuktitaś ca|

tathāryanāgārjunanītitas tān

yathāsthitaprakriyayā bravīmi|| 6.3

 

pṛthagjanatve 'pi niśamya śūnyatāṁ

pramodam antar labhate muhurmuhuḥ|

prasādajāsrāvilajātalocanas

tanūruhotphullatanuś ca jāyate|| 6.4

 

(1)

 

yas tasya saṁbuddhadhiyo 'sti bījaṁ

tattvopadeśasya ca bhājanaṁ saḥ|

ākhyeyam asmai paramārthasatyaṁ

tadanvayās tasya guṇā bhavanti|| 6.5

 

śīlaṁ samādāya sadaiva vartate

dadāti dānaṁ karuṇāṁ ca sevate|

titikṣate tatkuśalaṁ ca bodhaye

praṇāmayaty eva jagadvimuktaye|| 6.6

 

saṁbodhisattveṣu karoti gauravam

udāragambhīranaye vicakṣaṇaḥ|

labheta bhūmiṁ muditāṁ janaḥ kramāt

tadarthinaiṣā padavī niśāmyatām|| 6.7

 

tebhyas ta eva na bhavanti kutaḥ parebhyo

dvābhyāṁ na cāpi kuta eva vinaiva hetum|

tasmād dhi tasya bhavane na guṇo 'sti kaścij

jātasya janma punar eva ca naiva yuktam|| 6.8

 

jātasya janmani punaḥ parikalpyamāne

naivāṅkurādaya iha prabhavaṁ labheran|

bījasya ca prabhava eva bhaved bhavāntaṁ

tenaiva tasya hi kathaṁ ca bhaved vināśaḥ|| 6.9

 

saṁsthānavarṇarasavīryavipākabhedāḥ

syur nāṅkurasya tava kāraṇato vibhinnāḥ|

prāgātmabhāvam avadhūya tadanyarūpam

āpadyate yadi tadāsya kathaṁ hi tattvam|| 6.10

 

bījād ananya iha te yadi cāṅkuraḥ syād

gṛhyeta naiva hi sa bījam ivāṅkurākhyaḥ|

gṛhyeta vā tad api nāma yathāṅkuro 'yaṁ

tattvāt tayor iti na caitad ato 'bhyupeyam|| 6.11

 

loko 'pi caikyam anayor iti nābhyupaiti

naṣṭe 'pi paśyati yataḥ phalam eṣa hetau|

tasmān na tattvata idaṁ na ca lokataś ca

yuktaṁ svato bhavati bhāva iti prakalpam|| 6.12

 

(2)

 

janyasya caiva janakasya ca karmaṇaś ca

kartuś ca janmani bhavet svata iṣyamāṇe|

aikyaṁ na caikyam anayor iti nābhyupeyaṁ

janma svato vihitavistaradoṣasakteḥ||  6.13

 

anyat pratītya yadi nāma paro 'bhaviṣyaj

jāyeta tarhi bahulaḥ śikhino 'ndhakāraḥ|

sarvasya janma ca bhavet khalu sarvataś ca

tulyaṁ paratvam akhile 'janake 'pi yasmāt|| 6.14

 

śakyaṁ prakartum iti kāryam ato niruktaṁ

śaktaṁ yad asya janane sa paro 'pi hetuḥ|

janmaikasantatigatāj janakāc ca tasmāc

chālyaṅkurasya na tathā ca yavāditaś cet|| 6.15

 

iṣṭā yathā na janakā na ca śaktiyuktā

naivaikasantatigatāḥ sadṛśā na caiva|

śālyaṅkurasya yavakesarakiṁśukādyā

no śālibījam api tasya tathā paratvāt|| 6.16

 

asty aṅkuraś ca na hi bījasamānakālo

bījaṁ kutaḥ paratayāstu vinā paratvam|

janmāṅkurasya na hisidhyati tena bījāt

saṁtyajyatāṁ parata udbhavatīti pakṣaḥ|| 6.17

 

antadvayasya namanonnamane tulāyā

dṛṣṭe yathā na khalu naiva samānakāle|

syātāṁ tathā janakajanyanirodhajātī

yady ekadā tad asad atra vinaikakālam|| 6.18

 

janmonmukhaṁ na sad idaṁ yadi jāyamānaṁ

nāśonmukhaṁ sad api nāma niruddhyamānam|

iṣṭaṁ tadā katham idaṁ tulayā samānaṁ

kartrā vinā janir iyaṁ na ca yuktarūpā|| 6.19

 

cakṣurdhiyaḥ svajanakaiḥ khalu cakṣurādyaiḥ

saṁjñādibhiś ca sahabhāvibhir ekakālaiḥ|

anyatvam asti yadi kiṁ bhavanena satyāṁ

nāsyāḥ satītvam atha ced vihito 'tra doṣaḥ|| 6.20

 

janyaṁ paraṁ ca janayej janakaḥ sa hetuḥ

sad vātha cāsad ubhayaṁ vigatadvayaṁ vā|

 

(3)

 

sac cet kim asya janakair asato 'pi kiṁ tair

dvaite 'pi taiḥ kim atha kiṁ vigatadvaye taiḥ||
6.21

 

yuktyā kim atra khalu varṇitayā kriyeta

lokaḥ sthitaḥ svadṛśi yena mataḥ pramāṇam|

lokaś ca nāma parataḥ parabhāvam eti

tenāsti janma parataḥ kim ihopapattyā|| 6.22

 

samyagmṛṣādarśanalabdhabhāvaṁ

rūpadvayaṁ bibhrati sarvabhāvāḥ|

samyagdṛśāṁ yo viṣayaḥ sa tattvaṁ

mṛṣādṛśāṁ saṁvṛtisatyam uktam|| 6.23

 

mṛṣādṛśe 'pi dvividhā matā hi

spaṣṭendriyā doṣavadindriyāś ca|

sadindriyajñānam apekṣya mithyā

jñānaṁ mataṁ doṣavadindriyāṇām|| 6.24

 

vinopaghātena yad indriyāṇāṁ

ṣaṇṇām api grāhyam avaiti lokaḥ|

satyaṁ hi tal lokata eva śeṣaṁ

vikalpitaṁ lokata eva mithyā|| 6.25

 

ajñānanidrāpracalāyamānais

tīrthair yathāsvaṁ parikalpitā ye|

māyāmarīcyādiṣu kalpitāś ca

teṣām atattvaṁ khalu lokato 'pi|| 6.26

 

na bādhate jñānam ataimirāṇāṁ

yathopalabdhis timirekṣaṇāṇām|

tathāmalajñānatiraskṛtānāṁ

dhiyāsti bādho na dhiyo 'malāyāḥ|| 6.27

 

mohaḥ svabhāvāvaraṇād dhi saṁvṛtiḥ

satyaṁ tayā khyāti yad eva kṛtrimam|

jagāda tat saṁvṛtisatyam ity asau

muniḥ padārthaṁ kṛtakañ ca saṁvṛtiḥ|| 6.28

 

