• Home
• Canon Text
• देवनागरी
• सूत्रपिटक
• महायानसूत्र
• ५ तथागतनित्यानित्यप्रसङ्गपरिवर्तो नाम पञ्चमः

५ तथागतनित्यानित्यप्रसङ्गपरिवर्तो नाम पञ्चमः

Technical Details

५ तथागतनित्यानित्यप्रसङ्गपरिवर्तो नाम पञ्चमः।



अथ खलु महामतिर्बोधिसत्त्वो महासत्त्वः पुनरपि भगवन्तमेतदवोचत्-किं भगवंस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो नित्य उताहोऽनित्यः ? भगवानाह-न महामते तथागतो नित्यो नानित्यः। तत्कस्यः हेतोः ? यदुत उभयदोषप्रसङ्गात्। उभयथा हि महामते दोषप्रसङ्गः स्यात्। नित्ये सति कारणप्रसङ्गः स्यात्। नित्यानि हि महामते सर्वतीर्थकराणां कारणान्यकृतकानि च। अतो न नित्यस्तथागतोऽकृतकनित्यत्वात्। अनित्ये सति कृतकप्रसङ्गः स्यात्। स्कन्धलक्ष्यलक्षणाभावात्स्कन्धविनाशादुच्छेदः स्यात्। न चोच्छेदो भवति तथागतः। सर्वं हि महामते कृतकमनित्यं घटपटतृणकाष्ठेष्टकादि। सर्वानित्यत्वप्रसङ्गात् सर्वज्ञज्ञानसंभारवैयर्थ्यं भवेत्कृतकत्वात्। सर्वं हि कृतकं तथागतः स्याद्विशेषहेत्वभावात्। अत एतस्मात्कारणान्महामते न नित्यो नानित्यस्तथागतः॥



पुनरपि महामते न नित्यस्तथागतः। कस्मात् ? आकाशसंभारवैयर्थ्यप्रसङ्गात्। तद्यथा महामते आकाशं न नित्यं नानित्यं नित्यानित्यव्युदासादेकत्वान्यत्वोभयत्वानुभयत्वनित्यानित्यत्वदोषैरवचनीयः॥



पुनरपरं महामते शशहयखरोष्ट्रमण्डूकसर्पमक्षिकामीनविषाणतुल्यः स्यादनुत्पादनित्यत्वात्। अतोऽनुत्पादनित्यत्वप्रसङ्गान्न नित्यस्तथागतः॥



पुनरपरं महामते अस्त्यसौ पर्यायो येन नित्यस्तथागतः। तत्कस्य हेतोः ? यदुत अभिसमयाधिगमज्ञाननित्यत्वान्नित्यस्तथागतः। अभिसमयाधिगमज्ञानं हि महामते नित्यं तथागतानामर्हतां सम्यक्संबुद्धानाम्। उत्पादाद्वा तथागतानामनुत्पादाद्वा स्थितैवैषा धर्मता धर्मनियामता धर्मस्थितिता सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धतीर्थकराभिसमयेषु। न तु गगने धर्मस्थितिर्भवति। न व बालपृथग्जना अवबुध्यन्ते। अधिगमज्ञानं च महामते तथागतानां प्रज्ञाज्ञानप्रभावितम्। न महामते तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाश्चित्तमनोमनोविज्ञानस्कन्धधात्वायतनाविद्यावासनाप्रभाविताः। सर्वं हि महामते त्रिभवमभूतविकल्पप्रभवम्। न च तथागता अभूतविकल्पप्रभवाः। द्वये हि सति महामते नित्यता चानित्यता च भवति, नाद्वयात्। द्वयं हि महामते विविक्तमद्वयानुत्पादलक्षणात्सर्वधर्माणाम्। अत एतस्मात्कारणान्महामते तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धा न नित्या नानित्याः। यावन्महामते वाग्विकल्पः प्रवर्तते, तावन्नित्यानित्यदोषः प्रसज्यते। विकल्पबुद्धिक्षयान्महामते नित्यानित्यग्राहो निवार्यते बालानां न तु विविक्तदृष्टिबुद्धिक्षयात्॥

तत्रेदमुच्यते -

नित्यानित्यविनिर्मुक्तान् नित्यानित्यप्रभावितान्।

ये पश्यन्ति सदा बुद्धान् न ते दृष्टिवशं गताः॥ १॥

समुदागमवैयर्थ्यं नित्यानित्ये प्रसज्यते।

विकल्पबुद्धिवैकल्यान्नित्यानित्यं निवार्यते॥ २॥

यावत्प्रतिज्ञा क्रियते तावत्सर्वं ससंकरम्।

स्वचित्तमात्रं संपश्यन् न विवादं समारभेत्॥ ३॥



इति लङ्कावतारे तथागतनित्यानित्यत्वप्रसङ्गपरिवर्तः पञ्चमः॥