• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• madhyamaka
• Ekonaviṃśatitamaṃ prakaraṇam

Ekonaviṃśatitamaṃ prakaraṇam

Technical Details

19
kālaparīkṣā ekonaviṃśatitamaṃ prakaraṇam |

atrāha - vidyata eva bhāvānāṃ svabhāvaḥ , kālatrayavijñaptihetutvāt | iha atītānāgata pratyutpannāsrayaḥ kālā bhagavatā upadiṣṭāḥ | te ca bhāvāśrayāḥ | yasmādutpanno niruddho hi bhāva svabhāvaḥ atīta iti vyapadiśyate, utpanno'niruddho hi vartamānaḥ, alabdhātmabhāvo'nāgata iti | evaṃ bhāvasvabhāvanibandhanāsrayaḥ kālā upadiṣṭāḥ | te ca santi | tasmāt tannibandhano'pi bhāvasvabhāvo'stīti | ucyate | syāt kālatrayaprajñaptiheturbhāvasvabhāvaḥ, yadi kālatrayameva bhavadabhimataṃ bhavet | na tvasti | yathā ca nāsti, tathā pratipādayannāha -

pratyutpanno'nāgataśca yadyatītamapekṣya hi |
pratyutpanno'nāgataśca kāle'tīte bhaviṣyataḥ ||1||

iha tāvat yadi vartamānānāgatau syātām, tāvapekṣya atītaṃ kālaṃ bhavetām, anapekṣya vā? tatra yadi atītamapekṣya sidhyete, tathā niyatamatīte kāle bhaviṣyataḥ | yasmāt, yasya hi yatra asattvam, tat tena nāpekṣyate| tadyathā vandhyā srī svatanayena, gaganamālatīlatā svakusumena, sikatā svatailena | avidyamānamapyandhakāraṃ pradīpena, pradīpo'pi andhakāreṇa pratidvandvitvena apekṣyate iti cet, naitadevam | asyāpi sādhyasamatvāt | tadatra yadi atīte kāle vartamānānāgatau kālau iṣyete, apekṣāsiddhayarthamevaṃ sati atīte kāle vidyamānatvāt atītakālātmavat tayorapyatītatvaṃ syāt | tataśca atīto'pi na syāt | yasmāt vartamānāvasthātikrānto hi atītaḥ asaṃprāptaḥ anāgata iti syāt | yadā tu vartamānānāgatayorasaṃbhava eva, tadā kutaḥ kasyacidatītatvaṃ syāt? ityataḥ atīto'pi na syāt ||1||

atha yathoktadoṣaparijihīrṣayā -
pratyutpanno'nāgataśca na stastatra punaryadi |
pratyutpanno'nāgataśca syātāṃ kaśramapekṣya tam ||2||

tatra atīte kāle yadi vartamānānāgatau kālau na staḥ iti parikalpyate, evamapi tatra avidyamānatvāt gaganendīvaravannāstyapekṣā ||2||

athāpi syāt- kālavādināṃ vidyate eva kālaḥ, tatra kimapekṣayā prayojanamiti? ucyate | evamapi -

anapekṣya punaḥ siddhirnātītaṃ vidyate tayoḥ |
pratyutpanno'nāgataśca tasmātkālo na vidyate ||3||

pratyutpannānāgatayorasattvam, atītānapekṣatvāt, kharaviṣāṇavat | yataścaivam pratyutpanno'nāgataśca tasmātkālo na vidyate iti vijñeyam ||3||

yadā caivam atītamapekṣya vā anapekṣya vā pratyutpannānāgatayornāsti siddhiḥ, evaṃ pratyutpannāpekṣayā vā anapekṣayā vā atītānāgatayoḥ anāgatāpekṣayā vā anapekṣayā vā pratyutpannātītayoḥ asiddhau iṣyamāṇāyāṃ tenaiva pratyutpannāgatayoḥ atītāpekṣayā vā anapekṣayā asiddhikrameṇa dūṣaṇasāmyamatidiśannāha -