(4)

 

vikalpitaṁ yat timiraprabhāvāt

keṣādirūpaṁ vitathaṁ tad eva|

yenātmanā paśyati śuddhadṛṣṭis

tat tattvaṁ ity evam ihāpy avaihi|| 6.29

 

lokaḥ pramāṇaṁ yadi tattvadarśī

syāl loka evety aparaiḥ kim āryaiḥ|

kim āryamārgeṇa bhavec ca kāryaṁ

mūḍhaḥ pramāṇaṁ na hi nāma yuktaḥ|| 6.30

 

lokaḥ pramāṇaṁ na hi sarvathātas

tattvādhikāre na ca lokabādhā|

syāl lokabādhā yadi laukikārtho

lokapratītyaiva nirākriyeta|| 6.31

 

uptvāpi lokaḥ khalu bījamātraṁ

bravīti putro janito mayaiṣaḥ|

uptas taruś ceti paraiti yasmāj

janmānyatas tena na lokato 'pi|| 6.32

 

yato na bījāt paratāṅkurasya

saty aṅkure bījam ato na naṣṭam|

eko yato nāsti tato 'pi bījaṁ

saty aṅkure 'stīti na vācyam eva || 6.33

 

svalakṣaṇaṁ ced bhavati pratītya

tasyāpavāde sati bhāvanāśāt|

syāc chūnyatā bhāvavināśahetur

yuktaṁ na caitan na tato 'sti bhāvaḥ|| 6.34

 

arvāṅ na tattvātmakarūpato 'mī

sthitiṁ labhante pravicāryamāṇāḥ|

yataḥ padārthā na tato vicāraḥ

karyo hi lokavyavahārasatye|| 6.35

 

tattvādhikāre hi yayaiva yuktyā

svasmāt parasmāc ca na janma yuktam|

yuktyā tayaiva vyavahārato 'pi

na yujyate kena tavāstu janma|| 6.36

 

śūnyāḥ padārthāḥ pratibimbakādyāḥ

sāmagryapekṣā na hi na prasiddhāḥ|

 

(5)

 

yathā ca śūnyāt pratibimbakādeś

cetas tadākāram upaiti janma|| 6.37

 

evaṁ hi śūnyā api sarvabhāvāḥ

śūnyebhya eva prabhavaṁ prayānti|

nocchedinas te na ca śāśvatāś ca

satyadvaye 'pi prakṛter abhāvāt|| 6.38

 

yasmāt svarūpeṇa na tam niruddhaṁ

ciraṁ niruddhād api karmaṇo 'taḥ|

kvacid vinaivālayam asya śakteḥ

phalaṁ samutpadyata ity avaihi|| 6.39

 

svapnopalabdhān viṣayān avetya

bodhe 'pi mūḍhasya yathaiva saṅgaḥ|

saṁjāyate tadvad asatsvabhāvāt

phalaṁ niruddhād api karmaṇo 'sti|| 6.40

 

tulye 'py asattve viṣayasya yadvat

keśākṛtiṁ taimirikaḥ paraiti|

na sarvabhāvākṛtim ity avaihi

tathā vipakvān na punar vipākam|| 6.41

 

ato hi kṛṣṇād aśubho vipākaḥ

śubhād vipākaḥ śubha eva dṛṣṭaḥ|

śubhāśubhābhāvadhiyaś ca mokṣaś

cintāniṣedhaḥ phalakarmaṇāṁ ca|| 6.42

 

evaṁ hi gambhīratarān padārthān

na vetti yas taṁ prati deśaneyam|

asty ālayaḥ pudgala eva cāsti

skandhā ime vā khalu kevalāś ca|| 6.43

 

ahaṁ mamety eva yathā dideśa

satkāyadṛṣṭer vigame 'pi buddhaḥ|

tathā 'svabhāvān api sarvabhāvān

astīti neyārthatayā dideśa|| 6.44

 

(6)

 

prajñāvihārī sa hi bodhisattvo

vijñānamātrapratividdhatattvaḥ|

grāhyaṁ vinā grāhakatām apaśyan

vijñānamātraṁ tribhavaṁ paraiti|| 6.45

 

yathā taraṅgā mahato 'mburāśeḥ

samīraṇapreraṇayodbhavanti|

tathālayākhyād api sarvabījād

vijñānamātraṁ bhavati svaśakteḥ|| 6.46

saṁvidyate 'taḥ paratantrarūpaṁ

prajñaptisadvastunibandhanaṁ yat|

bāhyaṁ vinā grāhyam udeti sac ca

sarvaprapañcāviṣayasvarūpam|| 6.47

 

vinaiva bāhyaṁ kva yathāsti cittaṁ

svapne yathā ced idam eva cintyam|

svapne 'pi me naiva hi cittam asti

yadā tadā nāsti nidarśanaṁ te|| 6.48

 

svapnasya bodhe smaraṇān mano 'sti

yady astu bāhyo viṣayo 'pi tadvat|

yathā mayā dṛṣṭam iti smṛtis te

bāhye 'pi tadvat smṛtisambhavo 'sti|| 6.49

 

cakṣurdhiyaḥ sambhava eva middhe

nāsty asti vai mānasam eva cetaḥ|

tadākṛtau bāhyatayā niveśaḥ

svapne yathehāpi tathā mataṁ cet|| 6.50

 

bāhyo yathā te viṣayo na jātaḥ

svapne tathā naiva mano 'pi jātam|

cakṣuś ca cakṣurviṣayaś ca tajjaṁ

cittaṁ ca sarvaṁ trayam apy alīkam|| 6.51

 

(7)

 

śrotrādiśeṣaṁ trayam apy ajātaṁ

svapne yathehāpi tathā prabodhe|

mṛṣā padārthā na tad asti cittaṁ

na gocaraḥ santi ca nendriyāṇi|| 6.52

 

yāvan na bodhaṁ labhate 'sti tāvat

trayaṁ hi tasyeha yathāprabodhe|

sati prabodhe trayam apy asatyaṁ

sa mohanidrākṣayatas tathaiva|| 6.53

 

keśākṛtiṁ yāṁ timiraprabhāvād

dhiyā yayā vetti sa taimirākṣaḥ|

dvayaṁ hi tadbodham apekṣya satyaṁ

spaṣṭārthadṛṣṭer dvayam apy alīkam|| 6.54

 

jñeyaṁ vinā syād yadi nāma buddhis

tatkeśadeśānugalocanasya|

vitaimirasyāpi ca keśabuddhiḥ

syād eva na tv evam ato 'sti naitat|| 6.55

 

dhīśaktipako 'sti na śuddhadṛṣṭer

yatas tato dhīr na hi jāyate 'sya|

na jñeyasadbhāvaviyogataś cet

tacchaktyabhāvān na hi siddham etat|| 6.56

 

jātasya śakter na hi sambhavo 'sti

nājātarūpasya ca śaktir asti|

viśeṣaṇaṁ nāsti vinā viśeṣyaṁ

vandhyāsutasyāpi ca tatprasaṅgaḥ|| 6.57

 

bhaviṣyatā ced vyapadeśa iṣṭaḥ

śaktiṁ vinā nāsti hi bhāvitāsya|

parasparāyāśrayaṇī ca siddhir

asiddhir eveti vadanti santaḥ|| 6.58

 

niruddhaśakteḥ paripākataḥ syād

yady anyaśakteḥ parasambhavaḥ syāt|

santānināṁ tatra mitho 'sti bhedaḥ

sarvasya sarvaprabhavas tataḥ syād|| 6.59

 

(8)

 

santānino yady api tatra bhinnāḥ

santānabhedo 'sti hi naiva teṣām|

tato na doṣā iti sādhyam etat

abhedasantānagater ayogāt|| 6.60

 

maitropaguptāśrayiṇo hi dharmā

na hy ekasantānagatāḥ paratvāt|

svalakṣaṇenāpi pṛthak pṛthag ye

te 'py ekasantānagatā na yuktāḥ|| 6.61

 

cakṣurdhiyo janma yataḥ svaśakter

ājāyate 'nantaram eva tasyāḥ|

śakteḥ svavijñānasamāśrayasya

rūpīndriyaṁ cakṣur iti pratītiḥ|| 6.62

 

bahir vinā rūpam iha svabījān

nīlādinirbhāsitayodbhavantīm|

vijñaptim akṣiprabhavām abuddhvā

grāhyaṁ jano bāhyam avaiti cittāt|| 6.63

 

svapne vinārthāntaram eva rūpaṁ

yathā tadākāram udeti cetaḥ|

svaśaktipākād iha jāgrato 'pi

tathāsti bāhyena vinā manaś cet|| 6.64

 

nīlādinirbhāsam udeti cetaḥ

svapne yathā mānasam akṣyabhāve|

kasmād ihāndhasya tathākṣyapāye

svabījapākād udayaṁ na yāti|| 6.65

 

svapne 'sti ṣaṣṭhasya hi śaktipāko

na jāgrato 'stīti sacet tava syāt|

yatheha ṣaṣṭhasya na śaktipākaḥ

svapne tathāsann iti kiṁ na vetsi|| 6.66

 

akṣyor abhāvo 'sya yathā na hetuḥ

svapne 'pi middhaṁ na tathaiva hetuḥ|

svapne 'pi tadrūpam ato 'bhyupeyaṁ

cakṣur mṛṣāgocarabodhihetuḥ|| 6.67

 

yaṁ yaṁ parīhāram ayaṁ bravīti

taṁ taṁ pratijñāsamam asya paśyan||

 

(9)

 

nivārayed vādam amuṁ na buddhā

vastu kvacin nāma sad ity uśanti|| 6.68

 

pūrṇāṁ mahīṁ saṅkalayā ca yogī

gurūpadeśād api yat paraiti|

tatrāpi paśyet trayam apy ajātaṁ

mithyāmanaskāratayopadeśāt|| 6.69

 

yathā 'kṣibuddhau viṣayākṛtis te

tathāśubhāyāṁ manaso yadi syāt|

taddeśabuddher itarasya tadvat

syād eva bodho na mṛṣā ca tat syāt|| 6.70

 

toyaṁ vahantyām api pūyabuddhiḥ

pretasya nadyāṁ timirākṣatulyā|

saṁkṣepatas tv artham amuṁ paraihi

jñeyaṁ yathā nāsty api dhīs tatheti|| 6.71

 

grāhyaṁ vinā grāhakatāviyuktaṁ

dvayena śūnyaṁ paratantrarūpam|

yady asti kenāsya paraiṣi sattām

agṛhyamāṇaṁ ca sad ity ayuktam|| 6.72

 

tenaiva tasyānubhavo na siddhaḥ

siddhaḥ smṛter uttarakālataś cet|

asiddhasiddhyartham asiddham etan

nirucyamānaṁ na hi sādhanāya|| 6.73

 

kāmaṁ svasaṁvedanasiddhir astu

smartuḥ smṛter naiva tathāpi yuktā|

ajñānasantānajavat paratvād

dhetur viśeṣān api caiṣa hanyāt|| 6.74

 

yenānubhūto viṣayas tato 'sya

smartuḥ paratvaṁ na hi me 'sti yasmāt|

tato mayā dṛṣṭam iti smṛtiḥ syād

eṣā ca lokavyavahāranītiḥ|| 6.75

 

tasmāt svasaṁvedanam asti naiva

kenānyatantragrahaṇaṁ tava syāt|

kartuś ca karmakriyayoś ca naikyaṁ

tenaiva tasya grahaṇaṁ na yuktam|| 6.76

 

(10)

 

ajñāyamānātmakam apy ajātaṁ

bhāvo yadi syāt paratantrarūpaḥ|

vandhyāsutenāpakṛtaṁ parasya

kiṁ nāma yenāsya na vetti sattvam|| 6.77

 

yadānyatantraṁ na samasti kiṁcit

kiṁ sāṁvṛtānāṁ hi nibandhanaṁ syāt|

dravyasya lobhena parasya naṣṭāḥ

sarvā vyavasthā api lokasiddhāḥ| 6.78

 

ācāryanāgārjunapādamārgād

bahirgatānāṁ na śivābhyupāyaḥ|

bhraṣṭā hi te saṁvṛtitattvasatyāt

tadbhraṁśataś cāsti na mokṣasiddhiḥ|| 6.79

 

upāyabhūtaṁ vyavahārasatyam

upeyabhūtaṁ paramārthasatyam|

tayor vibhāgaṁ na paraiti yo vai

mithyāvikalpaiḥ sa kumārgayātaḥ| 6.80

 

na saṁvṛtiś cāpi mayābhyupetā

yathā tvayeṣṭaṁ paratantrarūpam|

lokānurodhāt tv asatīty amīṣāṁ

satīti kāryārtham ahaṁ bravīmi|| 6.81

 

skandhān samutsṛjya śivapraveśe

yathārhatāṁ nāsti tathaiva na syāt|

lokasya cet tadvad imāṁ satīti

brūyām ahaṁ naiva hi lokato 'pi|| 6.82

 

niṣidhyatāṁ lokata eva caiṣā

na lokabādhā bhavato yadi syāt|

loko bhavāṁś ceha vivādam etu

paścād balīyāṁsam ahaṁ śrayiṣye|| 6.83

 

vijñānamātraṁ tribhavaṁ paraiti

yad bodhisattvo 'bhimukho 'bhimukhyām|

nityātmakartṛpratiṣedhabodhāt

prapadyate kartṛ sa cittamātram|| 6.84

 

uktaṁ cāto dhīmatāṁ dhīvivṛddhyai

sarvajñenottuṅgatīrthyādribhedi|

 