etenaivāvaśiṣṭau dvau krameṇa parivartakau |
uttamādhamamadhyādīnekatvādīṃśca lakṣayet ||4||

kathaṃ kṛtvā?
yadyatīto'nāgataśca pratyutpannamapekṣya hi |
kālo'tīto'nāgataśca pratyutpanne bhaviṣyataḥ ||
kālo'tīto'nāgataśca na stastatra punaryadi |
kālo'tīto'nāgataśca syātāṃ kathamapekṣya tam ||
anapekṣya punaḥ siddhirna jātaṃ vidyate tayoḥ |
tenātīto'nāgataśca kālo nāma na vidyate ||

eṣa tāvadekaḥ kālaparivartaḥ |
atīto vartamānaśca yadyajātamapekṣya hi |
atīto vartamānaśca kāle'jāte bhaviṣyataḥ ||

atīto vartamānaśca na stastatra punaryadi |
atīto vartamānaśca syātāṃ kathamapekṣya tam ||

anapekṣya punaḥ siddhirnājātaṃ vidyate tayoḥ |
atīto vartamānaśca tasmātkālo na vidyate ||

eṣa dvitīyaḥ kālaparivarta iti vyākhyānakārikā iti | evaṃdvau kālaparivartau boddhavyau ||

yataśca evaṃ vicāraṇe kālatrayaṃ nāsti, tasmāt kālo na vidyate, kālābhāvācca bhāvasadbhāvo'pi nāsti iti siddham ||

yathā caitatkālatrayaṃ vicāritam , evam
uttamādhamamadhyādīnekatvādīṃśca lakṣayet |

uttamādhamamadhyamān iti ādiśabdena kuśalākuśalāvyākṛtāni, utpādasthitibhaṅgāḥ, pūrvāntāparāntamadhyāntāḥ, kāmarūpārūpyadhātavaḥ, śaikṣāśaikṣanaivaśaikṣanaivāśaikṣādayo yāvantaḥ padārthāḥ tripadārthasaṃbandhavyavasthitāḥ, te sarve gṛhyante | ekatvādīṃśca ityanena ādiśabdena dvitvabahutvayo grahaṇāt te eva uttamādayaḥ ekatvādayaśca kālatrayavyākhyānena vyākhyātā veditavyāḥ ||4||

atrāha - vidyata eva kālaḥ parimāṇavattvāt | iha yannāsti, na tasya parimāṇavattvaṃ vidyate tadyathā kharaviṣāṇasya | asti ca kālasya parimāṇavattvaṃ kṣaṇalavamuhūrtadivasarātryahorātra pakṣamāsasaṃvatsarādibhedena | tasmāt, parimāṇavattvād vidyata eva kālaḥ iti | ucyate | yadi kālo nāma kaścit syāt, syāttasya parimāṇavattvam | na tvasti | yasmāt -

nāsthito gṛhyate kālaḥ sthitaḥ kālo na vidyate |
yo gṛhyetāgṛhītaśca kālaḥ prajñapyate katham ||5||

iha yadi kālo nāma kaścidavasthitaḥ kṣaṇādivyatiriktaḥ syāt, sa kṣaṇādibhiḥ parimāṇavattvād gṛhyeta | na tu avasthitaḥ kūṭasthaḥ kaścit kālo nāma asti, yaḥ kṣaṇādibhirgṛhyeta | tadevaṃ nāsthito gṛhyate kālaḥ, asthitatvānna gṛhyate ityarthaḥ ||

athāpi syāt - nitya eva avasthitasvabhāvaḥ kālo nāma asti, kṣaṇādibhirabhivyajyate | tathāhi -

kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharate prajāḥ |
kālaḥ supteṣu jāgarti kālo hi duratikramaḥ ||iti |

yaścaivaṃlakṣaṇaḥ so'vasthitasvabhāvo'stīti | ucyate | evamapi sthitaḥ kālo na vidyate yaḥ kṣaṇādibhirabhivyajyamāno gṛhyeta | kasmāt punaḥ sthitaḥ kālo nāstīti cet, kṣaṇādivyatirekeṇāgṛhyamāṇatvāt ||