(11)

 

sūtre tasminn āryalaṁkāvatāre

sandhyucchittau vāṅmayaṁ vajram etat|| 6.85

 

tasmin tasmin varṇitāḥ śāstra ete

tīrthyair yuktyā pudgalādyā yathāsvam|

kartṛtvenāpaśyatā tān jinena

lokasyoktaṁ cittamātraṁ tu kartṛ|| 6.86

 

buddho yadvad buddhatattvo niruktas

tadval lokaś cittamātrapradhānaḥ|

uktaḥ sūtre cittamātraṁ niṣedho

no rūpasyetīha sūtrārtha evam|| 6.87

 

rūpam eva yadi tatra niṣiddhaṁ

cittamātram idam ity avagamya|

mohakarmajam uvāca kimarthaṁ

cittam atra punar eva mahātmā|| 6.88

 

sattvalokam atha bhājanalokaṁ

cittam eva racayaty aticitram|

karmajaṁ hi jagad uktam aśeṣaṁ

karma cittam avadhūya ca nāsti|| 6.89

 

rūpam asti khalu yady api tasya

kartṛtā tu na hi cittavad asti|

tena kartur itarasya hi cittād

vāraṇaṁ na khalu rūpaniṣedhaḥ|| 6.90

 

pañcāpy ete santi lokaprasiddhāḥ

skandhās tattve laukike 'vasthitasya|

tattvajñānasyodaye vāñchite vai

pañcāpy ete yogināṁ naivajātāḥ|| 6.91

 

rūpābhāve mā grahīś cittasattāṁ

rūpābhāvaṁ cittasattve ca mā gāḥ|

prajñānītau sūtra ete samānaṁ

buddhaiḥ kṣiptā varṇitāś cābhidharme|| 6.92

 

bhitvāpy etāṁ satyayor ānupūrvīṁ

na dravyaṁ te yāti siddhiṁ niṣiddham|

tasmād evaṁprakramād viddhi bhāvān

loke jātāṁs tattvataś cādyajātān|| 6.93

 

(12)

 

yatrāpy uktaṁ nāsti dṛśyaṁ bahir vai

cittaṁ citraṁ dṛśyate ceti sūtre|

rūpe 'tyantaṁ ye prasaktā badhāna

rūpaṁ tebhyas tac ca neyārtham ehi|| 6.94

 

neyārthatvaṁ cādideśāsya śāstā

yuktā yuktyā cāpi neyārthatāsya|

sūtrasyānyasyāpi caivaṁvidhasya

neyārthatvaṁ dyotayaty āgamo 'yam|| 6.95

 

jñeyaṁ vinā jñānanirākṛtiś ca

labhyā sukheneti vadanti buddhāḥ|

jñeyasya pūrvaṁ pratiṣedham eva

jñeya'sati jñānaniṣedhasiddheḥ|| 6.96

 

evaṁ jñātvā prakriyām āgamasya

vyākhyātārthaṁ yac ca neyārtham uktam|

sūtraṁ buddhvā nīyatāṁ yan na tattvaṁ

nītārthaṁ ca jñāyatāṁ śūnyatārtham|| 6.97

 

dvābhyāṁ na cāpi jananaṁ khalu yuktarūpaṁ

doṣāḥ patanti vihitās tuta eva yasmāt|

na lokato 'pi na ca tattvata iṣṭam etad

ekaikato na jananasya yato 'sti siddhiḥ|| 6.98

 

hetuṁ vinaiva yadi janma bhavet tadānīṁ

syāt sarvato 'pi sakalasya sadaiva janma|

bījādikasya śataśaḥ phalasaṁbhavāya

lokaś ca saṁgraham ayaṁ khalu naiva kuryāt|| 6.99

 

gṛhyeta naiva ca jagad yadi hetuśūnyaṁ

syād yadvad eva gaganotpalavarṇagandhau|

gṛhnāsi lokam aticitrataraṁ ca tasmāl

lokaṁ svabuddhim iva kāraṇataḥparaihi|| 6.100

 

bhūtāni tāni na hi nāma tathātmakāni

yenātmanā tava dhiyo viṣayībhavanti|

atraiva yasya bahulo 'sti mano'ndhakāro

lokaṁ paraṁ sa katham eṣyati samyag eva|| 6.101

 

(13)

 

jñeyasvabhāvaviparītadṛśaṁ paraihi

svātmānam eva paralokaniṣedhakāle|

taddṛṣṭijātasadṛśāśrayadehavattvād

bhūtātmasattvam upayāsi yadā tadeva|| 6.102

 

bhūtāni tāni na hi santi yathā tathoktaṁ

sāmānyataḥ 
svaparato dvayataś ca janma|

āhetukaṁ ca khalu yena purā niṣiddhaṁ

bhūtāny amūny anuditāni na santi tasmāt|| 6.103

 

bhāvāḥ svabhāvarahitāḥ svaparobhayasmāj

janmāsti hetum anapekṣya ca naiva yasmād|

mohas tu yena bahalo ghanavṛndatulyo

lokasya tena viṣayāḥ khalu bhānti mithyā|| 6.104

 

kaścid yathaiva vitathaṁ timiraprabhāvāt

keśadvicandraśikhicandrakamakṣikādi|

gṛhṇāti tadvad abudhaḥ khalu mohadoṣād

buddhyā vicitram avagacchati saṁskṛtaṁ hi|| 6.105

 

mohaṁ pratītya yadi karma vinā na mohād

bhūtaṁ tad ity abudha eva pareti nūnam|

sadbuddhibhāskaravihīnaghanāndhakāro

vidvāṁs tu śūnyam avagacchati mucyate ca|| 6.106

 

na tattvataś cet khalu santi bhāvās

teṣām asattvaṁ vyavahārato 'pi|

syād eva vandhyātanayasya yadvat

svabhāvataḥ sattvam ato 'sti teṣām|| 6.107

 

keśādayas te na hi nāma jātā

ye taimirāder viṣayaṁ prayānti|

ta eva tāvat khalu codanīyāḥ

paścād avidyātimirānujātāḥ|| 6.108

 

svapnaṁ sagandharvapuraṁ marīcyāṁ

kam indrajālaṁ pratibimbakādi|

paśyasy ajātān yadi tat kathaṁ te

tulye 'py asattvena tu tan na yuktam|| 6.109

 

ete na tattvena yathaiva jātā

na vāpi vandhyāsutavan na yānti|

lokasya yad darśanagocaratvaṁ

tasmād anaikāntikam etad uktam|| 6.110

 

(14)

 

svenātmanā janma na tattvato 'sti

vandhyāsutasyāpi na lokato 'pi

tathāsvabhāvena na lokato 'mī

jātā na tattvena ca sarvabhāvāḥ|| 6.111

 

dharmān jagādādita eva śāntān

ataḥ prakṛtyā parinirvṛtāṁś ca|

śāstā viyuktān udayena sarvān

yatas tato nāsti sad eva janma|| 6.112

 

ghaṭādayaḥ santi na tattvato 'mī

lokaprasiddhyā tu yathā bhavanti|

bhāvā bhaviṣyanti tathaiva sarve

syān naiva vandhyāsutavatprasaṅgaḥ|| 6.113

 

ahetutaś ceśvarakāraṇādeḥ

svasmāt parasmāt dvayataś ca yasmād|

utpadyamānā na hi santi bhāvās

tasmāt pratītyaprabhavaṁ prayānti|| 6.114

 

pratītyabhāvaprabhavena śakyā

na kalpanāḥ kalpayituṁ yad etāḥ|

tasmāt pratītyodayayuktir eṣā

kudṛṣṭijālaṁ sakalaṁ chinatti|| 6.115

 

syuḥ kalpanā vastuni vidyamāne

parīkṣitaṁ vastu yathā ca nāsti|

vinendhanaṁ nāsti yathaiva vahnis

tadvad vinā vastu bhavanti naitāḥ || 6.116

 

yā kalpanānāṁ vinivṛttir etat

phalaṁ vicārasya budhā vadanti|

pṛthagjanāḥ kalpanayaiva baddhā

akalpayan muktim upaiti yogī|| 6.117

 

na vādalobhād vihito vicāras

tattvaṁ tu śāstre kathitaṁ vimuktyai|

vyākhyāyamāne yadi nāma tattve

bhidāṁ gatāny anyamatāny adoṣaḥ| 6.118

 

svadṛṣṭirāgo 'pi hi kalpanaiva

tathānyadṛṣṭāv api yaś ca roṣaḥ|

 

(15)

 

vidhūya rāgaṁ pratighaṁ ca tasmād

vicārayan kṣipram upaiti muktim|| 6.119

 

satkāyadṛṣṭiprabhavān aśeṣān

kleśāṁś ca doṣāṁś ca dhiyā vipaśyan|

ātmānam asyā viṣayaṁ ca buddhvā

yogī karoty ātmaniṣedham eva|| 6.120

 

ātmā tīrthyaiḥ kalpyate nityarūpo

'kartābhoktā nirguṇo niṣkriyaś ca|

kaṁcit kaṁcid bhedam āśritya tasya

bhedaṁ yātāḥ prakriyās tīrthikānām|| 6.121

 

itthaṁbhūtasyātmano nāsti sattvaṁ

nāhaṁkārasyāśrayaś caiṣa yuktaḥ|

vandhyāputrasyeva jāter viyogān

no saṁvṛtyāpīṣyate sattvam asya|| 6.122

 

śāstre śāstre ye 'sya tīrthyair viśeṣā

nirdiśyante tān ajātatvahetur|

yasmāt sarvān bādhate svaprasiddhaḥ

santy asyāto nāpi sarve viśeṣāḥ|| 6.123

 

skandhebhyo 'nyo vidyate nāta ātmā

hitvā skandhāṁs tadgrahasyāprasiddheḥ|

lokasyāhaṁkārabuddher apīṣṭo

naivādhāro 'tadvidām ātmadṛṣṭeḥ|| 6.124

 

tiryakto ye kalpaśaḥ saṁpravṛddhā

nityājātaṁ te 'pi paśyanti nainam|

dṛṣṭvā teṣām apy ahaṁkāravṛttiṁ

skandhebhyo 'nyas tena nātmāsti kaścit|| 6.125

 

skandhā evālambanaṁ tv ātmadṛṣṭeḥ

skandhebhyo 'nyasyātmanaḥ siddhyabhāvāt|

skandhān pañcāpy eka icchanti kecic

cittaṁ tv ekaṁ niśrayāyātmadṛṣṭeḥ|| 6.126

 

skandhā ātmā ced atas tadbahutvād

ātmānaḥ syus te 'pi bhūyāṁsa evam||

 

(16)

 

dravyaṁ cātmā prāpnuyāt taddṛśaś ca

dravye vṛttau vaiparītyaṁ ca na syāt|| 6.127

 

ātmocchedī nirvṛtau syād avaśyaṁ

nāśotpādī nirvṛteḥ prāk kṣaṇeṣu|

kartur nāśāt tatphalābhāva eva

bhuṁjītānyenārjitaṁ karma cānyaḥ|| 6.128

 

na syād doṣaḥ santatis tattvataś ced

ukto doṣaḥ santateḥ prāgvicāre|

skandhā nātmā nāpi cittaṁ ca tasmād

ito lokasyāntavattvādyabhāvāt|| 6.129

 

ātmābhāvaṁ paśyato yoginaś ca

bhāvābhāvaḥ syādavaśyaṁ tadā te|

nityātmā cet kṣipyate te tadānīṁ

skandhāś cittaṁ vā bhaven nāta ātmā|| 6.130

 

rūpādīnāṁ naiva tattvaṁ gataṁ syād

ātmābhāvaṁ paśyato yoginas te|

rāgādīnāṁ rūpam ālambya vṛtteḥ

syād utpattis tatsvarūpāvibodhāt|| 6.131

 

skandhā ātmety uktavān yena śāstā

skandhā evātmeti tasmān mataś cet|

skandhebhyo 'nyasyātmano 'sau niṣedho

rūpaṁ nātmetyādisūtrāntarokteḥ|| 6.132

 

rūpaṁ nātmā vedanā no na saṁjñā

no saṁskārā nāpi vijñānam uktam|

sūtre 'nyasmin yena tasmān na hīṣṭaḥ

skandhā evātmeti sūtropadeśaḥ|| 6.133

 

skandhā ātmety ucyamāne samūhaḥ

skandhānāṁ syān naiva tu skandharūpaḥ|

no nāthatvaṁ no damaḥ sākṣitā vā

tasyāsattvāt syād ato no samūhaḥ|| 6.134

 

kūṭasthānāṁ syād rathatvaṁ tadānīṁ

tasyāṅgānāṁ tulya ātmā rathena|

 

(17)