api ca | ayaṃ kālaḥ saṃskṛtasvabhāvaḥ san astīti, asaṃskṛtasvabhāvo vā? ubhayaṃ ca saṃskṛtaparīkṣāyāṃ pratiṣiddham -

utpādasthitibhaṅgānāmasiddhau nāsti saṃskṛtam |
saṃskṛtasyāpyasiddhau ca kathaṃ setsyatyasaṃskṛtam ||

ityanena | tadevaṃ nāsti vyavasthitaḥ kālaḥ, yo gṛhyeta | yaśca idānīṃ kālo na gṛhyate asthitatvādavidyamānasvarūpatvāt, so'gṛhyamāṇaḥ san kathaṃ kṣaṇādibhiḥ prajñapayituṃ bhāvataḥ pāryata ityāha - agṛhītaśca kālaḥ prajñapyate kathamiti | tasmānnāstyeva kālaḥ ||5||

atrāha - satyaṃ nāsti nityaḥ kālo nāma kaścid rūpādivyatiriktaḥ svabhāvasiddhaḥ, kiṃ tarhi rūpādīneva sa saṃskārānupādāya prajñaptaḥ kālaḥ kṣaṇādivācyo bhavati, tasmādadoṣa iti | ucyate | evamapi -

bhāvaṃ pratītya kālaścetkālo bhāvādṛte kutaḥ |

yadyevaṃ bhāvaṃ pratītya kālo bhavatīti bhavatā vyavasthāpyate , yadā khalu bhāvo nāsti, tadā niyataṃ taddhetuko'pi kālo nāstīti pratipādayannāha -

na ca kaścana bhāvo'sti

iti pūrvaṃ vistareṇa pratipāditatvādvakṣyamāṇapratiṣedhācca | yadā caivaṃ na kaścidbhāvo'sti bhāvataḥ, tadā -

kutaḥ kālo bhaviṣyati ||6||

kālābhāvācca na santi kṣaṇalavamuhūrtādayaḥ kālabhedāḥ tatpariṇāmabhūtāḥ, ityataḥ kutaḥ pariṇāmavattvena kālasiddhirbhaviṣyati? tasmānnāstyeva bhāvānāṃ svabhāvaḥ iti || uktaṃ hi bhagavatā āryahastikakṣyasūtre -

yadi koci dharmāṇa bhavetsvabhāvaḥ
tatraiva gaccheya jinaḥ saśrāvako |

kūṭasthadharmāṇa siyā na nirvṛtī
na niṣprapañco bhavi jātu paṇḍitaḥ ||iti |

tathā -

buddhasahasraśatā ya atītā
dharmasahasraśatāni bhaṇitvā |

naiva ca dharma na cākṣara kṣīṇā
nāsti samudbhavu tena akṣīṇā ||iti |

tathā -
utpādakāle hi tathāgatasya
maitreyanāmā tviha yo bhaviṣyati |

bhaviṣyatīyaṃ kanakāvṛtā mahī
tasyā idānīṃ kuta āgamo'sau ||

ullāpanāḥ kāmaguṇā hi pañca
vibhrāmaṇā mohana moṣadharmiṇaḥ |

madhyāhnakāle hi yathaiva grīṣme
jalaṃ marīcyāṃ hi tathaiva kāmāḥ ||

ekena kalpena bhaveddhi loko
ākāśabhūto gaganasvabhāvo |

dāhaṃ vināśaṃ ca payānti bhe[bhī?] ravaḥ
kuta āgamaḥ kutra gatiśca teṣām ||iti ||

tadyathā -

pañcemāni bhikṣavaḥ saṃjñāmātraṃ pratijñāmātraṃ vyavahāramātraṃ saṃvṛtimātraṃ yaduta atīto'dhvā anāgato'dhvā ākāśaṃ nirvāṇaṃ pudgalaśceti ||

||ityācāryacandrakīrtipādoparacitāyāṃ prasannapadāyāṃ madhyamakavṛttau kālaparīkṣā nāma ekonaviṃśaṃ prakaraṇam ||