 

skandhāṁś copādāya sūtre niruktas

tasmān nātmā skandhasaṁhātamātram|| 6.135

 

saṁsthānaṁ ced rūpiṇāṁ tasya sattvāt

teṣām evātmeti saṁjñā tava syāt|

cittādīnāṁ saṁhater ātmatā tu

na syād yasmāt saṁniveśo 'sti naiṣām|| 6.136

 

nopādātuś caikatā yuktarūpā

svopādānaiḥ kartṛkarmaikataivam|

syāt kartāsan karma cāstīti ced dhīr

no kartāraṁ yad vinā nāsti karma|| 6.137

 

bhūmyambutejāṁsi samīraṇaṁ ca

vijñānam ākāśam iti pratītya|

dhātūn ṣaḍ ātmā muninopadiṣṭaḥ

sparśāśrayāṁ ṣaṭ ca sa cakṣurādīm|| 6.138

 

dharmān upādāya sa cittacaittān

nirucyate yena tato na tattvam|

tebhyo 'sya no saṁhatimātratā ca

tasmād ahaṁkāramatir na teṣu|| 6.139

 

nityātmā ca kṣipyate 'nātmabodhe

nāhaṁkārasyāśrayaś cāyam iṣṭaḥ|

ātmābhāvajñena kiṁ tat svadṛṣṭer

utkhātaś cety ucyate 'tīva citram|| 6.140

 

paśyann ahiṁ chidragataṁ svagehe

gajo 'tra nāstīti nirastaśaṅkaḥ|

jahāti sarpād api nāma bhītim

aho hi nāmārjavatā parasya|| 6.141

 

skandheṣv ātmā vidyate naiva cāmī

santi skandhā nātmanītīha yasmāt|

saty anyatve syād iyaṁ kalpanā vai

tac cānyatvaṁ nāsty ataḥ kalpanaiṣā|| 6.142

 

iṣṭo nātmā rūpavān nāsti yasmād

ātmā matvarthīyayogohi nātaḥ|

 

(18)

 

bhede gomān rūpavān apy abhede

tattvānyatve rūpato nātmanaḥ staḥ|| 6.143

 

rūpaṁ nātmā rūpavān naiva cātmā

rūpe nātmā rūpam ātmany asac ca|

skandhān evaṁ viddhi sarvāṁś caturdhā

viṁśaty aṁśā eta iṣṭāḥ svadṛṣṭeḥ|| 6.144

 

etāni tāni śikharāṇi samudgatāni

satkāyadṛṣṭivipulācalasaṁsthitāni|

nairātmyabodhakuliśena vidāritātmā

bhedaṁ prayāti saha tair api dṛṣṭiśailaḥ|| 6.145

 

icchanty eke pudgalaṁ dravyasantaṁ

tattvānyatvānityanityādyavācyam|

ṣaḍvijñānajñeyatā ceṣyate 'sya

so 'haṁkārasyaśrayo hīṣyate ca|| 6.146

 

naivāvācyaṁ vastusat saṁpratītaṁ

yac cittasyāvācyatāṁ naiṣi rūpāt|

ātmā kaścid vastusiddho yadi syān

nāvācyaḥ syāc cittavat siddharūpaḥ|| 6.147

 

yaḥ skandhebhyo 'vācyatāṁ yāta ātmā

sattvaṁ siddhaṁ svātmanā tasya mā gāḥ|

vastutvenāsiddharūpo ghaṭas te

rūpādibhyo 'vācyatāṁ yena yātaḥ|| 6.148

 

vijñānaṁ te svātmato 'nanyad iṣṭaṁ

rūpādibhyo bhinnarūpaṁ mataṁ ca|

vastuny ete dve gatī nāma dṛṣṭe

nāsty ātmāto vastudharmair viyogāt|| 6.149

 

nāhaṁkārasyāśrayo vastu tasmān

nānyaḥ skandhebhyo 'pi na skandharūpaḥ|

skandādhāro naiva naivaiṣa tadvān

skandhāṁs tūpādāya yāty eṣa siddhim||  6.150

 

svāṅgebhya iṣṭo na ratho yathānyo

na cāpy ananyo na ca nāma tadvān||

 

(19)

 

nāṅgeṣu nāṅgāny api tatra nāpi

saṁghātamātraṁ na ca sanniveśaḥ|| 6.151

 

saṁhātamātraṁ hi ratho yadi syāt

kūṭasthiteṣv eva bhaved rathatvam|

saṁsthānamātraṁ ca ratho na yuktaḥ

santy aṅgināṅgāni vinā na yasmād|| 6.152

 

saṁsthānam aṅgeṣu yathā purābhūt

pratyekaśas te rathatāṁ gateṣu|

tathaiva cen nāsti ratho 'dhunāpi

viśliṣṭabhūteṣu yathaiva teṣu|| 6.153

 

saṁsthānabhedo yadi cādhunāsti

cakrādikasyeha rathatvakāle|

gṛhyeta nāmaiṣa na caitad asti

saṁsthānamātraṁ na ratho 'sti tasmāt|| 6.154

 

na cāṅgavṛndasya sa saṁniveśo

vṛndaṁ na kiṁcit tava yena nāma|

na nāma kiṁcit khalu yat kathaṁ tat

saṁsthānam āśritya bhaviṣyatīha|| 6.155

 

yatheṣṭam etat tava tadvad eva

hetor asatyasya samāśrayeṇa|

asatyarūpaṁ khalu kāryajātam

utpadyate sarvam apīty avaihi|| 6.156

 

etena rūpādiṣu kumbhabuddhis

tathāsthiteṣv ity api naiva yuktam|

rūpādayaś cāpi na santy ajātās

teṣāṁ na saṁsthānam ato 'pi yuktam|| 6.157

 

na tattvato naiva ca lokataś ca

sa saptadhā yady api yāti siddhim|

svāṅgāny upādāya vinā vicāraṁ

prajñapyate lokata eva caiṣaḥ|| 6.158

 

aṅgī sa evāvayavī sa kartā

rathaḥ sa eveti jane niruktiḥ|

siddho 'py upādātṛtayā janānāṁ

mā saṁvṛtiṁ nāśaya lokasiddhām|| 6.159

 

(20)

 

yaḥ saptadhā nāsti kathaṁ tu sa syād

ity asya sattāṁ labhate na yogī|

tattvāvatāro 'pi sukhena vāta

itīṣyatām evam ihāsya siddhiḥ|| 6.160

 

sattvaṁ rathasyāsti na cet tadānīṁ

vināṅgināṅgāny api santi nāsya|

dagdhe rathe 'ṅgāni yathā na santi

dhīvahnidagdhe 'ṅgini tadvad aṅgam|| 6.161

 

ātmāpy upādātṛtayā tatheṣṭaḥ

skandhān upādāya jagatpratītyā|

dhātūṁs tathā cāyatanāni ṣaḍḍhā

karmāpy upādānam asau ca kartā || 6.162

 

nānityatā cāsya na nityatā ca

na jāyate naśyati naiva cāyam|

na śāsvatatvādi ca vidyate 'sya

tattvaṁ na cānyatvam avastusattvāt 6.163

 

ayaṁ sa ātmā jagatāṁ pravṛttā

yasmin ahaṁkāramatiḥ sadaiva|

yat tasya tasmin mamakārabuddhir

udeti mohād avicārabuddhyā|| 6.164

 

akartṛkaṁ karma ca nāsti yasmād

ātmānam ātmīyam ato vinā 'sat|

ātmānam ātmīyam ataḥ sa śūnyaṁ

paśyan vimuktiṁ samupaiti yogī|| 6.165

 

ghaṭapaṭakaṭasenāḥ kānanaṁ paṅktivṛkṣā

gṛhaśakaṭamaṭhādyā ye ca kecit padārthāḥ|

vyavaharati jano 'yaṁ yais tathā tān pratīhi

vivadati sa munīndro yan na lokena sārddham|| 6.166

 

avayavaguṇarāgā lakṣāṇānīndhanādyā

avayaviguṇiraktā lakṣyam agnyādayo 'rthāḥ|

vihitarathavicārāt saptadhā santi naite

sati tu taditarasmin santi lokaprasiddhyā|| 6.167

 

janayati yadi hetur janyam evaṁ sa hetur

na janayati phalaṁ cet tadvināhetukaḥ syāt|

phalam api sati hetau jāyate yena tasmāt

kathaya bhavatu pūrvaṁ kiṁ kuto yad yataḥ
syāt|| 6.168

 

(21)

 

janayati yadi hetuḥ prāpya kāryaṁ tadā te

na janakaphalabhedaḥ syāt tayor aikyaśakteḥ|

pṛthag ayam aviśiṣṭo 'hetubhiḥ syāc ca hetur

dvayam idam avadhūyānyāsatī kalpanā ca|| 6.169

 

phalam atha tava hetur no karotīty ato 'sat

phalam iti phalahīno 'hetuko san na hetuḥ|

dvayam idam api māyāsaṁnibhaṁ yena tasmād

bhavati na mama doṣo laukikāḥ santi cārthāḥ|| 6.170

 

dūṣyaṁ vidūṣayati dūṣaṇam āpya caitad

aprāpya ceti nanu caiṣa tavāpi doṣaḥ|

svaṁ pakṣam eva vinihaṁsi vadan yadaivaṁ

dūṣyaṁ tadāsi na hi dūṣayituṁ samarthaḥ|| 6.171

 

jātyantaraiḥ svavacane 'pi samaprasaṅgair

nyāyaṁ vinā 'pavadase sakalān padārthān|

yasmāt tato na khalu sajjanasaṁmato 'si

vaitaṇḍiko 'si ca yato 'sti na te svapakṣaḥ|| 6.172

 

aprāpya dūṣayati dūṣaṇam eva yasya

prāpyātha dūṣyam iti vā niyamena pakṣaḥ|

syāt tasya doṣa udito 'yam ayaṁ tu pakṣo

nāstīti naiṣa mama sambhavati prasaṅgaḥ|| 6.173

 

dṛṣṭā yathā grahaṇakādiṣu te viśeṣā

ādityamaṇḍalagatāḥ pratibimbake 'pi|

nāprāpya cāpya ca raviṁ pratibimbajātaṁ

yuktaṁ pratītya ca bhaved vyavahāramātram|| 6.174

 

yadvad vyalīkam api tat svamukhopaśobhā-

saṁpādane bhavati tadvad ihāpy avaihi|

hetoḥ svasādhyagatam ity upapattihīnāt

prajñāmukhoparacanaṁ prati dṛṣṭaśakteḥ|| 6.175

 

prāptyādiyuktyupanayo hi bhaved yadi syād

dhetuḥ svasādhyagamakaḥ khalu vastusiddhaḥ|

 

(22)

 

sādhyasvarūpam api vastuta eva gamyam

etac ca nāsti tava kevalam eva khedaḥ|| 6.176

 

nirvastukā gamayituṁ sakalāḥ padārthāḥ

śakyā yathātisukaraṁ na tathā svabhāvaḥ|

śaktaḥ sukhena khalu bodhayituṁ pareṣāṁ

lokaṁ kim aṅga lapasīha kutarkajālam|| 6.177

 

śeṣaṁ ca dūṣaṇam avetya puropadiṣṭaṁ

prāptyādipakṣaparihārakṛte 'tra dehi|

vaitaṇḍikatvam api nāsti yathā tathoktaṁ

prāg eva śeṣam avagaccha diśānayaiva|| 6.178

 

nairātmyam etad dvividhaṁ niruktaṁ

dharmātmabhedena jagadvimukteḥ|

tad eva bhitvā bahuśo 'pi bhūyas

tathā vineyebhya uvāca śāstā|| 6.179

 

śūnyatāḥ ṣoḍaśākhyāya saprapañcāḥ samāsataḥ|

catasraḥ punar ākhyātā mahāyāne ca tā matāḥ|| 6.180

 

cakṣur vai cakṣuṣā śūnyam asyaiṣā prakṛtir yataḥ|

evaṁ śrotraṁ mano jihvā ghrāṇaṁ kāyaś ca
kathyate|| 6.181

 

akūṭasthāvināśitvam upādāyāsvabhāvatā|

yā ṣaṇṇāṁ cakṣurādīnāṁ sā matā
'dhyātmaśūnyatā|| 6.182

 

rūpaṁ rūpeṇa vai śūnyam asyaiṣā prakṛtir yataḥ|

evaṁ śabdā rasā gandhā dharmāḥ spraṣṭavyam eva
ca|| 6.183

 

rūpāder niḥsvabhāvatvaṁ bahirdhāśūnyatā matā|

ubhayor asvabhāvatvaṁ bahirdhādhyātmaśūnyatā|| 6.184

 

(23)

 

dharmāṇāṁ niḥsvabhāvatvaṁ śūnyatety ucyate
budhaiḥ|

sā cāpi śūnyatā śūnyā śūnyatārūpato matā|| 6.185

 

śūnyatā śūnyatākhyā yā śūnyatāśūnyatā matā|

śūnyatā bhāvabuddhīnām uktā grāhanivṛttaye|| 6.186

 

sattvabhājanalokasya niḥśeṣavyāpakatvataḥ|

apramāṇopamānena paryantābhāvato diśām|| 6.187

 

mahattvaṁ digbhir evāsāṁ daśānām api śūnyatā|

yā mahāśūnyatā soktā mahāgrāhanivṛttaye|| 6.188

 

paramārtho hi nirvāṇaṁ param etat prayojanam|

tasya yā śūnyatā tena sā paramārthaśūnyatā|| 6.189

 

nirvāṇe bhāvabuddhīnāṁ bhāvagrāhanivṛttaye|

deśitā paramārthajñaiḥ śūnyatā pāramārthikā|| 6.190

 

dhātutrayaṁ niruktaṁ vai saṁskṛtaṁ
pratyayodayāt|

tasya yā śūnyatā tena soktā saṁskṛtaśūnyatā|| 6.191

 

asaṁskṛtaṁ na yasyaitā utpādasthityanityatāḥ|

tena yā śūnyatā tasya soktā 'saṁskṛtaśunyatā|| 6.192

 

anto na vidyate yasya tad atyantaṁ nirucyate|

tasya tenaiva śūnyatvaṁ kathyate
'tyantaśūnyatā|| 6.193

 

ādir avaram anto 'graṁ tadabhāvena kathyate|

saṁsāro 'navarāgro hi gatyāgativiyogataḥ|| 6.194

 

svapnābhasya bhavasyāsya yā tenaiva viyuktatā|

śūnyatānavarāgreti saiṣā śāstre nirucyate|| 6.195

 

avakāro 'vakiraṇaṁ choraṇaṁ hi nirucyate|

na tyāgo 'navakāras tu choraṇaṁ yan na
kasyacit|| 6.196

 

tenaivānavakāreṇa yā tasyaiva hi śūnyatā|

śūnyatānavakārākhyā tasmād eṣā nirucyate|| 6.197

 

śikṣaiḥ pratyekabuddhaiś ca bodhisatvais
tathāgataiḥ|

svabhāvaḥ saṁskṛtādīnāṁ yato naiva kṛtas tataḥ||
6.198

 

svabhāvaḥ saṁskṛtādīnāṁ prakṛtitvena kathyate|

tayaiva śūnyatā tasyā yā sā prakṛtiśūnyatā|| 6.199

 

(24)

 

dhātavo 'ṣṭādaśa sparśāḥ ṣaṭ tajjā vedanāś ca ṣaṭ|

rūpiṇo 'rūpiṇo dharmāḥ saṁskṛtāsaṁskṛtās tathā|
6.200

 

śūnyatā sarvadharmāṇāṁ yā teṣāṁ tair viyuktatā|

rūpaṇāder abhāvo yaḥ sā svalakṣaṇaśūnyatā|| 6.201

 

rūpaṇālakṣaṇaṁ rūpaṁ vedanānubhavātmikā|

nimittodgrahaṇaṁ saṁjñā saṁskārās tv abhisaṁskṛtiḥ||
6.202

 

viṣayaṁ prati vijñaptir vijñānasya svalakṣaṇam|

duḥkhasvalakṣaṇāḥ skandhā dhātvātmāśīviṣaṁ
matam|| 6.203

 

āyadvāratayoktāni buddhair āyatanāni ca |

yaḥ pratītyasamutpādaḥ sa sāmagrīsvalakṣaṇaḥ|| 6.204

 

dānapāramitā tyāgaḥ śīlaṁ cādāhalakṣaṇam|

akopalakṣaṇā kṣāntiḥ vīryasya tv anavadyatā|| 6.205

 

saṁgrahalakṣaṇaṁ dhyānaṁ prajñā cāsaṅgalakṣaṇā|

ṣaṇṇāṁ pāramitānāṁ vai lakṣaṇaṁ kathitaṁ tv
idam|| 6.206

 

dhyānāni cāpramāṇāni ye cārūpyāś tathā pare|

akopalakṣaṇā eta uktāḥ samyakprajānatā|| 6.207

 

saptatriṁśad bodhipakṣyā nairyāṇikasvalakṣaṇāḥ|

śūnyatāyā viviktatvaṁ lakṣaṇaṁ nopalambhanāt|| 6.208

 

śāntatā tv animittasya duḥkhāmohas tu lakṣaṇam|

tṛtīyasya vimokṣāṇāṁ lakṣaṇaṁ tu vimocanam|| 6.209

 

suviniścitarūpāṇi balāni kathitāni ca|

supratiṣṭhitarūpāṇi vaiśāradyāni tāyinaḥ|| 6.210

 

pratibhānādyanācchedalakṣaṇāḥ pratisaṁvidaḥ|

jagaddhitopasaṁhāro mahāmaitrī nirucyate|| 6.211

 

mahākṛpā paritrāṇaṁ duḥkhināṁ muditā khalu|

prāmodyalakṣaṇopekṣā jñeyāsaṁkīrṇalakṣaṇā|| 6.212

 

buddhasyāveṇikā dharmā daśa cāṣṭau ca ye matāḥ|

tair ahāryo yataḥ śāstā tato 'hāryasvalakṣaṇāḥ||
6.213

 

(25)

 

sarvākārajñatājñānaṁ mataṁ pratyakṣalakṣaṇam|

anyat prādeśikatvena na pratyakṣam itīṣyate|| 6.214

 

yal lakṣaṇaṁ saṁskṛtānāṁ yac cāsaṁskṛtalakṣaṇam|

tasya tenaiva śūnyatvaṁ sā svalakṣaṇaśūnyatā|| 6.215

 

asthito vartamāno 'yam atītānāgataṁ na sat|

yatraite nopalabhyante 'nupalambhaḥ sa ucyate||
6.216

 

yā tasyānupalambhasya tatsvarūpaviyuktatā|

sākūṭasthāvināśenānupalambhākhyaśūnyatā|| 6.217

 

nāsti sāṁyogikaṁ rūpaṁ bhāvānāṁ pratyayodayāt|

saṁyogasya tu tenaiva śūnyatābhāvaśūnyatā|| 6.218

 

ucyante bhāvaśabdenapañcaskandhāḥ samāsataḥ|

tair eva śūnyatā teṣāṁ yā soktā bhāvaśūnyatā|| 6.219

 

abhāvo 'saṁskṛtā dharmā nirdiśyante samāsataḥ|

tenābhāvena śūnyatvaṁ tasyaivābhāvaśūnyatā|| 6.220

 

prakṛter niḥsvabhāvatvaṁ svabhāvākhyā tu
śūnyatā|

prakṛtir na kṛtety evaṁ svabhāva iti kathyate 6.221

 

utpāde 'pi hi buddhānām anutpāde 'pi bhāvataḥ|

śūnyatā sarvabhāvānāṁ paro bhāvaḥ prakīrtitaḥ||
6.222

 

bhūtakoṭis tathātvaṁ ca sā parabhāvaśūnyatā|

prajñāpāramitānītāv ity etāḥ saṁprakīrtitāḥ|| 6.223

 

iti matikiraṇasphuṭāvabhāsaḥ

svakaragatāmalakaṁ yathaiva buddhvā|

tribhavam idam aśeṣam ādyajātaṁ

vyavahṛtisatyavaśān nirodham eti|| 6.224

 

janayati karuṇāṁ jagaty anāthe

bhavati nirodhagatāśayaḥ sadaiṣaḥ|

jayati ca sakalān dhiyāta ūrdhvaṁ

sugatavacaḥ prabhavāt sa madhyabuddhān|| 6.225

 

(26)

 

jinaguṇajaladheḥ paraṁ sa pāraṁ

vrajati puraskṛta eṣa janmihaṁsaiḥ|

śubhapavanabalena rājahaṁsaḥ

pṛthusitasaṁvṛtitattvajātapakṣaḥ|| 6.226

 

(27)